عىلىمدى قىزىقتى ەتكەن ادامدار
فيزيك- تەورەتيك، كۆانتتىق كوسمولوگيانىڭ نەگىزىن قالاۋشى، جازۋشى جانە ءبىزدىڭ عالام تۋرالى تۇسىنىگىمىزدى وزگەرتكەن، بىرنەشە ادام نانعىسىز بولجامداردى العا تارتقان زەرتتەۋشى، ءارى كوزى تىرىسىندە عىلىمدى دارىپتەگەن كەرەمەت جان.
حوكينگ ۇنەمى ءوز كوزقاراستارىن كوپشىلىككە نەعۇرلىم كوبىرەك تاراتىپ، جۇمىستارىن بارىنە قول جەتىمدى ەتۋگە تىرىستى. ول دارىستەر وقىدى، ستۋدەنتتەرمەن، ءوزىن قۇرمەتتەگەن جاندارمەن جانە تىلشىلەرمەن ازىلدەستى، كامەو رەتىندە كينوعا ءتۇسىپ، تەلەدۋماندارعا قاتىستى.
ونىڭ 1988-جىلى شىققان «ۋاقىتتىڭ قىسقا تاريحى» دەگەن كىتابى الەمدىك بەستسەللەرگە اينالدى. 20 جىلدا عانا ونىڭ 10 ميلليون داناسى ساتىلىپ كەتتى. ول كىتاپتا وتە ماڭىزدى عىلىمي تاقىرىپتار (عالامنىڭ جاراتىلىسى، كەڭىستىك پەن ۋاقىت تابيعاتى، قارا قۇردىمدار، ماتەماتيكالىق پارادوكاستار جانە سۋپەرستريڭ تەورياسى (باۋ تەورياسى) كوتەرىلگەنىمەن، كىتاپ جەڭىل ءارى قىزىقتى تىلمەن جازىلعان.
ەڭ باستىسى - كىتاپ بەتتەرىنەن تەك ءبىر عانا فورمۋلانى، مەكتەپ پارتاسىنان بەرى بىلەتىن E=mc² فومۋلاسىن عانا كەزدەستىرۋگە بولادى.
عىلىم سالاسىندا حوكينگتى تەك استروفيزيكا عانا قىزىقتىرعان جوق، عالىمعا عالامنىڭ بارلىق ۇردىستەرى مەن نىساندارى قىزىقتى بولدى. مىسالى، ول بوگدە عالامشارلىقتاردىڭ باسىپ كىرۋىنىڭ مۇمكىن بولاتىن ستسەناريي تۋرالى گيپوتەزانى العا تارتتى: «ەگەر ءبىر كەزدەرى باسقا وركەنيەتتىڭ وكىلدەرى جەر بەتىنە كەلەتىن بولسا، بۇل كولۋمبتىڭ امەريكانى اشقانى سياقتى بولادى.
ەستەرىڭىزدە بولار، بايىرعى تۇرعىندار ءۇشىن مۇنىڭ ارتى جاقسىلىققا اپارماعان. تەك، ەندى بوگدە عالامشارلىقتار ۇشىپ كەلگەن جاعدايدا، بەيبىت نيەتپەن كەلەدى دەپ ۇمىتەنۋ عانا قالادى» . سونىمەن قاتار، حوكينگ مەديتسينا سالاسىنداعى يننوۆاتسيالىق زەرتتەۋلەرگە قاتتى قىزىقتى: «مەن بۇكىل ءومىرىمدى كوسموستىڭ اقىل جەتپەيتىن قۇپيالارىن زەرتتەۋگە ارنادىم.
الايدا، مەنى تاڭقالدىرۋىن قويمايتىن تاعى ءبىر پاراللەل عالام بار - ول ءوز جاسۋشامىزدىڭ ءبۇتىن ءبىر گالاكتيكاسى. بۇگىندە ءبىز مەديتسينانىڭ جاڭا ءداۋىرىنىڭ تابالدىرىعىندا تۇرمىز - بۇل بارلىق سىرقاتتاردى ەمدەي الاتىن ءداۋىر. وسىنىڭ ءبارى ءوز دەنەمىزدەگى ميكروسكوپيالىق بولشەكتەر - باعانالى جاسۋشالاردىڭ ارقاسىندا.»
