ورىستان دوسىڭ بولسا: رەسەيدىڭ ۇندىستەردى قىرۋى

 نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ورىستاردىڭ دا ۇندىستەردىڭ كوزىن قۇرتقانى جايلى اقپاراتتاردى ەستىپ پە ەدىڭىز؟

ۇندىستەر جايلى ءسوز قوزعاعاندا ويىمىزعا ەۋروپالىقتاردىڭ امەريكا قۇرلىعىندا ۇندىستەردى اياۋسىز قىرعانى جايلى اقپاراتتار تۇسەدى. ادام شوشىرلىق فاكتىلەردى وقي وتىرىپ، ەۋروپالىق ساياحاتشىلار، اعىلشىنداردى دا ىشتەي ءبىر سىباپ الاسىڭ. الايدا ءسىز سولتۇستىك كورشىمىز ورىستاردىڭ دا ۇندىستەردىڭ كوزىن قۇرتقانى جايلى اقپاراتتاردى ەستىپ پە ەدىڭىز؟

ايگىلى امەريكا قۇرلىعى اشىلعان ساتتە ورىس تاراپى دا ەكسپەديتسيا جورىعىنان باس تارتپادى. ونىڭ نەگىزىن قالاعان گريگوري شەليحوۆ ەدى.

ال ونىڭ ءىزىن ۇندىستەردىڭ قارعىسىنا قالعان الەكساندر بارانوۆ 1792 -جىلدان باستاپ جەرگىلىكتى ۇندىستەردىڭ مازاسىن الىپ، جالعاستىردى. سول كەزەڭدەگى زاماناۋي قارۋمەن قارۋلانعان ورىس ەكسپەديتسياسى ۇندىستەردى ادام قۇرلى كورمەي، كورگەن ساتتە ءولتىرىپ وتىردى. الايدا 1794 -جىلى كەزەكتى ەكسپەديتسياسىندا ولار ءتىپتى جاعاعا بارا الماي قالدى. ويتكەنى ۇندىستەر دە مۇزداي قارۋلانىپ، ورىستاردى جاعاعا جاقىنداتپادى.

بۇل جايت ورىستاردى قاتتى تاڭعالدىردى. سەبەبى، بۇعان دەيىن قارۋ كورمەگەن ۇندىستەر كەنەتتەن بۇلاردى قارۋمەن كۇتىپ العان ەدى. كەيىننەن انىقتالعانداي ۇندىستەر ءوز ازىقتارىمەن يسپان، اعىلشىن ادامدارىمەن ساۋدا قاتىناسىن ورناتىپ، قارۋ العاندىعى بەلگىلى بولدى. ارتىنشا ادام قۇرلى كورمەگەن ورىستار كەنەتتەن ۇندىستەرگە جىلۋلىق تانىتىپ، كەلىسىم-شارتقا وتىردى. كەلىسىمگە كەلۋدىڭ باستى سىرى: بىرىنشىدەن سانى وزدەرىنەن الدەنەشە ەسە كوپ ۇندىستەرمەن سوعىسسا، جاعاعا جەتە المايتىندىعىن بىلسە، ەكىنشىدەن، ەۋروپالىقتارعا توسقاۋىل قويۋ ەدى. كەلىسىمگە كەلسە دە، ۋاقىت جىلجىعان سايىن ورىستار ەسەرلىكتەرىن دوعارمادى. ۇدايى جەرگىلىكتى ءۇندىس قىزدارىن زورلاپ، رەتى كەلگەندە ادىلەتسىزدىكتەرىن كورسەتتى. بۇل جانجالدىڭ سوڭى 1802 -جىلى ورىس-ءۇندىس سوعىسىنا ۇلاسىپ كەتتى.

ۇندىستەردىڭ تلينكيت تايپاسى 200 دەي اسكەرىمەن كونستانتين قامالىن باسىپ الۋعا اتتاندى. الايدا ولاردىڭ ويلاعانى ىسكە اسپادى. سەبەبى، قامال باسشىسى يۆان رەپين ءۇندىس قولباسشىسى تانۋحانى جاقسى سىيلاپ قارسى الدى.

ەجەلدەن ۋادەگە بەرىك ۇندىستەر بۇل سىيلاستىققا سەنىپ، جاۋلاستىعىن ۇمىتىپ كەتتى. ال كەشكە تامان ورىستارمەن بىرگە شاراپ ءىشىپ، تويلادى. سويقاننىڭ سورى ءتۇن ورتاسىندا بولدى. ۇندىستەردىڭ ۇيىقتاپ قالعانىن بايقاعان ورىس جاۋىنگەرلەرى ولاردى وڭاي باۋىزدادى. ال ءتىرى قالعاندارى قايىقتارمەن قاشىپ شىعۋعا ارەكەتتەنگەنىمەن، ورىستار مىلتىقپەن قارسىلاستارىن جايپاپ سالدى.

باستى شايقاستاردىڭ ءبىرى 1804 -جىلى ورىن الدى. ميحايل قامالىن ۋاقىتشا تاستاپ، اڭ اۋلاۋعا كەتكەن ورىستاردىڭ جاعدايىن دەر كەزىندە ۇندىستەر پايدالانىپ، قيىندىقسىز بەكىنىستى ءوز قولدارىنا الدى. مۇزداي قارۋلانعان ورىس اسكەرى ۇندىستەر باسىپ العان ميحايل قامالىنا شابۋىل جاساپ، نەبارى 4 كۇن ىشىندە قايتا قامالدى قايتاردى. ءتىپتى ۇندىستەر قولدا بار ورىستار مەن ايەلدەردى جىبەرگەنىنە قاراماستان، ورىستار ۇندىستەرگە ەش اياۋشىلىق تانىتپادى. ال مىڭداعان ۇندىستەر قامالدى تاستاپ، تاۋدا پارتيزاندىق شايقاستاردى ودان ءارى جالعاستىردى.

1805 -جىلى ورىس قولباسشىسى بارانوۆ شي ارالىنداعى كوزگە تۇسكەن بارلىق ۇندىستەردىڭ كوزىن جويۋعا بۇيرىق بەردى. شابۋىلداردىڭ ناتيجەسىندە ارالدا بىردە-ءبىر ءۇندىس قالمادى. ارتىنشا بۇل ارال «بارانوۆ ارالى» اتىنا يە بولىپ قالدى. تەك 2004 -جىلى عانا الياسكاعا بارانوۆتىڭ تۇقىمدارى شاقىرىلىپ، ورىستار مەن ۇندىستەردىڭ اراسىنداعى سوعىستىڭ اياقتالعاندىعى جونىندە كەلىسىمگە كەلدى.

ءتۇرلى اقپاراتتارعا سەنسەك، اتالمىش شايقاس سالدارىنان الياسكادا 5000000 نان استام ۇندىستەر قازا تاپقان. الايدا ورىستار الياسكا وقيعاسىمەن عانا شەكتەلمەگەن. بۇل وقيعا دەيىن وڭتۇستىك امەريكاعا باعىتتالعان ەڭ العاشقى گريگوري شەليحوۆ 1784 -جىلى كادياك ارالىندا 2 ميلليون 500 مىڭ ەسكيموستى اياۋسىز قىرسا، كەيىننەن يۆان كۋسكوۆ ەكسپەديتسياسى 1808-1809 -جىلدارى كاليفورنيا شتاتىندا جەرگىلىكتى ۇندىستەرگە شابۋىلداپ وتىردى. ارتىنشا لاريون بەليايەۆ باستاعان توپ تا اتتۋ ارالىن ۇندىستەردلەن تولىققاندى تازارتتى.