بەيبارىستىڭ بارىسى يزرايلدە قايدان ءجۇر؟

 استانا. قازاقپارات - «ءوز جازۋى مەن ميفولوگياسى بار قازاقستاننىڭ ەجەلگى تۇرعىندارىنىڭ وزىق مادەنيەتى بولدى. ولاردىڭ مۇراسىنىڭ جارقىن كورىنىسى، كوركەم بولمىسى مەن رۋحاني بايلىعىنىڭ ايشىقتى بەلگىسى - «اڭ ءستيلى ونەرى».

جانۋارلار بەينەسىن تۇرمىستا پايدالانۋ ادام مەن تابيعاتتىڭ ءوزارا بايلانىسىنىڭ سيمۆولىنا بالانىپ، كوشپەندىلەردىڭ رۋحاني باعدارىن ايقىنداپ وتىرعان. ولار جىرتقىشتاردىڭ، نەگىزىنەن مىسىق تۇقىمداس اڭداردىڭ سۋرەتىن كوبىرەك قولدانعان».

بۇل - ەلباسىنىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» ماقالاسىنان الىنعان ءۇزىندى. شىنىندا، ءبىز تىرشىلىك ەتىپ وتىرعان ۇلانعايىر ەۋرازيا قۇرلىعى، سونىڭ ىشىندە قازاق توپىراعى - جەر جۇزىندەگى تالاي تاريحتىڭ قاينار كوزى، باستاۋ بۇلاعى.

پرەزيدەنت ايتىپ وتىرعان اڭ ءستيلى ءبىزدىڭ ولكەمىزدە دۇنيەگە كەلىپ، كۇللى الەمدى شارلاپ كەتكەنى ايداي انىق نارسە. قالاي دەيسىز بە؟ ونىڭ بىرنەشە دالەلى بار.

بۇگىندە الەمدىك ونەردەگى ەڭ بيىك بەلەستىڭ ءبىرى بولىپ سانالاتىن اڭ ءستيلى - نەگىزىنەن كوشپەلى حالىقتارعا ءتان ورنەك. الىپ ساۋلەت كەشەندەرىنەن باستاپ تۇرمىستىق زاتتارعا دەيىن اڭ-قۇستىڭ بەينەسىن سالۋ بابالارىمىزدىڭ اسقان شەبەرلىگىنەن، مەتالمەن جۇمىس ىستەۋدى مەڭگەرگەنىنەن، وندىرىستىك تاجىريبەسىنىڭ مول بولعانىنان حابار بەرەدى.

عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنشە، اڭ ءستيلى ەۋرازيا قۇرلىعىندا ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى كەزەڭدەردە پايدا بولىپتى. بەرتىن كەلە بۇل ستيل ساندىك سيپاتتاعى ونەردىڭ وزىق تۇرىنە اينالدى. وعان قازاق جەرىنەن تابىلعان قازاندار، قارۋ-جاراقتار، ات ابزەلدەرى مەن كيىم-كەشەكتەردەگى اڭ- قۇستار، جان-جانۋارلار بەينەسى دالەل بولا الادى.

مىسالى، ەسىك قورعانىنان تابىلعان التىن ادامنىڭ كيىمىندە 40 مىڭعا جۋىق اشەكەي بولعان ەكەن. كوبى - اڭدار بەينەسى. سونىڭ ىشىندە بىردەن كوزگە تۇسەتىنى - بارىس. وسىعان قاراپ-اق ونەردىڭ بۇل ءتۇرى ساقتار زامانىندا سالتانات قۇرعانىن شامالاي بەرۋگە بولادى...

...يزرايل استاناسى قۇدىستا (يەرۋساليم) «ارىستان قاقپاسى» دەگەن كونە عيمارات بار. بۇل تاريحي عيماراتتى بۇگىندە ەۆرەيلەر كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ وتىر. الايدا تاريحىن اقتارساق، ەۆرەيلەرگە قاتىسى ازداۋ بولىپ شىعا كەلەدى.

