مەنىڭ عۇمىرىم التاي مەن اتامەكەن اراسىن جالعاۋمەن ءوتتى - قابيداش قالياسقار ۇلى
1958-1962 -جىلدارى الماتىداعى اباي اتىنداعى قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا ءبىلىم العان العاشقى دياسپورا وكىلدەرىنىڭ ءبىرى. سونىمەن قاتار قوبدا قازاقتارىنىڭ فولكلورىن جيناپ، جالپى عىلىمي اينالىمعا ەنگىزگەن تۇڭعىش عالىم.
قازىر استانا قالاسىندا تۇراتىن وقىمىستى اقساقالمەن جولىعىپ، سىرتتاعى ەتنوستىق قازاقتار تاريحىنا قاتىستى اڭگىمەلەسكەن ەدىك.
- موڭعول ەلى قازاقستانمەن ەتەنە قارىم- قاتىناس ورناتا قويماعان وتكەن عاسىردىڭ 50-جىلدارى اتاجۇرتقا كەلىپ ينستيتۋتتا ءبىلىم الىپسىز. وسى مۇمكىندىك قالاي تۋدى؟
- 1958 -جىلى باي- ولكەدە ورتا مەكتەپتى ءبىتىردىم. ءدال وسى جىلى موڭعوليانىڭ ءبىلىم مينيسترىلىگى «قازاق ءتىلدى كادرلاردى قازاقستاندا دايىنداۋ كەرەك» دەيتىن شەشىم قابىلداپ، الماتىداعى جوعارى وقۋ ورىندارىنا ستۋدەنتتەر جىبەرەتىن بولدى. وسى دۇرمەكپەن كەلىپ قالدىق.
- تۇسىنىكتى. التاي- قوبدا قازاقتارىنا اتى ءمالىم، ۇلكەن اقىن اقىت ءۇلىمجى ۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن العاش رەت زەرتتەدىڭىز. وعان تۇرتكى بولعان نە دۇنيە؟
- الماتىعا وقۋعا كەلگەن سوڭ كىتاپ دۇكەنىنە بارسام ءتىلشى- عالىم سارسەن امانجولوۆتىڭ ورىس تىلىندە جازىلعان «ۆوپروسى يستوري كازاحسكوي ديالەكتولوگي» دەيتىن ەڭبەگى تۇر ەكەن. سونى ساتىپ الىپ، پاراقتاپ قاراپ وتىرسام قازاقشا ءتورت جول ولەڭ ءجۇر:
«اشۋشاڭ ادام اقىرعاق،
زەيىنسىز ادام زەكىرگەك...» دەپ باستالىپتى. وسىنداعى «اقىرعاق»، «زەكىرگەك» دەگەن سوزدەردى قارا ارىپپەن جازىپ قويىپتى. تومەندەگى سىلتەمەسىندە مەن بۇل ءسوزدى «اقىت ءۇلىمجى وعلى قارىمساقوۆ التايسكيدىڭ شىعارماسىنان الدىم» دەپتى. مىناۋ مەنىڭ بالا كەزىمدە جىرىن جاتتاپ وسكەن اقىت اتام ەمەس پە ەكەن دەگەن وي كەلدى. سويتسەم ءدال ءوزى ەكەن.
- سارسەن امانجولوۆ اقىتتىڭ بۇل ولەڭدەرىن قايدان الدى ەكەن؟
- كىتاپتىڭ سوڭىندا «اقىتتىڭ بۇل ولەڭدەرى ۇلتتىق كىتاپحانانىڭ قولجازبالار قورىندا» دەگەن سىلتەمە تۇردى. سوعان قاراعاندا، وسى جەردەن العان بولۋى كەرەك. قوردا تۇرعان اتامنىڭ كىتاپتارىن كورەيىن دەپ ۇستازىم مالىك عابدۋللينگە باردىم. قولجازبا قورىنا كىرۋدىڭ ءوزى قيامەت. ماكەڭ «كىرۋگە رۇقسات» دەيتىن ءبىر جاپىراق قاعاز جاساتىپ بەردى. باردىم. ەسىك كوزىندە وتىرعان باكەنە قىزمەتكەر قولىمداعى سومكەمدى سىپىرىپ الدى. توردە سارىكىدىر تارتقان بىرنەشە ايەل وتىر. «قوردا اقىت ءۇلىمجىوعىلى دەگەن اقىننىڭ كىتاپتارى بار ەكەن سونى كورەيىن دەپ كەلدىم» دەدىم. ولار قۇپ الدى.
