بوكە باتىر مەن ءىنىسى شوكەنىڭ ۇرپاقتارى استانادا قاۋىشتى
بۇعان مىسال جەتىپ جاتىر. باسقاسىن ايتپاعاندا وزدەرىڭىز سۋرەتىن كورىپ وتىرعان قوس قاريانىڭ ءبىرى - موڭعول ەلىنەن، ەكىنشىسى قىتايدان كوشىپ كەلىپ، ەلوردا تورىندە تاعدىرى توعىسقان ءبىر اتانىڭ بالالارى. ەگەر ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الىپ، تۋىن كوتەرمەسە بۇلاردىڭ باسى ءبىر شاڭىراق استىنا قوسىلار، ءيا قوسىلماس. اقىن جاركەن بودەش اعامىز ايتقانداي: «جەم بولماي ءيت پەن قاسقىرعا، جەم بولماي قاشقىن- پىسقىنعا، ءبىز قاشان تۇگەندەلەمىز، ءبىر شاڭىراق استىندا» دەپ ارمانداۋمەن ءدامى تاۋسىلار ما ەدى، كىم ءبىلسىن.
اڭگىمەمىزگە قايتا ورالايىق. ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان قوس قاريانىڭ ءبىرىنىڭ ەسىمى - ساعان راباي، ەكىنشىسىنىڭ اتى - جاپانحان يمانبالا. بۇلاردىڭ ۇلكەن اتالارى جىرعالاڭ دەگەن ادام ەكەن. ونىڭ بوكە جانە شوكە دەگەن ەكى ۇلى بولىپتى. بۇل ەكەۋى قىتايدا ۇلتى ءۇشىن باسىن بايگەگە تىككەن تۇلعالار. بۇل ادامدار تۋرالى 1987 -جىلى شىڭجاڭدا جارىق كورگەن جازۋشى ءشامىس قۇمار ۇلىنىڭ «بوكە باتىر» اتتى تاريحي رومانى بار. بۇل تۋىندى 1993 -جىلى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ 1-2 - ساندارىندا جاريالاندى. وسىندا قوس باتىردىڭ ەرلىك ىستەرى جايلى ەگجەي- تەگجەيلى باياندالادى.
جوعارىداعى شىعارما جەلىسىنەن قاۋزاي سويلەسەك، ⅩⅨ عاسىردىڭ سوڭىنا تامان التاي- تارباعاتاي وڭىرىندە قازاق- قالماق اراسىندا جەرگە تالاس، جايىلىمعا ەگەس تۋىنداپ، اسىرەسە بايىرعى جىبەك جولى بويىنداعى بايلانىس بەكەتتەرىن كۇش- كولىكپەن قامداۋدان باس تارتقانى ءۇشىن قىتاي چيڭ بيلىگى بوكە باتىرعا قىرىن قاراي باستايدى. وسىنداي ءارتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى بوكە باتىر وزىنە باعىنىشتى ەلدى باستاپ شىعىسقا قاراي بوعدا تاۋىنا كوشىپ بارادى. بۇل ولكە بۇعان دەيىن قازاق بالاسىنىڭ تابانى تيمەگەن جەر.
بوعدا ءوڭىرىنىڭ ورتالىعى شونجى قالاسىندا ءتورت ۇلتتىڭ (حانزۋ، ۇيعىر، موڭعول، قازاق) وكىلدىگى اشىلادى. ءار ۇلتتان شاڭيا (وكىل) تاعايىندالادى. قازاق اتىنان بوكە باتىر سايلانىپ، دارا بيلىك جۇرگىزەدى. حالقىنا جايلى ءومىر جاسايدى. وسىدان كەيىن التاي- تارباعاتاي قازاقتارى بوكەنىڭ قاراماعىنا كوشىپ كەلە باستايدى. جەرگىلىكتى شەنەۋنىكتەرى قازاقتاردىڭ كۇشەيىپ كەتۋىنەن قورقىپ، ۇرىمجىدەگى ۇكىمەتكە «بوكە جەكە حاندىق قۇرۋدى قولعا الىپ جاتىر» دەپ ارىز تۇسىرەدى. ءسويتىپ بوكە باتىر تۇتقىندالادى. ەلىن التاي- تارباعاتايعا قايتا كوشىرۋ ءۇشىن اسكەر اتتاندىرادى. ەل كوشۋدەن باس تارتىپ، اسكەرلەرمەن قاقتىعىسادى.
