قاڭلىلار تۋرالى دەرەكتەر

 استانا. قازاقپارات - العاشقى تايپالىق بىرلەستىكتەردىڭ ءبىرى قاڭلىلار تۋرالى دەرەك ۇسىنامىز.

1. قاڭلى مەملەكەتى ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىن Ⅲ عاسىردا قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە قۇرىلعان العاشقى مەملەكەتتىك بىرلەستىكتەردىڭ ءبىرى. قاڭلىلار قازاق حالقىنىڭ نەگىزىن قۇراعان ەڭ ەجەلگى تايپالاردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. تاريحشى بەرنشتامنىڭ پىكىرىنشە ولار تۇركى ءتىلدى حالىق بولعان. قاڭلىلار ۇلى ءجۇز رۋىنىڭ ەڭ بايىرعى تايپاسىنىڭ ءبىرى.

2. قاڭلى مەملەكەتى ۇلكەن اۋماقتى قامتىدى. ولار وڭتۇستىك قازاقستان مەن تاشكەنت جازيراسىنان باستاپ سىرداريا، جاڭاداريا، قۋانداريا وزەندەرىنىڭ ارناسىن، وڭتۇستىك- باتىس جەتىسۋدى جانە سىرداريانىڭ سولتۇستىگىنەن سارىسۋ، شۋ، تالاس وزەندەرىنە، ۇلىتاۋ جانە قاراتاۋ تاۋلارىنا دەيىن اۋماقتى مەكەندەدى.

3. جازبا دەرەكتەردە تايپا اتاۋى قاڭعار، قاڭلى، كانگيۋي، قاڭحى، قاڭعىلى، قاڭعار- وعلى، كۇڭگوي، قاڭعارلى، قانگيۋت دەپ كەزدەسەدى. قاڭلى مەملەكەتىنىڭ ەڭ جوعارى بيلەۋشى - حان. قاڭلىلاردا مەملەكەتتى حان باسقارسا، نەگىزگى جۇمىستاردى ونىڭ 3 ءۋازىرى اتقارعان. سونداي- اق، قاڭلى مەملەكەتىندە 120 مىڭ وتباسى، 600 مىڭ حالىق پەن 120 مىڭ اسكەر بولعاندىعى ايتىلادى. ال مەملەكەتتىڭ استاناسى - بيتيان قالاسى بولدى. سونىمەن بىرگە، ولار ءوز ىشىنەن 5 يەلىككە ءبولىنىپ، ءار يەلىكتىڭ ۇلى حانعا باعىنىشتى 5 كىشى حانى بولدى.

4. قاڭلى مەملەكەتىنىڭ قۋاتتى بولعاندىعى سونشالىق، ولار سول كەزدە حان اۋلەتى بيلەگەن ۇلى قىتاي يمپەرياسىن دا مويىنداماعان. اتاقتى تاريحشى ن. يا. بيچۋريننىڭ قىتاي جازبالارىنان اۋدارعان دەرەگىندە قاڭلىلار تۋرالى بىلاي دەلىنگەن: «قاڭلى حانى وركوكىرەك، تاكاپپار جانە ەلشىلەر الدىندا ەشقاشان باس يمەگەن. ولار قىتاي ەلشىلەرىن ۇيسىندەردىڭ، ءتىپتى ودان دا تومەن حالىقتار ەلشىلەرىنىڭ قاتارىنا وتىرعىزدى. حان يمپەراتورى سەنىم ارتىپ جىبەرگەن ەلشىلەردى قاڭلى حانى مەن ونىڭ كەڭەسشىلەرى اس- سۋ ءىشىپ بولعاننان كەيىن عانا داستارحان باسىنا شاقىرعان. بۇدان ولاردىڭ حان مەملەكەتىن مويىندامايتىندارىن، ءتىپتى ولاردى وزىمەن كورشىلەس حالىقتاردان تومەن قوياتىنىن كورەمىز» دەلىنگەن.