ستيۆەن حوكينگ الەمگە عىلىم - تەرەڭىنە تەك تاڭداۋلى ادامدار عانا جەتە الاتىن ابستراكتىلى، اقىلعا قونبايتىن، قۇپيا ماتەريا ەمەس، كەز- كەلگەن ىنتاسى بار ادام ۇعىنا الاتىن، تۇسىنۋگە جەڭىل، قىزىقتى شىندىق ەكەنىن ءتۇسىندىردى.
سول ءۇشىن ونى الەمدەگى ميلليونداعان ادامدار جاقسى كورەدى: حوكينگ تالاي رەت ايگىلى مۋلتفيلمدەردىڭ كەيىپكەرىنە اينالدى، عىلىمي- فانتاستيكالىق تەلەحيكايالارعا ءتۇستى، ال «Pink Floyd» توبى ونىڭ بارىنە تانىمال سينتەزدەلگەن داۋسىن «Keep Talking» كومپوزيتسياسىنا قوستى.
ريچارد فەينمان
دانىشپان عالىمنىڭ دەڭگەيى ونىڭ دارىنى مەن عىلىمي تانىمىمەن عانا ەمەس، ولاردى قاراپايىم ادامدارعا اقىلعا سىيىمدى ءارى تۇسىنىكتى ەتىپ جەتكىزە بىلۋىمەن انىقتالادى. «ەگەر ءسىز عالىم، كۆانتتىق فيزيك بولساڭىز جانە نەمەن اينالىسىپ جۇرگەنىڭىزدى بەس جاسار بالاعا ەكى اۋىز سوزبەن ءتۇسىندىرىپ بەرە الماساڭىز، وندا ءسىز - دۇمشەسىز» دەگەن ايگىلى ءسوزدىڭ اۆتورى ريچارد فەينمان سولاي ەسەپتەگەن. فەينمان ءوز ارىپتەستەرىنە جانە ءوزى ءۇشىن وسىنداي فورمۋلانى ەنگىزگەن.
امەريكالىق فيزيك- تەورەتيك، كۆانتتىق ەلەكتروديناميكا نەگىزدەرىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى، فيزيكا بويىنشا نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى فۋنكتسيونالدى ينتەگراتسيانىڭ جاڭا ادىستەرىن، كۆانتتى قۇيىن تەورياسىن جانە نۋكلوننىڭ پارتوندى ۇلگىسىن عانا ەمەس، «عالىم- قوعام» بايلانىسىنىڭ تۇبەگەيلى جاڭا قارىم- قاتىناسىنىڭ ۇلگىسىن ۇسىندى.
ءدىلمار ءارى كوڭىلدى، ءازىلدى تۇسىنە بىلەتىن، شىتىرمان وقيعالارعا دايىن، كەرەمەت شەشەن فەينمان ويناقى تۇردە ۇلكەن اۋديتوريانىڭ نازارىن وزىنە اۋدارا بىلەتىن. بارلىق دارىستەرى انشلاگپەن وتەتىن.
ونىڭ 1960-جىلدارى كاليفورنيا تەحنولوگيالىق ينستيتۋتى ستۋدەنتتەرىنە وقىعان دارىستەر كۋرسى بەينەتاسپاعا جازىلىپ، كەيىن «فيزيكادان فەينمان دارىستەرى» دەگەن اتاۋعا يە بولدى. بۇل دارىستەر ماتەريالدى جەڭىل جەتكىزۋ ءتاسىلى: قۇرعاق عىلىمي ءتىلدىڭ از بولۋى، اشىق بەينەلىلىك جانە كۇندەلىكتى ومىردەن مىسالدار كەلتىرۋ ارقاسىندا فيزيكا عىلىمى بويىنشا ەڭ تانىمال كىرىسپە كۋرستاردىڭ بىرىنە اينالدى.
