لاتىنعا كوشۋدە ۇلتتىق ەرەكشەلىك ساقتالۋى كەرەك
شارا بارىسىندا لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن جاڭا ءالىپبيدىڭ ەملە ەرەجەلەرىنىڭ جوباسى تالقىلاندى. سەمينار- كەڭەسكە مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى ءتىل ساياساتى كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى قۋات بوراش، ش. شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل - قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي- پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ باس ديرەكتورى عاريفوللا ەسىم، ا. بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ باس ديرەكتورى ەردەن قاجىبەك، ءتىل جاناشىرى اسىلى وسمان جانە تاعى دا باسقا لينگۆيست-عالىمدار، ساراپشىلار قاتىسىپ لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ ماڭىزدى ماسەلەلەرى بويىنشا بايانداما جاسادى.
شارانى جۇرگىزىپ وتىرعان ش. شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل - قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي- پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى ەربول تىلەشوۆ لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ ەملە ەرەجەلەرىن قالىپتاستىرۋدىڭ ماڭىزى زور ەكەنىن ايتتى. ا. بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى، پروفەسسور نۇركەلدى ءۋالي جاڭا ەملەنىڭ ۇستانىمى مەن قۇرىلىمىن، ونى يگەرۋ مەحانيزمىن تالدادى.
پروفەسسور، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ايمانكۇل الداشيەۆا باستى ماقسات قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق قورىنىڭ الەۋەتىن ەملە ەرەجەلەرىنە ەنگىزۋ، ءۇش تۇعىرلى ءتىل ساياساتىنا سايكەس كەلەتىن ورفوگرافيالىق ەرەجەلەر مەن نورمالاردى قالىپتاستىرۋ ەكەنىنە باسا ءمان بەرىپ، تىلدىك بىرلىكتەردىڭ ورفوگراممالانۋ مودەلدەرىنە توقتالدى. ش. شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل - قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي- پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ عالىم- حاتشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى انار فازىلجانوۆا ەملە ەرەجەلەرىنىڭ اپروباتسيالاۋدان وتكىزىلگەنىن، ناتيجەسىندە داۋلى بولعان ورفوگراممالاردى شەشۋگە جاۋاپ ىزدەگەندەرىن ايتىپ، ساۋالناما قورىتىندىسىمەن تانىستىردى. ونىڭ ايتۋىنشا، وزگە تىلدەن ەنگەن سوزدەردى ءتىلىمىزدىڭ دىبىستىق ەرەكشەلىگىنە يكەمدەپ جازۋ ۇلتتىق جازۋعا اكەلەدى.
الايدا العاشقى ارالىق كەزەڭدە جاڭا جازۋعا جۇرتشىلىقتىڭ ساناسى ترانسفورماتسيالانىپ جاتقان كەزدە شەتتەن ەنگەن سوزدەردى قازاقشالاۋعا ساقتىقپەن قاراۋ قاجەت ەكەنىنە نازار اۋدارىلدى. «باستى جاڭالىق - شەت تىلدەن ەنگەن سوزدەردى يگەرۋدە. بۇل كيريلل گرافيكاسىنداعى ورىس ارىپتەرىنىڭ لاتىن گرافيكاسىندا جوق بولۋىمەن بايلانىستى.
ءبىزدىڭ ەملەمىزدە ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەر سىندىرىلىپ جازىلماق. ماسەلەن، «ё» ءارپىنىڭ ورنىنا «ە» نەمەسە «و» ءارپى جازىلاتىن بولدى. سول سياقتى «يۋ» ءارپىنىڭ ورنىنا ءسوزدىڭ باسىندا «يۋ» دەپ جازىلسا، ءبىر سوزدەردە مىسالى «پوليۋس» دەگەندى جىڭىشكەرتىپ «ءپولۇس» دەپ بەرگەندى ءجون كورىپ وتىرمىز.
