قازاقتىڭ ۇمىتىلعان داستۇرلەرى
ءبىز سولاردىڭ بىرنەشەسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنامىز.
كوڭىل ءشاي
ەرتەدە قازاق حالقى ءۇشىن شاي بەرۋ ءداستۇرى ەرەكشە مانگە يە بولعان جانە شاي بەرۋدىڭ ءبىرقاتار ءتۇرى بولىپتى. بۇل تۋرالى مارقۇم ەتنوگراف- جازۋشى سەيىت كەنجەاحمەت ۇلى «قازاق حالقىنىڭ سالت- داستۇرلەرى» اتتى كىتابىندا جازعان.
نەگىزى قازاقتاردىڭ شاي بەرۋ ءداستۇرىنىڭ كەيبىر ءتۇرى ەلىمىزدىڭ كەي وڭىرلەرىندە ءقازىر دە بار، الايدا ولاردىڭ ءمان- ماعىناسى مەن ماقساتى تۋرالى بىلەتىندەر از. كوڭىل شاي ادام ومىرىندە قۋانىشتى دا، قايعىلى دا جايلار بولادى. باسىنا ءىس تۇسكەندە، تۇرمىستا كەزدەسەتىن قيىن جاعدايدا، رەنىشتى، كۇيىنىشتى كەزدەردە ادامدار ءبىر-بىرىنە كوڭىل ءبىلدىرىپ، قيىنشىلىققا ورتاقتاسىپ، اقىل- كەڭەس بەرەدى. اشۋلى ساتتە باسۋ ايتادى.
مىنە، وسىنداي كەزدەردە اۋىلى ارالاس اعايىن- تۋىس كوڭىل ءبىلدىرىپ، داستارقان جايعان. اتالعان جاعدايلاردا جايىلعان داستارقان «كوڭىل شاي» دەپ اتالعان. وسى جەردە كوڭىل ءبىلدىرۋ مەن كوڭىل ايتۋدىڭ اراسىن اجىراتا ءبىلۋ كەرەك. كوڭىل ءبىلدىرۋ جوعارىداعىداي. ال كوڭىل ايتۋ - قازالى جاعدايدا قولدانىلاتىن عۇرىپ.
كۇزەم ءشاي
ەرتەدە قازاقتار ءىستىڭ باستالار ساتىندە دە، ول اياقتالعان سوڭ دا ونى اتاۋسىز، ەسكەرۋسىز قالدىرماعان. مىسالى، كۇزەم الىنىپ بولعان سوڭ، ءار ءۇي ءبىر- ءبىرىن ءشايعا شاقىرىپ، كوڭىلدى كەش وتكىزگەن. ونىڭ اتى «كۇزەم ءشاي». مالدى اۋىل وسى ءداستۇردى جالعاستىرا تۇسسە، بۇل دا جاستاردى ەڭبەككە تاربيەلەۋدىڭ ءبىر كورىنىسى بولار ەدى.
كەلىن قولىنان ءشاي ءىشۋ
كەلىن تۇسىرگەننەن كەيىن تويعا كەلگەندەر تارقاپ، ءۇي يەلەرى وڭاشا قالعان كەزدە جاقىندار كەلىن قولىنان شاي ىشۋگە جينالادى. كەلگەندەرگە كەلىن قولىنان ازىرلەنگەن داستارقان جايىلىپ، كەلىن ءشاي قۇيادى. بۇل ءداستۇردىڭ ەكى ماعىناسى بار. بىرىنشىدەن، كەلىننىڭ ءۇي شارۋاسىنا، داستارقان بەرەكەسىنە ىڭعايىن بايقاۋ. جاس كەلىن مۇندايدا كەسەنى سىلدىرلاتپاي، باپپەن شاي قۇيا وتىرىپ، ءوزىن تانىتادى، شەبەرلىگىن، ىڭعايىن بايقاتادى. ەكىنشىدەن، كەلىن قولىنان ەنە شالقىپ، اتا شالقايىپ وتىرىپ قىزىل كۇرەڭ ءشاي ءىشۋ - ءبىر ۇلكەن جەتىستىك، قۋانىش.
