باتىس قازاقستاندا جاڭگىر حان قۇدىعى قالپىنا كەلتىرىلدى
بۇل قۇدىق زامانىندا حان ورداسىن سۋمەن قامتاماسىز ەتىپ تۇرعان. قازاقستاندا حان قۇدىعى بۇرىنعى ءوز ورنىندا العاش رەت قالپىنا كەلتىرىلىپ وتىر.
حان قۇدىعىنىڭ بۇل نۇسقاسى ءال- فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، ەتنوگراف- عالىم تاتتىگۇل قارتايەۆا جەتەكشىلىك ەتەتىن «AP05135126 - قازاقستاننىڭ اريدتىك ايماقتارىندا سۋمەن قامتۋدىڭ ءداستۇرلى ادىستەرى: ەتنولوگيالىق جانە گەوارحەولوگيالىق تۇرعىدا قاراستىرۋ» اتتى ىرگەلى عىلىمي جوبا نەگىزىندە جۇزەگە استى.
حان قۇدىعىنىڭ قۇرساۋلى شەلەگىن، سابىن، سۋ ىشەتىن ساپتىاياعىن اعاش شەبەرى، ت. جۇرگەنوۆ اتىنداعى ۇلتتىق ونەر اكادەمياسى ساندىك قولدانبالى ونەر كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى، رەستاۆراتور ماقسات ماعزۇموۆ قالپىنا كەلتىردى. سونداي- اق اعاش كەسۋ، سۇرىپتاۋ، شىعىرىن ورناتۋ جۇمىستارىنا جەرگىلىكتى اعاش شەبەرلەرى ومىربەك سەرعاليەۆ، جانداربەك بەگەيەۆ، تابيعات ساماتوۆ، ال قازۋ، ءولى توپىراعىن، سۋىن شىعارۋعا مۋزەي قىزمەتكەرلەرى تارتىلدى.
تاتتىگۇل ەرسايىن قىزىنىڭ ايتۋىنشا، جالپى، قۇدىق قازۋ تاريحى تەرەڭدە جاتىر. بۇعان قازاق جەرىندەگى ەجەلگى قالا- قونىستاردان قۇدىق ىزدەرىنىڭ تابىلۋى دالەل. كونە قۇدىقتار ءداستۇرلى قازاق اۋىلىنىڭ ءبىر بەينەسى ىسپەتتەس.
وسى ورايدا ءداستۇرلى ادىسپەن قۇدىق قازۋدىڭ جۇيەسى ساقتالعان ايماقتىڭ ءبىرى - بوكەي ورداسى. بۇل وڭىردە قۇدىقتىڭ قابىرعاسىن شەگەندەۋدىڭ ءۇش ءتۇرى قالىپتاسقان: تال (شىلىك) بۋمانى وراي وتىرىپ، سپيرال تۇرىندە ءورىپ شىعارۋ؛ تال شىبىقتارىنان شارباق جاساپ، ءتورت بۇرىشتاپ بەكىتۋ؛ قاراعاي اعاش كەسىندىلەرىمەن سۇرىپتاپ، ءتورت بۇرىشتاپ نەمەسە بەس بۇرىشتاپ قالاپ شىعارۋ.
عالىمنىڭ سوزىنە قاراعاندا، حان قۇدىعى جەرگىلىكتى قاراعاي اعاشىنان سۇرىپتاۋ ادىسىمەن، 1827 -جىلى جاڭگىر سىزدىرعان كارتا- سحەما نەگىزىندە قۇدىقتىڭ بۇرىنعى بولعان، تاريحي ورنىندا قايتا جاسالدى.
جاڭگىر حان ورداسى قۇرىلىسىمەن بىرگە ەكى قۇدىق قازدىرعان. ءبىرى رەزيدەنسيانىڭ قاسبەتىندە (قازىرگى تاڭدا ارتقى جاعى) ، باۋ- باقشا ەگىلگەن الاڭدا، ال ەكىنشىسى رەزيدەنتسيانىڭ ارتقى الاڭىندا ورنالاسقان. ەكى قۇدىقتىڭ دا ۇستىنەن ۋاقىتىندا اعاش شاتىر تۇرعىزىلعان. قۇدىق شامامەن ⅩⅨعاسىردىڭ سوڭىنا دەيىن قىزمەت ەتكەن. كەيىن قولدانىستان مۇلدەم شىعىپ، شاتىرى قۇلاتىلىپ، قۇدىقتى كومىپ تاستاعان.
قۇدىق سۋىن اۋىز سۋعا دا، شارۋاشىلىققا دا پايدالانعان. حان ورداسىندا بولعان زەرتتەۋشىلەر مەن ساياحاتشىلار وردانىڭ سالىنۋ بارىسىمەن بىرگە قۇدىق قۇرىلىسىن دا سيپاتتاپ جازىپ كەتكەن. حان ورداسىنداعى عيماراتتار ءبىر- بىرىمەن ۇيلەسىمدە قالاي تۇرعىزىلسا، قۇدىق تا اعاشتان، ءبىر ىڭعايدا جاسالعان. قۇدىق حان ورداسى قۇرىلىسىنىڭ اجىراماس بولىگى بولعان. جاڭگىر حان ۋاقىتىندا حان ورداسىندا بولعان م. يا. كيتتارى «ستاۆكا حانا ۆنۋترەننەي كيرگيزسكوي وردى» اتتى ەڭبەگىندە حان قۇدىعى سۋىنىڭ ءدامىن قاينار سۋىنا تەڭەگەن. ي. كازانتسيەۆ «وپيسانيە كيرگيز- كايساك» اتتى ەڭبەگىندە جاڭگىر حاننىڭ باسشىلىعىمەن قازىلعان نارىن قۇمىنداعى قۇدىق سۋىنىڭ تازا، ءمولدىر، تۇشىلىعىن ارتەزيان سۋىنا بالاعان.
حان قۇدىعىنىڭ سۋى - نارىن قۇمىنداعى تابيعي سۋدىڭ ءدامىن جويماعان، ءمولدىر، تۇنىق ءارى تۇشى. قاراعاي اعاشى ادام اعزاسىنا پايدالى، قاراعايدىڭ پايدالى قاسيەتىن قازاق حالقى «بالقاراعاي» دەگەن تەڭەۋمەن جەتكىزگەن.
«قۇدىقتار - حالقىمىزدىڭ مادەني مۇراسىنىڭ ەرەكشە ۇلگىسى. قازىرگى تاڭدا قازاقستان مۋزەيلەرىنىڭ قاي- قايسىسىندا بولماسىن سۋ ساقتاۋعا، سۋ ىشۋگە ارنالعان ىدىستار سانى شەكتەۋلى، كەي مۋزەيلەردە جوقتىڭ قاسى. اسىرەسە، كون شەلەك، تەرى شەلەك، مەس قاۋعا، تەرى قاۋعا سياقتى، تەرىدەن جاسالىنعان سىيىمدىلىعى ۇلكەن شەلەكتەر مۇلدەم ساقتالماعان. سوندىقتان ولاردى دا قايتا قالپىنا كەلتىرۋ قاجەتتىلىگى تۋىندايدى. بۇل جولى مۋزەي قورىنا تاپسىرىسپەن جاسالعان اعاش شەلەكتىڭ قايتا قالپىنا كەلتىرىلگەن نۇسقاسى - وسى يگى ماقساتتىڭ ناتيجەسى» ، دەدى قازاقپارات تىلشىسىنە تاتتىگۇل قارتايەۆا.