رەسەيدەگى كونە قۇلپىتاستاردى زەرتتەمەكشىمىز - جانتاس سافۋللين
بۇل تۋرالى وبلىستىق تاريح جانە ارحەولوگيا ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى جانتاس سافۋللين اڭگىمەلەپ بەردى، دەپ حابارلايدى قازاقپارات ءتىلشىسى.
جانتاس نابيوللا ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، ولكە تاريحى ءۇشىن ماڭىزدى نىسانداردىڭ ءبىرى - سەگىزساي (لەبەديەۆكا) كەشەنى.
بيىلعى قىس جانە كوكتەم ايلارىندا كەشەندە وسى كەزگە دەيىن اتقارىلعان جۇمىستار زەرتتەلىپ، زەردەلەندى.
جالپى، مۇندا 1966-جىلدان بەرى ماسكەۋ مەن الماتىدان كەلگەن، سونداي-اق جەرگىلىكتى عالىمدار ءبىراز زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن. الايدا جۇيەلى ەسەبى جوق. سوندىقتان الكەي مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنان بۇرىنعى ەسەپتەر الىندى. وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىنە تاپسىرىلعان جادىگەرلەر سۋرەتتەرىنىڭ ەلەكتروندى نۇسقاسى جاسالدى.
- جەر كەپكەن بويدا ارحەولوگيالىق بارلاۋ جۇمىستارىن باستاماقشىمىز. ءبىرىنشى كەزەكتە قانشا وبا بار، سولاردىڭ كوورديناتتارى انىقتالادى. ولاردىڭ قانشاسى قازىلىپ، قازىلماعانىن بىلگەننەن كەيىن ماڭىزدىلىعىنا قاراي قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزەمىز، - دەدى ورتالىق ديرەكتورى.
- وتكەن جىلى ۋفا قالاسىنان باتىس قازاقستانعا قاتىستى 10 مىڭ بەتتەي ارحيۆ قۇجاتتارىن اكەلگەن ەدىڭىزدەر. بۇل جونىندە نە ايتار ەدىڭىز؟
- ءيا، باشقۇرتستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق ارحيۆىنەن 1865، 1871، 1875-جىلدارداعى ىشكى وردانىڭ مەتىركەلىك جۋرنالدارىنىڭ ەلەكتروندى كوشىرمەلەرىن جاساپ، باتىس قازاقستان وبلىسى تاريح جانە ارحەولوگيا ورتالىعىنىڭ جاڭادان جاساقتالعان قورىن قۇندى قۇجاتتارمەن تولىقتىردىق. اراب الىپبيىندەگى بۇل ماتەريالدار تولىق اۋدارىلعاندا، تالاي ادام ءوز اتا-بابالارىن تاۋىپ، قاي كۇنى، قاي جەردە دۇنيەگە كەلگەنىن، كىمگە ۇيلەنىپ، قانشا قالىڭ مال تولەگەنىن، قاي جىلى، قانداي سىرقاتتان دۇنيە سالىپ، قاي جەرگە جەرلەنگەنىن بىلمەك. بۇدان بولەك بۇل مالىمەتتەرگە قاراپ سول كەزەڭدە تۋۋ كورسەتكىشى قالاي بولعانىن، ەر بالا مەن قىز بالانىڭ ۇلەس سالماعىن، قالىڭ مالدىڭ كولەمىنە قاراي ەلدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن، قانداي اۋرۋ تۇرلەرى بولعانىن، تاريحي تۇلعالاردىڭ جەرلەنگەن جەرىن انىقتاۋعا بولادى.
ارحيۆكە الدىمەن ءوزىم بارىپ، قۇندى قۇجاتتار كوشىرمەسىن ەلگە اكەلۋدىڭ جولدارىن قاراستىردىم. بۇل كوشىرمەلەردى ساتىپ الۋعا ءارحيۆتىڭ بەكىتىلگەن تاريفىمەن تىم قوماقتى قاراجات كەتەدى. سوندىقتان وسىنداي جۇمىستاردى بۇدان بۇرىن دا بىرلەسىپ جاساعان، اراب ءالىپبيىن جاقسى بىلەتىن قازبەك قۇتتىمۇرات ۇلى جانە فوتوسكانەرلەۋ شەبەرى اقىلبەك ەسەنالينمەن بىرگە ءوز قۇرالدارىمىزدى الىپ بارىپ، ۇلتتىق ارحيۆتەگى مەتىركەلىك جۋرنالداردىڭ ەلەكتروندى كوشىرمەسىن جاسادىق.
ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، ارحيۆ ديرەكتورى گالەي گۋلياددينوۆيچ ۇلكەن تۋىسقاندىق كومەك كورسەتىپ، كۇردەلى جوندەۋ جۇرگىزىلەتىن بولىپ، عيماراتتىڭ جابىلىپ قالعانىنا قاراماستان، ءبىزدىڭ ەمىن-ەركىن جۇمىستانۋىمىزعا مۇمكىندىك بەردى. جاعدايىمىزدى ءتۇسىنىپ، ارحيۆ ماماندارى ءبىز ءۇشىن دەمالىس كۇندەرى دە جۇمىس جاسادى. ناتيجەسىندە ەلگە ون مىڭ بەتكە جۋىق مەتىركە جۋرنالدارىنىڭ جانە كوپتەگەن ءتۇرلى تاريحي ماڭىزدى ىستەردىڭ كوشىرمەلەرى اكەلىندى.
قازىرگى كەزدە وسى قۇجاتتار اراب الىپبيىنەن اۋدارىلۋ ۇستىندە. وبلىستىق ءماسليحاتتان قوسىمشا قاراجات ءبولىنىپ، وسى مەتىركە جۋرنالدارىن جەكە جيناق ەتىپ شىعارۋ قولعا الىنىپ وتىر.
- سوڭعى جىلدارى قۇلپىتاستاردى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ كەلە جاتىرسىزدار. ونى دا جالعاستىراتىن شىعارسىزدار؟
- ارينە، بيىل كورشىلەس ورىنبور وبلىسىنداعى كونە قۇلپىتاستاردى زەرتتەمەكشىمىز. وسى باعىتتا ورىنبورداعى عىلىمي ورتالىقتارمەن بىرلەسىپ جۇمىس جاساۋ ءۇشىن كەلىسىمگە كەلمەكشىمىز. سونىمەن قاتار ورىنبور ارحيۆىندە دە قازاق ەلىنىڭ تاريحىنا قاتىستى مالىمەتتەر كوپ. بۇدان بۇرىن حان سايلاۋعا بايلانىستى قۇجاتتاردىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى اكەلىنگەن. ەندى سونداي ماڭىزدى قۇجاتتاردىڭ كوشىرمەسىن تۇگەل جەتكىزىپ، بولاشاقتا جيناق ەتىپ شىعارۋدى جوسپارلاۋدامىز.
- جۋىردا «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنىڭ قابىلدانعانىنا ەكى جىل تولعالى وتىر. وسى ۋاقىت ىشىندە وبلىس كولەمىندە قوماقتى جۇمىستار اتقارىلعانى بەلگىلى. قازاقستاننىڭ كيەلى ورىندارىنىڭ قاتارىنا باتىس قازاقستاننان ەنگەن نىسانداردىڭ ءبىرى - جايىق قالاشىعى. جايىق قالاشىعىن اشىق اسپان استىنداعى مۋزەي جاساۋ جونىندە ويلار ايتىلىپ كەلەدى. وسى ورايدا نە جاسالۋدا؟
- بىرنەشە تاريحي ورىندار اشىلىپ، اشىق اسپان استىنداعى مۋزەي جاسايمىز دەلىنگەنىمەن، ازىرگە وعان قاراجات قارالىپ، جوبا جاسالعان جوق. ءبىرىنشى كەزەكتە جايىق قالاشىعىن اۋەلى تولىق زەرتتەپ العىمىز كەلەدى. قالاشىققا كىرەبەرىستە، عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، سارماتتار داۋىرىنە جاتاتىن كونە وبا بار. «قارا» ارحەولوگتار ونىڭ بەتىن جىرىپ، اشقىسى كەلگەن. سونى تولىق اشىپ، قاراعىمىز كەلەدى. مۇنداعى ماقسات - الداعى ۋاقىتتا تاريحي نىسانعا اينالىپ، تۋريستەر كەلىپ قارايتىن مەزگىلدە جايىق قالاشىعىنىڭ ورتاعاسىرلىق التىن وردا كەزەڭىنەن عانا ەمەس، سارماتتار داۋىرىنەن باستالاتىنىن كورسەتۋ. ياعني تاريحىمىزدى تەرەڭدەتە ءتۇسۋ. جايىق قالاشىعىنان ورالعا قاراي زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن نىساندار بار.
وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسى وبلىستىق مۋزەيگە تاپسىرما بەرىپ، قازىرگى كەزدە جايىق قالاشىعىنىڭ جالپى جوباسىن جاساۋ، ونى قورشاۋ، اباتتاندىرۋ ويلاستىرىلۋدا. ەگەر اشىق اسپان استىنداعى مۋزەي جوباسى جاسالىپ، قارجى بولىنسە، سوعان سايكەس تاريحي ورىنداردى قايتا اشىپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىن جالعاستىراتىن بولامىز.
ءسوز سوڭىندا ايتارىم، باتىس قازاقستاندا الاشوردا تاريحىنىڭ دا ورنى ەرەكشە. وسىعان وراي الاشوردا جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ تۋرالى بارلىق قۇجاتتاردى، سۋرەتتەردى جيناستىرىپ، فوتوالبوم شىعارماقشىمىز. بولاشاقتا باسقا دا الاش قايراتكەرلەرى تۋرالى دەرەكتەردى جيناپ، وسىنداي جيناقتاردى كوپشىلىككە جەتكىزۋ جۇمىستارىن جالعاستىرامىز.