بۇل - جىڭىشكەلىك بەلگىسىنىڭ لاتىن گرافيكاسىنداعى كاديفيكاتسيالانۋى نەگىزىن ۇسىنعان اكادەميك رابيعا سىزدىقوۆانىڭ مودەلى. مىسالى، «البوم» سوزىندە جىڭىشكەلىك بەلگىسىنىڭ ورنىنا «ءا» ءارپىن قولدانامىز. بارلىق ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردى سىندىرۋعا وسى پرينتسيپتى باسشىلىققا الدىق» دەگەن ءتىلشى- عالىم بۇل وزگەرىستەرگە دە ەمپيريكالىق ماتەريالدىڭ ىشىنەن فاكتىلەرىن ىزدەگەنىن، قولدانىستان تاپقاندارىن عانا قازاقشالاعانىن ايتتى. ال قولدانىستا قازاقشالانباعان تەرميندەر ءتۇپنۇسقا تۇرىندە قالدىرىلعان ەكەن.
سەمينار-كەڭەستە ەملە ەرەجە جوباسىن تالداۋ، ساراپتاۋ، العاشقى كەزەڭ ناتيجەلەرى جان- جاقتى تانىستىرىلدى. ش. شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل - قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي- پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ ورفوگرافيا ءبولىمىنىڭ باسشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى قۇرالاي كۇدەرينوۆا ەملە ەرەجەسىن جاساۋدا ءتىل تابيعاتى ەسكەرىلگەنىن تىلگە تيەك ەتتى.
«س. امانجولوۆتىڭ ۇسىنعان ەڭ ۇلكەن جاڭالىعى - لاتىنشا ـ - دىڭ ورنىنا ۇ تاڭباسىن (ۋلى ستالين بولىپ جازىلىپ كەتكەندىكتەن)، (ن گ- نىڭ ورنىنا) ڭ تاڭباسىن، ق، ع تاڭبالارىن قوسقانى دەر ەدىك.
وكىنىشكە قاراي، بۇل تاڭبالار جاڭا جازۋدا كورىنىس تابا المادى. بۇگىنگى ءبىز قولدانىپ وتىرعان ءار ءارىپ - جەكە تاڭبا. ول تاڭبانىڭ بەرەتىن اقپاراتى مول. عىلىمي ادەبيەتتەردە ءار تاڭبانىڭ ساندىق ءمانى، ماعىناسى بار ەكەنى تالاي رەت جازىلعان (ۆ. يسترين، گ. حابۋرگايەۆ، ا. امانجولوۆ، و. سۇلەيمەنوۆ ت. ب).
ءبىز لاتىن تاڭبالارىن الۋدا ولاردىڭ ىشكى تاڭبالىق ءمانى مەن ساندىق بولمىسىنا نازار اۋدارۋىمىز كەرەك. ويتكەنى ءبىز وسى تاڭبالار ارقىلى ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق كودى بار اتاۋلارىمىزدى تاڭبالاۋدى باستاماقپىز. ەڭ الدىمەن ءالىپبي قۇراۋدا پروفەسسور ءا. جۇنىسبەك ۇسىنعان ى، ءى دىبىستارىنىڭ ورنى مەن تاڭبالانۋىندا بىرىزدىلىكتىڭ ساقتالماۋى ءالى دە بولسا ويلاندىرۋى ءتيىس. ۋ (ۋاي) اعىلشىن تىلىندە ي داۋىسسىز (you, yes, yard, young, yet) دىبىسىن تاڭبالايدى.
مۇنى سول قالپىندا قابىلداپ، قازاق تىلىندەگى داۋىسسىز ي- دى بەلگىلەۋ ءجون بولار ەدى. Sh-قوساردى تۇرىكشەگە جاقىنداتىپ - Ś مەن ال، Ch-نى - س مەن بەلگىلەۋ قازاق ءالىپبيىنىڭ ءبىرىڭعايلىعىن قامتاماسىز ەتەر ەدى» دەدى عالىم.