- قوردا اقىت اقىنىڭ قانداي كىتاپتارى بار ەكەن؟
- قوردا اقىننىڭ بەس كىتابى بار ەكەن. العاشقىسى 1897 -جىلى جارىق كورگەن 44 بەتتىك «ءتارجۇما» اتتى داستانى، ەكىنشىسى، 1902 باسىلعان «قيسسا- ي جيھان- ءشاھ تامۋز- شاھ ۋگلي» كىتابى، ءۇشىنشىسى 1908 -جىلى باسىلعان «ءاحۋال- ي قيامات» تۋىندىسى، ءتورتىنشىسى، 1909 -جىلى باسىلعان «ءميناحىب پيران گازيز- ان» اتتى قيسساسى مەن «ءابيات گاحيديا» اتتى عاقىلياسى. بۇلاردىڭ ءبارى قازان قالاسىندا اعايىندى قۇسايىنوۆتار باسپاحاناسىندا جارىق كورىپتى. اقىننىڭ مۇنداي مول دۇنيەسى قولدارىندا تۇرسا دا جەرگىلىكتى فيلولوگتار پالەندەي زەرتتەي قويماپتى. ءالى دە سولاي.
- الماتىدان وقۋ ءبىتىرىپ ەلگە ورالعان سوڭ حالىق اراسىنان اقىت قاجىنىڭ جىر- مۇرالارىن جيناۋمەن اينالىستىڭىز ەمەس پە؟
- وقۋىمدى اياقتاپ، ەلگە كەلىپ سۇراستىرىپ كورسەم ەكىنىڭ ءبىرى اقىتتىڭ ولەڭدەرىن اعىتىپ قويا بەرەدى ەكەن. ءتىپتى قاجىنىڭ ءوزى وقىتقان العاشقى 13 شاكىرتىنىڭ كوبىسىنىڭ كوزى ءتىرى. مۇزباي، نۇعان اقساقالدار كادىمگىدەي تاڭدى- تاڭعا ۇرىپ اقاڭ جىرىن جىرلايدى. اقىتتىڭ 35 جىل عۇمىرى موڭعول جەرىندە وتكەن. وسىندا بالا وقىتقان. ءوزىنىڭ شىعارماسىندا موڭعوليا قازاقتارىنا العاش رەت «قوبدا قازاقتارى» دەپ اتاۋ بەرگەن دە وسى كىسى.
- اقىت اقىننىڭ شىعارمالارىنان باسقا دا دۇنيەلەر جينادىڭىز با؟
- قوبدا قازاقتارىنىڭ اۋىز ادەبيەت ۇلگىلەرىنىڭ بارلىعىن جينادىم. قازىر قولىمدا ەشقايدا جارىق كورمەگەن بەس توم دۇنيە تۇر. وسىلاردى جيناۋ ىسىنە وقۋشىلاردى پايدالاندىم. بەسىنشى كلاستاعىلارعا - ەرتەگى، التىنشى كلاستاعىلارعا - ماقال- ماتەل، جەتىنشى- سەگىزىنشى كلاستاعىلارعا - باتىرلار جىرىن، جوعارى كلاستاعىلارعا ايتىس جينا دەپ ءبولىپ قويدىم. ولار جازدا كانيكۋلعا اۋىلىنا كەتكەندە تاپسىرما بەرىپ جىبەرەم، كۇزدە ساباق باستالعاندا قولدارىنا ىلىككەندەرىن كوتەرىپ ارسالاڭداپ جەتەدى.