باتىردىڭ ءىنىسى شوكە ءۇرىمجى ۇلىعىنا ۇلكەن سىي بەرىپ اعاسىن بوساتتىرىپ الادى. تۇرمەدەن شىققان بوكە ەلدىڭ استاناسى پەكينگە بارام دەپ اتتانىپ كەتەدى. ءبىراق پەكينگە بارمايدى، جايلى قونىس ىزدەپ جەر شالىپ كەتكەن ەكەن، جىل وتكەن سوڭ كەلىپ ەلىن باستاپ شىعىسقا قاراي كوشەدى. سول كەتكەننەن مول كەتىپ تيبەت اسىپ، ءۇندىستاننىڭ شەكاراسىنا ات تۇمسىعىن تىرەپ توقتايدى. بۇل 1900 -جىلدار شاماسى.
بوكەنىڭ ەلىن قايتارۋ ءۇشىن ۇرىمجىدەن تولىق قارۋلانعان 500 اتتى اسكەر شىعادى. ولارعا بوكە باتىر قارسىلىق كورسەتىپ، قىرعىن سوعىس بولادى. قازاقتار 500 چيڭ شەرىگىنىڭ 300- ءىن جەر جاستاندىرادى. قازاقتاردان باتىردىڭ ءىنىسى شوكە جانە جيىرماداي ادام شىعىن بولادى. شاماسى جەتپەگەن چيڭ ۇكىمەتى بوكەنىڭ باسى ءۇشىن مول سىيلىق تاعايىندايدى. وسىعان قىزىققان تيبەت تورەلەرى 1904 -جىلى جازدا بوكە باتىردى ەل استاناسى لحاسا قالاسىنا شاقىرىپ، قوناقاسى كەزىندە ۋلاپ جىبەرەدى. سودان ەلىنە ورالعان بوكە كەلە سالا اۋىرىپ، قازا تابادى. حالقى باتىردى ءىنىسى شوكەنىڭ قاسىنا جەرلەيدى. بۇل جەر قازىر «ەسەكباتقان» دەپ اتالادى. تيبەت اۆتونوميالى رايونى، التىنتوق قورىق اۋدانى اۋماعى.
بوكە باتىر قازا بولعاننان كەيىن 12 تاۋلىك وتكەندە ۇرىمجىدەن قيساپسىز اسكەر كەلىپ ەلدى قايتادان كەرى ايدايدى. بوكە باتىردى كوردەن سۋىرىپ شىعارىپ، باسىن كەسىپ اكەتەدى. ويتكەنى بۇل باستى اكەلگەن ادامنىڭ الدىندا زور قوشەمەت كۇتىپ تۇرعان ەدى. باتىردىڭ باسىن ءۇرىمجى كوشەسىنە ءىلىپ قويادى. سوڭىندا باتىردىڭ بالاسى راباي اكەسىنىڭ باسىن سۇراپ الىپ، بايىرعى مەكەنى شىڭگىل بويىنداعى ارالتوبە اۋىلىنا قاراستى وباتى قىستاعىنا جەرلەيدى. وسىلاي بوكە باتىردىڭ دەنەسى تيبەتتە، باسى التايدا قالدى.
وسى وقيعادان كەيىن بوكە باتىردىڭ بالاسى راباي ەلىن باستاپ موڭعولياعا اۋىپ كەتەدى. ال شوكە باتىردىڭ ۇرپاعى يمانبالا شىڭگىلدە قالىپ، ارتىنان باركول جاققا قونىس اۋدارعان ەكەن. رابايدىڭ بالاسى، ياعني بوكە باتىردىڭ نەمەرەسى ساعان اقساقال 1995 -جىلى استانا قالاسىنا قونىستانسا، 2007 -جىلى قىتايدا قالعان شوكە باتىردىڭ جالعىز ۇلى يمانبالادان تۋعان جاپانحان اقساقال دا ەلورداعا كوشىپ كەلدى. جاپەكەڭ وتكەن كوكتەمدە باقيلىق بولدى. تاعدىر- اي دەشى. جاپانحان اقساقالدىڭ اتاسىنىڭ باسى تيبەتتە، اكەسىنىڭ باسى باركولدە قالسا، ءوزى قازاقتىڭ سايىن دالاسى سارى ارقادا دامىل تاپتى. قوس قاريانىڭ ۇرپاعى قازاق ەلىندە امان- ەسەن ءوسىپ جاتىر. مىنە، بۇل تاۋەلسىزدىكتىڭ قازاققا بەرگەن سىيى.
بەكەن قايرات ۇلى
egemen.kz