سونىمەن قاتار، فەينمان ۋنيۆەرستيتەتتەردەگى ساباق بەرۋ ادىستەمەسىنىڭ رەفورمالارىنىڭ جاقتاسى بولدى. عالىم كلاسسيكالىق اكادەميالىق جۇيە وتە ەسكىردى، ستۋدەنتتەردىڭ الىپ جاتقان بىلىمدەرى شىناي ومىردەن الىس، تىم ابستراكتلى جانە شارتتى، قازىرگى شاقتى باقىلاپ، بولاشاققا قاراۋدىڭ ورنىنا وتكەن شاققا بەيىمدەلگەن دەپ ەسەپتەدى.
تەك بۇل عانا ەمەس، فەينمان قالىڭ كوپشىلىكتىڭ الدىندا دا ءدارىس وقىپ، ولارعا فيزيكانىڭ كۇردەلى قۇبىلىستارى مەن زاڭدارىن جەڭىل، تۇسىنىكتى مىسالدارمەن ءتۇسىندىرىپ بەرەتىن. 1986-جىلى ول تەلەارنالاردىڭ بىرىندە تىكەلەي ەفيردە كۇندەلىكتى قولدانىستاعى زاتتارمەن «چەللەندجەر» عارىش كەمەسىنىڭ اپاتقا ۇشىراۋىنىڭ قۇپياسىن اشۋعا مۇمكىندىك بەرگەن ناتيجەلى تاجىريبە جاسادى.
نيكولا تەسلا
نيكولا تەسلانى قاراپايىم عالىم دەپ ايتۋ قيىن. ول دانىشپان، ميستيفيكاتور، ⅩⅩ عاسىردى «جاساعان» ادام، ءارتىس جانە ەكستسەنتريك. ول بارلىق سيپاتى بويىنشا ماراپاتقا يە بولعان جان. بۇل دا نەگىزسىز ەمەس. ويتكەنى تەسلا عىلىمي الەمنىڭ ەرەكشە ادامى بولدى، ول ناعىز عالىم دەگەن تۇسىنىككە مۇلدەم كەرەعار تۇلعا ەدى.
ول عىلىمدى كىتاپحانانىڭ شاڭىنان شىعارىپ، قۇپيالىق پەردەسىن اشتى، بۇرىن ەشقاشان الەمنىڭ قالاي پايدا بولعانى تۋرالى قىزىقپاعان جانداردىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتتى. ول ءوز زامانىنداعى ەڭ اقىلدى ادامدارعا قارسى شىقتى. تەسلا مەن توماس ەديسوننىڭ ايگىلى تەكەتىرەسىن بۇكىل الەم دەم شىعارماي باقىلادى. ناتيجەسىندە، توقتار سوعىسىنىڭ جەڭىمپازى تەسلا بولدى: 2007-جىلى نيۋ- يورك تەسلا دارىپتەگەن اينىمالى توققا تولىقتاي ءوتتى.
ءوز جاقتاستارىن نەعۇرلىم كوبەيتىپ، قاتارىنا ىقپالدى فيزيكتەردى عانا ەمەس، قاراپايىم ازاماتتاردى تارتۋ ءۇشىن تەسلا تاجىريبەلەرىن جارقىن دۋمانعا اينالدىرىپ، كورنەكتى تۇردە كورسەتە ءبىلدى.
ادام ءۇشىن اينىمالى توقتىڭ قاۋىپسىز ەكەنىن دالەلدەۋ ءۇشىن (توماس ەديسون ادامداردىڭ جاڭاشىلدىقتان قورقاتىنىن جاقسى پايدالانىپ، جاقىندا اشىلعان اينىمالى توقتىڭ اسا قاۋىپتى ەكەنى تۋرالى اڭگىمە تاراتتى) تەسلا قالىڭ كوپشىلىكتىڭ الدىندا جيىلىگى 700 گ س بولاتىن توقتى دەنەسىنەن وتكىزىپ، ارينە، امان- ساۋ قالدى.