«ارىستان قاقپاسىن» 1538-1539-جىلدارى ءبارىمىز سەريال ارقىلى جاقسى بىلەتىن وسمان يمپەرياسىنىڭ بيلەۋشىسى سۇلەيمەن سۇلتان سالدىرعان. بۇل جايلى اڭىز بىلاي ايتىلادى.

سۇلەيمەن سۇلتان بىردە ءتۇس كورەدى. تۇسىندە قۇدىس قالاسىنىڭ ەكى جاعىنان ەكى ارىستان تورۋىلداپ كەلە جاتادى. ەكەۋى دە وتتى كوزدەرىن قاداپ، سۇلتانعا قويىپ كەتەدى.

سۇلەيمەن شوشىپ ويانادى. دەرەۋ ءبىر دانىشپاندى جانىنا شاقىرتىپ، ءتۇسىن جورىتادى. ول سۇلتاننان ۇيىقتار الدىندا نە جايلى ويلاعانىن سۇرايدى.

سۇلتان حالىقتان كوبىرەك سالىق تولەتۋدى ويلاستىرعانىن ايتىپ بەرەدى. سول كەزدە دانىشپان: «سىزگە كورىنگەن ەكى ارىستان - قۇدايدىڭ قاھارى. ءسىز سالىقتى ويلاپ، حالىقتى ۇمىتتىڭىز، سول ءۇشىن سىزگە جاساعان ەسكەرتۋى»، - دەيدى.

سۇلەيمەن سۇلتان ايىبىن ۇعىپ، قاسيەتتى قالانى قورعاۋ كەرەگى ەسىنە ءتۇسىپ، وسى «ارىستان قاقپاسىن» تۇرعىزعان دەسەدى.

قورعاننىڭ جاقتاۋىنا ەكى-ەكىدەن ءتورت ارىستاننىڭ بەينەسىن قالاتادى. تۇرىك تاريحشىلارىنىڭ تۇسىندىرۋىنشە، قاقپاداعى ءتورت ارىستاندى سۇلەيمەن سۇلتان 1517-جىلعى وسماندىقتاردىڭ ماملۇكتەردى جەڭۋىنە وراي بەينەلەگەن كورىنەدى.

كونە عيمارات «ارىستان قاقپاسى» دەپ اتالعانىمەن، وندا بەينەلەنگەن اڭ ارىستاننان گورى بارىسقا كوبىرەك كەلىڭكىرەيدى. سۋرەتتەگى مىسىق تۇقىمداس اڭدى ارىستان، بارىس، لەوپارد، پانتەرا دەپ تۇرلىشە اتايتىندار بار. ءبىز بارىس دەگەن نۇسقاسىنا توقتالدىق.

...قۇدىس اۋەلدە وسپان يمپەرياسىنا قارادى. ال ونىڭ الدىندا قاسيەتتى قالا ماملۇك سۇلتاندىعىنىڭ يەلەگىندە بولدى. بۇل مەملەكەتتىڭ نەگىزىن بەيبارىس سۇلتان قالادى. ماملۇك سۇلتاندىعى 1250-1517-جىلدارى ءومىر ءسۇردى. ول كەزدە قاعيرا (كاير)، حالەب (الەپپو)، داماشىق (داماسك) جانە مۇسىلمانداردىڭ قاسيەتتى ءۇش شاھارى - مەككە، مەدينا، قۇدىس قالالارى ماملۇكتەرگە باعىنىشتى بولدى.

ءۇش عاسىر بيلىك جۇرگىزگەن ماملۇكتەر مەملەكەتىن 1517-جىلى وسمان بيلەۋشىسى I سەليم سۇلتان (سۇلەيمەن سۇلتاننىڭ اكەسى) قۇلاتتى. ول ماملۇكتەردىڭ سوڭعى بيلەۋشىسى تۇمانباي سۇلتاندى دارعا اسىپ، بۇكىل يەلىگىن تارتىپ الدى.

دەمەك، قۇدىستاعى بارىس بەينەسى - وسى ماملۇكتەردەن، ناقتىراق ايتقاندا بەيبارىس سۇلتاننان قالعان بەلگى دەۋگە تولىق نەگىز بار.