ارتىنان حالىقتىڭ ءوزى قۇلاعدار بولىپ، قولدارىندا ساقتالعان ءبىرلى- جارىم دۇنيەلەرىن اكەلىپ بەرەتىن بولدى. وسىلاردىڭ ىشىندە وتە كوپ جينالعانى اقىت جىرلارى. قاجىنىڭ بۇكىل داستاندارىنىڭ تولىق جيناعى قادىر دەيتىن اقساقالدىڭ قولىنان شىقتى. جارىقتىق ونى بۋىپ- ءتۇيىپ قوينىنا تىعىپ جۇرەدى ەكەن. ءۇتىر، نۇكتەسىنە دەيىن كوشىرىپ الدىم.
- جيعان- تەرگەندەرىڭىزدى جيناق ەتىپ باستىردىڭىز با؟
- جيناعان دۇنيەلەرىمدى ىرىكتەپ- سۇرىپتاپ، جانرلىق تاراۋلارعا ءبولىپ، 1969 -جىلى «موڭعوليا قازاقتارىنىڭ اۋىز ادەبيەتى» دەيتىن مونوگرافيا باستىردىم. كەلەسى 1970 -جىلى قالعان دۇنيەلەردى «حالىق اقىندارى» دەگەن اتپەن كىتاپ ەتىپ شىعاردىم. ءبىراق بۇعان اقىت تۋىندىلارى ەنگەن جوق. ويتكەنى ول ءوز الدىنا ءبىر كىتاپ بولاتىن بولدى.
- 1970 -جىلى جارىق كورگەن جيناققا ءسىز شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ «قالقامان- مامىر» اتتى داستانىن تۇتاس ەنگىزدىڭىز.
- ول تۇستا شاكارىم قاجىنىڭ شىعارمالارى شەتتەتىلىپ، ءوزى «حالىق جاۋى» رەتىندە الاستاتىلعانىن ءبىزدىڭ جاق بىلە بەرمەيتىن. بىلەتىن مەن جانە مەنىمەن قارايلاس قازاقستاندا وقىپ، ءبىلىم العان بىرنەشە ازامات عانا. ولار: «قابيداش، مىناۋىڭ باسىڭا پالە بولىپ جۇرمەي مە؟» دەپ ەسكەرتكەن سىڭاي جاسايدى. مەن ايتامىن: «بىلەتىن سەندەر ايتىپ قويماساڭدار، كىم ءبىلىپ جاتىر. پالە شىقسا، سەندەردەن كورەم!» دەپ سەس كورسەتكەن بولام...
- بۇل جيناقتى قازاقستانعا اكەلىپ، ءمۇيىزى قاراعايداي پروفەسسورلارعا كورسەتپەدىڭىز بە؟
- كىتاپتىڭ جيىرما شاقتىسىن قۇشاقتاپ الماتىعا الىپ كەلدىم. قازىر ءبارى دەرلىك مارقۇم بولىپ كەتتى، ابىز اقساقالدار جيناقتاعى شاكارىمدى كورىپ قۇلاقتارىن قايشىلاپ، وسقىرىنىپ، ۇركەتىن بولدى. جەتەكشىم مالىك عابدۋللين: «ءيا، قابيداش قاراعىم، مۇنى قالاي تۇسىنەمىز؟» دەپ قويادى. مەن ايتامىن: «شاكارىم جاۋ ما، جوق پا، ول ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن ەسەپ ەمەس. بۇل موڭعولدا شىققان كىتاپ. سوندىقتان مۇنى شەتەلدە بولىپ جاتقان وقيعا دەپ قاراڭىزدار» دەدىم. اعالار ءبىر دۇرلىگىپ الدى دا، شىمعا سىڭگەن سۋداي باسىلىپ قالدى.
- كانديداتتىقتى الماتىدا قورعادىڭىز با؟
- ءيا. م. اۋەزوۆ اتىنداعى ونەر جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي كەڭەسىندە قورعادىم. كەڭەس مۇشەسىنىڭ قۇرامىندا اقىن ءابدىلدا تاجىبايەۆ تا بار ەكەن. بۇرىن سىرتتاي كورگەنىم بار. وسى كىسى ءسوزىن «بارلىقتارىڭىز ايتقان پىكىرگە تولىق قوسىلامىن» دەپ باستادى دا وقىس ءتور جاققا بۇرىلىپ: «سىزدەر جىلى ۇيدە وتىراسىزدار. جاعدايلارىڭ جاقسى. عىلىممەن اينالىسۋعا بارلىق مۇمكىندىكتەرىڭ بار. سويتە تۇرا بايقاپ وتىرسام، قازاقتىڭ ابايدان كەيىنگى اۋليە اقىنى اقىتتى بىلمەيتىن كورىنەسىزدەر» دەپ سالدى.