«ءبىزدىڭ بالا ەرجەتىپ، كەلىن ءتۇسىردى، اتا-ەنە اتاندىق، قولىمىز ۇزاردى»، - دەپ ماقتانادى، وزگەلەر الدىندا بەدەل، مارتەبەگە يە بولادى. كەلىن بولىپ ءتۇسىپ، اتا-ەنە الدىندا شاي قۇيىپ وتىرعان جالعىز قىزىن كورىپ، ءبىر قۇداعي:
ءشاي قۇيىپ قىزىم سىزىلدى-اي،
كوڭىلىم قاتتى بۇزىلدى-اي.
قۇداعي وتىر قايقيىپ،
قۇدام وتىر شالقيىپ، - دەپ كوزىنە جاس العان ەكەن. ءسويتىپ، كەلىن ءتۇسىرۋ تويىنىڭ اياعى ونىڭ قولىنان شاي ىشۋمەن اياقتالىپ، جاس ادام وسى ءۇيدىڭ ءوز ادامىنىڭ ءبىرى قاتارىندا ومىرگە ارالاسىپ كەتەدى.
سەيىت كەنجەاحمەت ۇلىنىڭ «قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرى مەن ادەت- عۇرىپتارى» اتتى كىتابىنان قازاقتىڭ شاي بەرۋ ءداستۇرىنىڭ تاعى بىرنەشە ءتۇرىن كەلتىردى.
ءتاتتى ءشاي
كەيدە اتا-انانىڭ كەلىسىمىنسىز، قىزدى الىپ قاشىپ ۇيلەنەتىن كەزدەر دە بولادى. مۇنداي جاعدايدا جىگىت جاعىنان قۇدالاردىڭ اياعىنا جىعىلۋعا، ياعني، كەشىرىم سۇراپ، كەلىسىمگە ءتورت- بەس ادام بارادى. ولار ارعى-بەرگى جاقتان ءسوز قوزعاپ، اتا- بابالاردىڭ سالعان جولى دەپ دالەلدەپ، قىزدىڭ اتا-اناسى مەن تۋىسقاندارىنىڭ بەتىن بەرى قاراتىپ، جىگىتتىڭ اۋىلىنا شاقىراتىن بولعان، ولارعا كەڭ داستارقان جايعان. بۇل ءراسىم «ءتاتتى شاي» دەپ اتالادى. دەمەك، بۇل اتىنا ساي، قۇدا- قۇداعيلاردىڭ تانىسۋ، ءبىلىسۋ، كەلىسىم، ىنتىماق شايى. مۇندا جاقسى تىلەكتەر ايتىلىپ، الداعى توي جايى اڭگىمە بولادى. ءتاتتى شاي رەنجىسكەن ادامداردى تاتۋلاستىرۋعا بەرىلەدى.
بەيسەنبى، جۇما ءشاي
بەيسەنبى، جۇما شايلارى ءبىر وتباسىنىڭ ادامى قايتىس بولعاندا وسى كۇندەردە ارۋاققا باعىشتالىپ جايىلاتىن داستارقان. بۇعان جاقىن تۋعان- تۋىستار، جاناشىر ادامدار كەلەدى، دۇعا وقىلادى. مارقۇمنىڭ جاقسى ىستەرى مەن مىنەز- قۇلىقتارى دا ايتىلادى. كوڭىل ايتۋعا كەشىككەن ادامدار دا وسى كۇندەرى كەلۋگە تىرىسقان.
شاشۋ ءشاي
قازاق ءار ناۋقاندىق شارۋاشىلىق كەزىندە نەمەسە جاڭا ءىس باسىندا باس قوسىپ، ءۇي يەسى وسىنداي اتپەن اتالاتىن قازان اسادى، شاي دايىندايدى. مۇنداي شاشۋلار سيىر بۇزاۋلاپ، ۋىز پىسىرىلگەندە، مالعا ەن سالعاندا، قوي قىرقىمى، جىلقى كۇزەمى اياقتالعاندا جانە تاعى دا باسقا ناۋقاندىق شارالار كەزىندە جاسالعان.