يزرايل استاناسى تەل-اۆيۆتەن وڭتۇستىك-شىعىسقا قاراي 20 شاقىرىمداي جەردە لود دەگەن قالاشىق بار. وسى لودتا جينداس دەگەن كوپىر بار. فرانسۋز شىعىستانۋشىسى شارل سيموننىڭ زەرتتەۋىنشە، بۇل كوپىر 1273-1274-جىلدارى سالىنىپتى.

وسى كوپىردىڭ ەكىنشى اتى - بەيبارىس كوپىرى. بەيبارىس سۇلتان بيلىك قۇرعان جىلدارى قۇدىستا ءبىرقاتار قۇرىلىس نىساندارىن سالدىرعانى بەلگىلى. سونىڭ ىشىندە كوپىر قۇرىلىسىنا ەرەكشە ىقىلاس تانىتتى.

ورتاعاسىرلىق جينداس، يبنا، اد-حالام دەگەن كوپىرلەردى بەيبارىس سۇلتان سالدىرعان. بۇگىندە ۇشەۋى دە امان ساقتالعان. قازىرگى يزرايل جەرىندە جاتىر. ايتايىن دەگەنىمىز، وسىنداعى جينداس كوپىرىندە دە ەكى بارىس بەينەسى بار. ەكى بارىس ءبىر بىرىنە قاراپ تۇر: ەكەۋىنىڭ ورتاسىنا ويىپ تۇرىپ ارابشا جازۋ جازىلعان.

«ءبيسميللا... مۇحاممەد پەن ونىڭ وتباسىنا، ونىڭ ىزىنەن ەرۋشىلەرگە اللانىڭ سالەمى بولسىن. بۇل قاسيەتتى كوپىر ۇلى سۇلتان ءال-مالىك ءال-زاكر رۋكن اد-دين بايبارىستىڭ تاپسىرماسى بويىنشا، ونىڭ ۇلى، تاق مۇراگەرى سۇلتان ءال-مالىك ءال-سايد ناسير اد-دين بەركەنىڭ (باراكا) قۇرمەتىنە وراي سالىندى. اللا ولارعا راقىمىن توگىپ، جەڭىسكە جەتەلەسىن...».

كوپىر رامازان ايىندا ىسكە قوسىلعان. بەيبارىس سالدىرعان قۇرىلىستاردا بارىستىڭ بەينەلەنۋى نەنى بىلدىرەدى؟ سۇلتاننىڭ (دۇرىسى بايبارىس) ەسىمىنىڭ ءوزى «قۋاتتى بارىس» دەگەننەن شىققان.

بالكىم، سودان بولار بەيبارىس بارىس ستيلىن ءوزىنىڭ جەكە گەرالديكاسىنا اينالدىردى. ەسىمىمەن تىكەلەي بايلانىستى دۇنيەلەردىڭ بارىنە بارىس بەينەسىن قوندىردى.

يزرايل تاريحشىسى موشە شاروننىڭ ايتۋىنشا، جوعارىدا ايتىلعان جيندا كوپىرى، قۇدىستاعى بارىس قاقپاسى جانە گازاداعى كاسر ءال-باشا عيماراتىندا بەينەلەنگەن بارىستاردىڭ ءبارى -ءبىر بارىس.

تاريحشى ۇشەۋىن دە بەيبارىستىڭ بارىسى دەپ قاراستىرادى. ۇشەۋىنىڭ دە سالىنعان ۋاقىتى بىردەي: 1273 -جىلى جاسالعان. بۇگىندە پالەستينا جەرىندەگى كاسر ءال-باشا عيماراتىن دا زامانىندا بەيبارىس سۇلتان سالدىرعان ەكەن.

بۇل عيماراتتىڭ دا قابىرعاسىندا ءبىر-بىرىنە قاراپ تۇرعان ەكى بارىس بەينەلەنگەن. ماملۇكتەر سالدىرعان، كەيىن وسماندىقتار، ودان كەيىن بريتاندىقتاردىڭ شتابى بولعان بۇل عيمارات قازىرگى ۋاقىتتا مەملەكەتتىك مۋزەي قىزمەتىن اتقارىپ تۇر.