وسى جەردە العاش رەت اقىت ماسەلەسى قوزعالدى. عالىمدار «ويباي- اۋ ول كىسى تۋرالى ماتەريالدى قايدان تابۋعا بولادى» دەپ ءبىر- بىرىنەن سۇراسىپ جاتىر. «كىمگە نە كەرەك، ءبارىن مەن تاۋىپ بەرەيىن» دەدىم. «ويباي سويتە عوي، اينالايىن!» دەپ ءبارى شۋىلداسىپ قالدى. ارتىنان ىزدەپ، سۇراعان ادام بولمادى. ابدەن بەرتىندە 1992 -جىلى ءبىزدىڭ ەلگە عالىم تۇرسىنبەك كاكىشيەۆ باردى. وسى تۇرسەكەڭ بۇعان دەيىن ءبىز جاقتا جارىق كورگەن اقىتتىڭ ولەڭدەرىن، قيسسا- داستاندارىن جيىپ- تەرىپ قولتىعىنا قىسىپ الىپ كەتتى.
- اقىت تانۋدىڭ سىرتىندا ءسىز موڭعوليالىق اقىن- جىرشى اقتان بابي ۇلىنىڭ شىعارماسىن العاشقى بولىپ زەرتتەپ، عىلىمي باعا بەرگەن جوقسىز با؟
- اقتان بابي ۇلى موڭعوليا قازاقتارىنىڭ جامبىلى ەسەبىندەگى ادام. وتە العىر، سوزگە ۇرىمتال، وقىس سۋىرىپ ايتا بەرەتىن داڭعىل اقىن. كەزىندە موڭعول جۇرتى مويىنداپ، مەملەكەت باسشىسى چويبالسىن ارقادان قاعىپ، اقىننىڭ «بۇركىت» پوەماسىن «موڭعول ادەبيەتىنىڭ وزىق تۋىندىسى» دەپ باعالاعان. ءتىپتى شىعارمالارىن موڭعول تىلىنە اۋدارىپ جەكە كىتاپ ەتىپ تاراتتى. ۇزىندىلەرى ورتا مەكتەپتىڭ ادەبي وقۋلىقتارىنا ەندى. 1963 -جىلى الماتىدان ينستيتۋت ءبىتىرىپ بارعان سوڭ اقتان اقىنمەن شىعارماشىلىق بايلانىس جاسايىن دەگەن وي كەلدى. ونىڭ بەرگى جاعىندا التاي- قوبدا قازاقتارىنىڭ اۋىز ادەبيەت ۇلگىسىن زەرتتەۋ ءۇشىن شىنجاڭ قازاقتارى تۋرالى ءبىلۋ كەرەك. ونداعى قازاقتار جايلى بىلەتىن اقتاننان باسقا ادام جوق.
ءومىرىنىڭ سوڭىنا تامان دۇركىن- دۇركىن اۋرۋ مەڭدەپ جاعدايى ونشا بولمادى. ولەڭدى اراب ارپىمەن جازادى. ونى وقيتىن ادام از. سودان احاڭا ايتتىم، ءسىز ولەڭدى جازباي- اق ايتا بەرىڭىز مەن قاسىڭىزعا جازىپ وتىراتىن حاتشى قويىپ بەرەيىن. الدىندا الماتىدا وقىعاندا جامبىل اقىننىڭ قارتايعاندا قاسىندا حاتشىسى بولىپتى دەگەندى ەستىگەنىم بار، سونى ىستەپ جۇرگەن ءتۇرىم. قازاق ادەبيەتىنەن ورتا مەكتەپتە ساباق بەرەمىن، سونى پايدالانىپ جوعارى كلاسس وقۋشىلارىن ءبىر- بىردەن كەزەككە قويدىم. وسىلاي كوپ دۇنيەسىن جازىپ الىپ قالدىم.