5. ب. ز. -داعى ІІІ-V عاسىرلاردا قاڭلى جەرىنە تۇركى ءتىلدى تايپالاردىڭ باسىپ كىرۋىنە بايلانىستى قاڭلى مەملەكەتى ورتا ازيا مەن ارال وڭىرىندەگى ۇستەمدىگىنەن ايىرىلىپ، ب. ز. داعى Ⅵعاسىردا تۇرىك قاعاناتىنا قارايدى.

6. دەرەككوزدەردە قاڭلى مەملەكەتىن ۇلى حان باسقارعانى جانە ونىڭ بيلىگى اكەدەن بالاعا مۇراگەرلىكپەن بەرىلگەندىگى جازىلعان. قاڭلىلاردى بيلەگەن اتاقتى حاندار اراسىندا نايبي، داشبي ەسىمدى بيلەۋشىلەردىڭ ەسىمى كەزدەسەدى.

7. قاڭلىلاردا جازباشا زاڭدار جيناعى بولدى. ول زاڭدارعا سايكەس، ۇرلىق جاساعانداردىڭ قولىن كەسىپ، ادام ولتىرگەندەردىڭ بارلىق ۇرپاعىن، جەتىنشى ۇرپاققا دەيىن قىرىپ سالعان.

 8. قاڭلىلاردىڭ قولونەر شەبەرلەرى بىلىكتى قولونەرشىلەر بولدى. ولاردىڭ ىدىس- اياقتارى وزگەشە اسەمدىلىمەن ايرىقشا كوزگە تۇسەتىن. قىتايدىڭ دەرەككوزدەرىنە سايكەس، قاڭلىلار مۋزىكاعا، بيگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىمەن ەرەكشەلەنگەن. ولاردا ەكى جولاقتى جانە بەس جولاقتى مۋزىكالىق اسپاپتار، دابىل، سىبىزعى، سىرناي سەكىلدى اسپاپتار بولدى.

9. قاڭلىلار اسكەري وداق قۇرىپ، كورشى ورنالاسقان عۇن، ءۇيسىن تايپالارىمەن سوعىستى. بۇرىن سوعىس كوبىنەسە جەر ءۇشىن جانە كەك الۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلسە، ەندىگى جەردە سوعىستا بارىمتا جولىمەن قولعا كوپ مال مەن ولجا ءتۇسىرۋ ءبىرىنشى كەزەككە شىقتى. ۇستەم تاپ وكىلدەرى سوعىستى توناۋ ماقساتىندا پايدالانىپ، كوپتەگەن بايلىققا يە بولدى. سوعىستا قولعا تۇسكەن تۇتقىنداردى قۇلعا اينالدىردى.

10. ءبىراق ول ۋاقىتتا كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى قۇل يەلەنۋشىلىكتىڭ دامۋى مەن قالىپتاسۋىنا بوگەت جاسادى. بايلارعا قۇل ەڭبەگىنە قاراعاندا، قاۋىم مۇشەسىنىڭ ەڭبەگىن پايدالانۋ ءتيىمدى بولعان. سەبەبى، قۇلدى ازىق- تۇلىكپەن، كيىم- كەشەكپەن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك، ال قاۋىم مۇشەلەرى ءوز تاماعى مەن كيىمىن وزدەرى تاپتى. قۇلدار نەگىزىنەن اس ءپىسىرىپ، مال كۇتۋ، ەگىن ەگۋ سونداي- اق ءار ءتۇرلى شيكىزاتتاردى وڭدەۋ جۇمىستارى مەن قولونەر كاسىبىنە پايدالانىلدى. قاڭلى قوعامىندا مۇلىك تەڭسىزدىگى مەن تاپتاردىڭ پايدا بولۋىنان ادامدى ادامنىڭ قاناۋى كۇشەيىپ، باي مەن كەدەي توبىنا جىكتەلۋ ايقىن كورىندى.

Stan.kz