شارا بارىسىندا تەرمين سوزدەردى جاڭا الىپبيمەن تاڭبالاۋداعى قيىندىقتار نازاردان تىس قالمادى. بۇل تۋراسىندا ۇ ع ا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور شەرۋباي قۇرمانباي ۇلى بايانداما جاسادى. ونىڭ ايتۋىنشا، مۇنداعى قيىندىقتار كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە ورىس ءتىلى ۇستەمدىك ەتكەن كەزدە قالىپتاسقان ەملە ەرەجەلەرىمەن بايلانىستى. ء«بىزدىڭ كوتەرىپ وتىرعان نەگىزگى ماسەلە - ءتىلىمىزدىڭ ءتول دىبىستىق جۇيەسىن قالپىنا كەلتىرۋ.
كۇندەلىكتى فرانچايزينگ، بانكينگ تەرميندەرىمەن كەزدەسەمىن. مۇنداعى بانكينگ، ياعني banking ءسوزىن قارجىگەرلەر جىڭىشكەرتىپ «ءا» ارپىمەن ايتادى. ال «ng» تىركەسىن «ڭ» دەپ ايتادى. بۇرىن ورىس ءتىلى ۇستەمدىك ەتسە، قازىر ورنىنا اعىلشىن ءتىلى كەلە جاتىر. ءۇشتۇعىرلى ءتىل ساياساتى دا وسىعان باستاپ وتىر. ەندەشە، سوزدەردى ەنگىزگەندە ءتۇپنۇسقا ءتۇرىن ەسكەرگەن ءجون دەپ بىلەمىن.
ءتۇپنۇسقا تىلگە جۇگىنە وتىرىپ، كىرمە سوزدەردى قازاق ءتىلىنىڭ ءتول ارىپتەرىنە يكەمدەسەك يگى» دەگەن عالىم تاقىرىپتاردى عانا لاتىن الىپبيىمەن بەرگەن باسىلىمداردىڭ ءوزىن وقۋ قيىندىق تۋدىراتىنىن جاسىرمادى. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تاڭات اياپوۆا اعىلشىن ءتىلى لاتىن گرافيكاسىنىڭ ءۇش ءتۇرلى نۇسقاسىنان ءوتىپ، وزدەرىنە ىڭعايلى، تىلدىك ەرەكشەلىكتەرىنە سايكەس كەلەتىنىن تاڭداعانىن العا تارتىپ، قازاق تىلىندە دە وسىنى نەگىزگە الۋدى ۇسىندى.
«جيىرما ءتۇرلى جاتتىعۋلار جاسادىق. ولاردى دەڭگەيلىك، كوگنيتيۆتى تۇرعىدا قاراستىرىپ، بولدىك. اپروباتسيادان وتكەن ادامداردىڭ ۇسىنىستارىن زەرتتەدىك. ماسەلەن، «ش» ءارپىن «sh» ديگرافىمەن بەرۋ اعىلشىن ءتىلىنىڭ ەرەجەسىنە نەگىزدەلگەن. تەك قازاق ءتىلىنىڭ ەرەجەسىنە سۇيەنۋ كەرەك» دەگەن عالىم ءالىپبيدى وقىتۋ پروتسەسىنە توقتالدى. پروفەسسور، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ءالىمحان جۇنىسبەك قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا زيانى تيەتىن ۇنەمدەۋ مەن سوزدەردى، ارىپتەردى ىقشامداۋ دۇرىس ەمەس ەكەنىن باسا ايتىپ، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتى ساقتاۋدى نازاردان شىعارماۋ كەرەك ەكەندىگىن باسا ايتتى.
سونداي-اق جيىندا جاڭا ەملە ەرەجەنىڭ پيلوتتىق جوباسىن اپروباتسيادان وتكىزۋ بويىنشا كوكشەتاۋ، قاراعاندى، سەمەي، وسكەمەن، قىزىلوردا، اقتوبە، الماتى، استانادا جۇرگىزىلگەن جۇمىستاردىڭ ناتيجەلەرى، ستاتيستيكالىق كورسەتكىشتەرى ايتىلدى. قوعامدىق پىكىرلەر ورتاعا سالىنىپ، ونى شەشۋ امالدارى قاراستىرىلدى. اقبوتا يسلامبەك
www.aikyn.kz