- وسىلارىن جەكە كىتاپ ەتىپ شىعارىپ بەرە الدىڭىز با؟
- بارلىق ولەڭدەرىن جيناپ، تاڭدامالىسىن شىعارىپ بەردىم. ءبىراق ءور التايدىڭ اتاقتى ءبيى قارا وسپان تۋرالى كەرەمەت داستانى بار ەدى، سونى ايماقتىق پارتيا كوميتەتى الدىرتىپ تاستادى. موڭعولياداعى قازاق اقىندارى ىشىنەن العاش رەت تولىق جيناعى شىققان وسى اقتان.
- قابەكە، ءسىزدىڭ ۇيدەگى جەڭگەمىز روزا امان قىزى بەكبوسىنوۆا بۇرىنعى تالدىقورعان وبلىسى، سارقان اۋدانىنىڭ تۋماسى. ەكەۋىڭىز قالاي تاعدىر قوسىپ جۇرسىزدەر؟
- روزا ەكەۋمىز ينستيتۋتتا ءبىر توپتا وقىدىق. وقۋ بىتىرگەننەن كەيىن جەڭگەڭدى تاۋ- تاستىڭ ورتاسىنداعى تۇيىق ارالدا جاتقان اۋىلىما الداپ- سۋلاپ اپارىپ الدىم.
- بارعاننان كەيىن روزا اپاي موڭعولدىڭ ازاماتتىعىن الدى ما؟
- ەگەر ول كىسى موڭعولدىڭ ازاماتتىعىن الىپ قويسا، مىنا جاقتاعى توركىنىنە كەلىپ- كەتۋ توقتايتىن بولدى. ونىڭ بەر جاعىندا مەنىڭ دە الماتىمەن قاتىناسىم اۋىرلايتىن كورىندى. سول سەبەپتى اپايىڭ ول ەلدىڭ ازاماتتىعىن قابىلدامادى. سول دۇرىس بولدى. ءسويتىپ مەنىڭ بارلىق عۇمىرىم التاي مەن اتامەكەن اراسىن جالعاۋمەن ءوتتى.
- نەكەلەرىڭىز الماتىدا قيىلدى ما؟
- 1963 -جىلى 23 - اقپان كۇنى الماتى دا ۇيلەندىك. نەكە كۋالىگىن الايىق دەپ زاگس- كە بارساق سونداعى ورىس قىزدار ايتادى: «ايەلىڭىز ءسىزدىڭ فاميليانى الۋى كەرەك» دەپ. سودان جامان تىلىممەن ويباي سالدىم: «بۇل نە سۇمدىق ءبىزدىڭ اۋىلدا كەلىن اتاسىنىڭ اتىن اتاۋى اسا اۋىر قىلمىس سانالادى. ءبۇيتىپ قور قىلماڭدار، ۇيرەنگەن وزدەرىڭ اتالارىڭنىڭ اتىن اتاي بەرىڭدەر!» دەپ جاتىپ كەلىپ تۋلادىم.
- جارىڭىزدى بايولكەلىك اعايىندار جاقسى قابىلداعان شىعار؟
- روزاعا شەتەلگە شىعاتىن پاسپورت بەرمەي باسى ءبۇتىن التى اي قاڭعىدىم. زورعا دەگەندە پاسپورت قولعا ءتيدى. «قازاقستاننان ايەل اكەلەمىن» دەپ اۋىلعا ايتىپ قويعام. «قابيداش قازاقستاننان قاتىن اكەلگەلى جاتىر» دەپ اعايىندار قىستاي قىرىلىپ قالا جازداپتى. روزا جەڭگەڭ ەكەۋمىزدى كادۋىلگى ايماق بولىپ قارسى الدى. ەل- جۇرت ۇلان- اسىر توي جاسادى. سودان ەكى جىل بويى ايماق حالقى كۇن ارالاتپاي ەكەۋمىزدى قوناققا شاقىرادى. تانىمايتىن، ءوڭىڭ تۇگىل تۇسىڭدە كورمەگەن ادامدار كۇندە تاڭەرتەڭ كەلىپ تۇرادى: «ءاي، قاراعىم، اناۋ الىستان كەلگەن كەلىنگە ۇيدەن ءدام تاتتىرايىق، جالعىز كەلدى عوي، ەلىن- جەرىن ساعىنىپ جۇرگەن شىعار» دەپ، قيىلادى. حالىق روزانى حان كوتەردى.