بەيبارىستىڭ بارىسى بەينەلەنگەن تاعى ءبىر تاريحي عيمارات - يزرايلدەگى گولان بيىگىندە ورنالاسقان نامرۇد قامالى. بۇل قامالدى 1229-جىلى ايۋبيدتەر اۋلەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان اتاقتى سالاح اد-ءديننىڭ ەكىنشى ۇلى ءال-ءازيز يبن وسمان تۇرعىزعان.

ايۋبيدتەر بيلىگى قۇلاپ، ورنىنا ماملۇكتەر كەلگەننەن كەيىن نامرۇد قامالىن بەيبارىس ودان ءارى جەتىلدىرە ءتۇستى. ىرگەسىن نىعايتىپ، قامالعا ەكى مۇنارا تۇرعىزدى. سوڭىرا سۇلتان بۇل قامالدى ءوزىنىڭ قولباسشىسى بىلىككە سىيلادى. بىلىك بەيبارىس سىيلاعان قامالدى ودان ارى جاڭعىرتىپ، 1275-جىلى قامالدىڭ قابىرعاسىنا سۇلتاننىڭ تاڭباسى - بارىس بەينەسىن قالاتتى.

وسىلايشا، بىلىك ءوزىنىڭ بەيبارىس سۇلتانعا دەگەن قۇرمەتىن بىلدىرگەن بولاتىن. بەيبارىستىڭ بارىسى تەك قامال، قورعان، كوپىردە عانا ەمەس، مەشىت، مەدرەسە، ءتىپتى تۇرمىستىق زاتتاردا دا بەينەلەندى.

بارىس بەينەسىن مىسىر استاناسى كايرداعى بەيبارىس مەشىتىنىڭ قابىرعاسىنان دا كورۋگە بولادى. بۇل مەشىتتى 1266-1268-جىلدارى بەيبارىس سۇلتاننىڭ ءوزى سالدىرعان بولاتىن. قۇدىستاعى يزرايل مۋزەيىندە دە بەيبارىستىڭ بارىسى بەينەلەنگەن ورتاعاسىرلىق ءمۇسىن تاس ساقتاۋلى تۇر. بۇل تاس تسفات قالاسى ماڭىنداعى قازبا كەزىندە تابىلعان ەكەن. سونداي-اق بەيبارىستىڭ ءوزى سوقتىرعان تيىنىندا، ءتىپتى ىدىس-اياقتارىندا دا بارىس بەينەسى بولعان.

بۇدان شىعاتىن ءتۇيىن قانداي؟ بەيبارىستىڭ تۋعان جەرى - قازاق توپىراعى. سۇلتان ءوزى بيلىك قۇرعان ەلدەرگە قازاقتىڭ ءبىر بەلگىسىن اپارىپ، ساۋلەلەندىردى. ماملۇكتەردى بيلەگەن قايتپاي سۇلتان دا (ول دا قازاق توپىراعىندا تۋعان) بەيبارىس باستاعان ىزگى ءداستۇردى جالعادى.

قايتپاي سۇلتان دا ءوزى تۇرعىزعان عيماراتتارعا، مەشىتتەرگە قازاقتىڭ قوشقار ءمۇيىز ويۋىن سالدىرعان ەدى. مۇنىڭ ءبارى نەنى بىلدىرەدى؟ بۇل - ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ وزىق مادەنيەتى بولعانىنىڭ ايشىقتى دالەلى.

ماملۇك سۇلتاندىعىن 300 جىل بويى بيلەگەن بەيبارىس، قايتپاي، بارقۇق، بارىسباي، جانبولات، تۇمانباي سۇلتاندار - ءبىزدىڭ بابالارىمىز. ونى ماقتانىشپەن ايتاتىن كەز كەلدى. ەلباسى ايتقانداي، «ەجەلگى ريم دەگەن قازىرگى يتاليا ەمەس، ءبىراق يتاليالىقتار وزدەرىنىڭ تاريحي تامىرىمەن ماقتانا الادى». ەندەشە، نەگە بىزگە دە تاريحي تامىرىمىزبەن ماقتانباسقا؟!

سەرىكبول حاسان

«ايقىن»