تۇركيانىڭ ارداحان قالاسىنىڭ ماڭىندا قىپشاقتاردان قالعان كونە قامال بار
شامامەن Ⅺ عاسىردا تۇرعىزىلعان بۇل نىساندا قىپشاقتارعا ءتان كونە جادىگەرلەر جەتەرلىك. سوندىقتان بۇل قامال بابالارىمىزدىڭ مەكەن تۇراعى بولعان دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار.
تۇركيانىڭ شىعىسىنداعى ۆان قالاسى. تاريحى تەرەڭ شاھار ۆان كولىنىڭ جاعاسىندا ورنالاسقان. بۇل ايماق ەرتە زاماندا دەشتى- قىپشاق دالاسىنان كەلگەن بابالارىمىزدىڭ قۇتتى مەكەنى بولعان.
ال كول ورتاسىنداعى مىنا ارال «اقتامار» دەپ اتالادى. 915-921 -جىلدارى مۇندا بوي كوتەرگەن شىركەۋدىڭ دە اتاۋى - اقتامار. بۇگىندە وسى توپونيمگە بايلانىستى تاريحشىلار اراسىندا ءتۇرلى پىكىر قالىپتاسقان. ءبىرى ونى ارميان حالقىنىڭ اڭىزدارىمەن بايلانىستىرسا، ەندى ءبىرى قىپشاقتان شىققان اقتەمىر ەسىمدى جىگىتتىڭ اتىمەن ۇشتاستىرادى.
ارارات تاۋىنىڭ ايماعى دا بابالارىمىزدىڭ اتىمەن تىعىز بايلانىستى. بۇگىندە بۇل ءوڭىر «دوگۋبايازيت» دەپ اتالادى. ال مۇنداعى مۋزەي شەيح احمەت ەلحانيگە ارنالعان. تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، بايازيت تە احمات تا جالايريد مەملەكەتىنىڭ ەكىنشى ەلحانى ۋۆەيستىڭ ۇلدارى. ولار اعاسى حاساننىڭ ولىمىنەن كەيىن وسى ءوڭىردى ءوزارا ءبولىپ باسقارعان. بابالارىمىزدىڭ بۇل ايماققا بيلىك قۇرعانىن بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان جادىگەرلەردەن بايقاۋعا بولادى.
ەلبرۋس مامەدوۆ، تۇركى مۇرالارىن قورعاۋعا باعىتتالعان كاۆكاز ورتالىعىنىڭ مامانى:
- بۇل ايماقتا كونە زاماننان ساقتالعان قوشقار ءمۇيىزدى قۇلىپتاستاردى ءجيى كەزدەستىرۋگە بولادى. قىپشاق تۇرىكتەرى مەن وعىز تۇرىكتەرى ۆان كولى، ىعدىر ەلدى مەكەنى، كارس قالاسىنىڭ ماڭىندا 6-عاسىردان باستاپ قونىستانعان. 12-عاسىردا بۇل جەرلەرگە تايپا وكىلدەرىنىڭ ەكىنشى تولقىنى كەلدى. ونى مىنا قوشقار كەيپىندەگى قۇلىپتاستاردىڭ ءجيى كەزدەسۋى دالەلدەيدى. ياعني ولار وسى ايماقتا مەكەندەپ، بيلىك قۇرعان.
مۋزەيدە ХІ-ХІІ-ХІІІ عاسىرلاردا جاسالعان جىلقى، قوي پىشىنىندەگى ونشاقتى قۇلپىتاس ساقتالعان. سونداي- اق ارداحان قالاسىنىڭ ماڭىندا بابالارىمىزدان قالعان تاعى ءبىر قورعانىس قامالى بار ەكەن. جەرگىلىكتى جۇرت ونى «شايتان قالا» دەپ اتايدى.
حاسان تەكتال، ولكەتانۋشى:
- قىپشاقتار بۇل جەرلەرگە كەلگەن كەزدە ءالى مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداماعان. ولاردىڭ باسىم بولىگى حريستيان ءدىنىن ۇستانعان. سوندىقتان قامال ماڭىندا بىرنەشە شىركەۋ سالىنعان. ءبىراق ولاردىڭ بارلىعىندا دەشتى قاپشاق حالىقتارىنا ءتان ورنەكتەردى بايقاۋعا بولادى. قامالدى قىپشاقتاردىڭ سالعانى تۋرالى مالىمەتتەر تاريحي دەرەكتەردە بار. تاۋ اراسىندا ورنالاسقاندىقتان، بۇل جەر اسا تانىمال ەمەس. ەگەر ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلسە، تالاي تىڭ اقپاراتتىڭ شىعاتىنى انىق.
تاۋ ورتاسىنداعى بيىك شىڭنىڭ باسىندا ورنالاسقان بۇل قامالدىڭ قۇپياسى بۇگىنگە دەيىن كوپشىلىككە بەيمالىم. تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنشا، ونى 11-عاسىردا تۇرىك- قىپشاقتارىنىڭ ارعىن اتتى حانى سالدىرعان. سەبەبى سول كەزدەردە بۇل جەردىڭ بارلىعىن ءبىزدىڭ بابالارىمىز مەكەندەگەن. قامالدىڭ اينالاسى تەرەڭ قۇز. سوندىقتان ونى الا الماعان جاۋ «شايتان قالا» دەپ اتاعان.
دەگەنمەن كەيبىر دەرەكتەردە بۇل جەردىڭ اتى ابىز قالاسى دەپ اتالعانى تۋرالى اقپاراتتار بار. تاريحي ورىندا بۇگىنگە دەيىن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلمەپتى. سوندىقتان قامالدىڭ قۇپياسى ءالى جۇمباق كۇيدە جاتىر.
اۆتورلارى: تالعاتبەك ءابدىقودجا، سامات بەكباتىر
www.24.kz