- 1966 -جىلى جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ باي- ولكەگە باردى. قالاي قارسى الدىڭىزدار؟
- سابەڭنىڭ باي- ولكەگە ساپارى جايلى موڭعولدار جاساعان ءۇش سەريالى دەرەكتى فيلم بار. سونىڭ بىرەۋى باسى ءبۇتىن قازاق 10 جىلدىق ورتا مەكتەبىندە جازۋشىمەن كەزدەسۋگە ارنالعان. ونى ۇيىمداستىرعان جەڭگەڭ ەكەۋمىز. ۇلكەن پلاكاتقا «سوۆەتتىك سوزگە قالامى كورمەگەن استە مۇقالىپ، مۇنى جازعان كادىمگى ءسابيت مۇقانوۆ» دەپ جازىپ، ءىلىپ تاستادىق. ولەڭدەرىن كلاسس سايىن جاتتاتتىق. كەز كەلگەن وقۋشى شىعارماسىنان جۇلىپ الىپ ءۇزىندى وقىعاندا سابەڭ شالقاسىنان تۇسە جازدادى: ءسوز بەرگەندە: «اينالايىندار- اۋ، مەنى ول جاقتاعى قازاق جاقسى بىلە مە دەسەم، سەندەر ولاردان دا جاقسى بىلەدى ەكەنسىڭدەر» دەدى. تەبىرەنگەنى سونشالىق، كوزىنە جاس الدى. ەرتەڭىندە ايماقتىق دراما تەاتردا اقىن- جازۋشىلارمەن كەزدەستى. سوندا تاعى دا وسى ءسوزدى ايتتى.
- وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارى ەلمەن بىرگە قايىن جۇرتىڭىز، تالدىقورعانعا كوشىپ كەلىپ، قازىرگى ءى. جانسۇگىروۆ اتىنداعى جەتىسۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى ىشىنەن «قازاق تانۋ» كافەدراسىن اشتىڭىز. وسى وقيعامەن ءسوز اياعىن تۇيىندەسەك؟
- ول زامان ەل- جۇرتتىڭ ۇلت بولۋعا دەگەن ىنتا- ىقىلاسى ويانعان كەز ەدى عوي. 1994 -جىلى جوعارىدا ءوزىڭىز ايتقان ۋنيۆەرسيتەت ىشىنەن «قازاق تانۋ» دەيتىن كافەدرا اشتىم. ارينە رەكتوردىڭ قولداۋ- كومەگىمەن. باستىقتار قولايىڭىزعا قاراي جوندەپ الىڭىز دەپ بۇرىنعى لەنين كابينەتىن بەردى. ماڭدايشاسىنداعى «وقى، وقى جانە وقى» دەگەن ۇراندى جۇلىپ الىپ، ەسكى تۇركىشە، شاعاتايشا، توتەشە، لاتىنشا، قازىرگى كيريلل ارپىمەن بەس ءتۇرلى ستەند جاساتتىم. كابينەتتىڭ اشىلۋى بولدى. وعان وبلىس اكىمدىگىنەن ادامدار قاتىستى. وقۋ جۇيەسىن، ساعات ءبولىسىن، وقىتىلاتىن پاندەر تىزبەسىن ءبارىن ءوزىم جاسادىم. كافەدرا اشىلعان جىلى ستۋدەنتتەر قابىلدادىق. وسى بالالار قازاقتانۋدىڭ تولىق كۋرسىن اياقتاپ 1998 -جىلى ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەن تۇستا كافەدرا دا جابىلدى.
اڭگىمەلەسكەن بەكەن قايرات ۇلى، «ەگەمەن قازاقستان»