1893-جىلى چيكاگوداعى بۇكىلالەمدىك كورمەدە ول كورمەگە كەلۋشىلەرگە فلۋورەستسەنتىك اينەك تۇتىكتەن قازىرگى نەون شامداردىڭ ءتۇپنۇسقاسىن جاساپ شىعارعان ارىپتەستەرىن تانىستىردى.
بەس جىلدان كەيىن تەسلا ەشقانداي ەسكەكسىز، ەسكەكشىسىز وزدىگىنەن ءجۇزىپ جۇرگەن قايىقتى كورسەتىپ، كورەرمەندى تاعى تاڭقالدىردى. بۇل مەحانيزم ءوزى ويلاپ تاپقان قاشىقتان باسقارۋ قۇرىلعىسىنا نەگىزدەلگەن بولاتىن.
ءوزىن سانالى تۇردە سان ءتۇرلى اڭىزدار مەن قۇپيالاردىڭ، قاۋەسەت پەن بولجامداردىڭ وزەگىنە اينالدىرعان ادام عىلىمي- كوپشىلىك ورتانىڭ ەڭ قۇرمەتتى تۇلعالارىنىڭ بىرىنە اينالدى. ونىڭ ايگىلى كاتۋشكاسى - رەزونانستى ترانسفورماتور دجارمۋشتىڭ فيلمىندە كورىنىس تاپتى. ال نولاننىڭ فيلمىندە تەسلانىڭ ءرولىن دەۆيد بوۋي سومداپ شىقتى.
سونىمەن قاتار عالىم كوميكستەر مەن تەلەحيكايالاردىڭ كەيىپكەرى بولدى، عالامدى قۇتقاردى، قانسورعىشقا اينالدى، قىلمىستى اشۋعا كومەكتەستى، ءتىپتى ەديسونمەن رەپ- باتتل تۇرىندە سايىسقا ءتۇستى. ويتكەنى، ءار ۇرپاق بۇل دانىشپان ادامنىڭ فەنومەنىن وزدەرىنشە شەشكىسى كەلەدى.
بيلل برايسون
عىلىمدى دارىپتەۋشى بولۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە عىلىمي دارەجەگە يە بولىپ، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاۋ كەرەك ەمەس. وعان دالەل - امەريكالىق جازۋشى، جيھانگەز ءارى ەنتۋزياست بيلل برايسون.
2003-جىلى جارىققا شىققان «الەمدەگى بارلىق نارسەنىڭ قىسقاشا تاريحى» («A Short History of Nearly Everything» ) دەگەن كىتابى ءۇشىن برايسون عىلىمدى دارىپتەگەنى ءۇشىن بەرىلەتىن بەدەلدى ەۋروپالىق رەنە دەكارت اتىنداعى سىيلىققا يە بولدى. 2005-جىلى بۇل كىتاپ تاعى دا «Aventis» ماراپاتىنا لايىق بولدى. ول ۇلى بريتانيادا بەستسەللەرگە اينالىپ، 300 مىڭ دانامەن ساتىلدى.
«الەمدەگى بارلىق نارسەنىڭ قىسقاشا تاريحى» ارنايى ءبىلىم الماعان، نەگىزىنەن تەك مەكتەپتەگى حيميا، فيزيكا جانە بيولوگيا پاندەرىنەن العان بىلىمدەرىمەن شەكتەلگەن قالىڭ كوپشىلىككە ارنالعان. كىتاپ، اتاۋى ايتىپ تۇرعانداي عالامنىڭ، عالامشارلاردىڭ پايدا بولۋىنان جانە جەر بەتىندەگى تىرشىلىكتىڭ جاندانۋىنان باستاپ جورامال اپاتتار مەن مۇمكىن بولاتىن اپوكاليپسيستەر سەناريىنە دەيىنگى الەمنىڭ جالپى بەينەسى جايلى جازىلعان.
كۇردەلى عىلىمي تەرميندەر، مالىمەتتەر مەن تاقىرىپتار مانەرلى، تۇسىنىكتى ۇقساستىقتارمەن جانە ەسكە تەز ساقتالاتىن سالىستىرۋلارمەن تىلگە جەڭىل، جاتىق تۇسىندىرىلگەن. ال ۇلى عالىمداردىڭ ومىرىنەن الىنعان كۇلكىلى وقيعالار كىتاپتىڭ ءسانىن كىرگىزدى.
مىسالى، برايسون ءبارىمىزدىڭ ۇيىمىزدە بار قاراپايىم تۇرمىستىق تەحنيكامەن ءبىر تاجىريبە جاساۋدى ۇسىنادى: «تەلەديدارىڭىزدى ەشقانداي ترانسلياتسيا جوق كەز-كەلگەن ارناعا قويىڭىز. ەكرانداعى سەكىرىپ تۇرعان ەلەتروستاتيكالىق كەدەرگىنىڭ ءبىر پروتسەنتكە جۋىعى ۇلكەن جارىلىستىڭ كونە ىزدەرىمەن بايلانىستى. سوندىقتان، كەلەسى جولى ەكراندا ەشنارسە جوق دەپ شاعىمدانباي تۇرىپ، ءوزىڭىزدىڭ عالامنىڭ پايدا بولۋىن باقىلاۋعا مۇمكىندىگىڭىز بار ەكەنىن ەسىڭىزگە العايسىز».
ال اۆتور كوپ ادامنىڭ ەسىنەن شىعىپ كەتە بەرەتىن سالماق پەن ماسسانىڭ ايىرماشىلىعىن بىلاي تۇسىندىرەدى: «جەردىڭ وزىندە سالماق پەن ماسسا ەكى ءتۇرلى نارسە. سالماق - بۇل زاتتىڭ تىرەككە تۇسىرگەن نەمەسە ىلگەكتى تومەن تارتقان كۇشى. ال ماسسا - بۇل دولبارلاپ ايتقاندا، زاتتاعى زاتتەكتىڭ سانى. ەركىن قۇلاپ كەلە جاتقان تاس ەشنارسەگە قىسىم تۇسىرمەيدى. سوندىقتان ونىڭ سالماعى نولگە تەڭ - ول سالماقسىزدىق جاعدايىندا. ال ونىڭ ماسساسى ساقتالىپ قالادى. مۇنى تاس باسىڭىزعا تۇسكەندە بىردەن سەزەسىز.»
بۇل كىتاپتى ەرەكشە ەنسيكلوپەديا دەپ اتاپ كەتتى. الايدا ونى تولىق اكادەميالىق وقۋلىق دەپ قابىلداۋعا بولمايدى. «الەمدەگى بارلىق نارسەنىڭ قىسقاشا تاريحىندا» كىتاپ سوڭىندا تۇگەندەلىپ، كورسەتىلگەن ءبىرقاتار ولقىلىقتار مەن قاتەلىكتەر بار.
نەگىزى، برايسون امبەباپ مەكتەپ وقۋلىعىن جازۋدى نەمەسە حالىقارالىق جۇلدە الۋدى ماقسات ەتىپ قويعان ەمەس. ول تەك بالالاردى، جاسوسپىرىمدەردى جانە ەرەسەك ادامداردى عىلىمعا قىزىقتىرىپ، بىرەۋلەردىڭ ءارى قاراي تەرەڭ زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋىنە شابىت بەرىپ، كوپشىلىكتى ءبىر قاراعاندا كۇردەلى، ءبىراق دۇرىس قىرىنان قاراي بىلسە شىن مانىندە قىزىقتى پاندەرگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرعىسى كەلدى.