بەسىنشى كاسپي سامميتىنىڭ قورىتىندىسى: پرەزيدەنتتەر قانداي كەلىسىمگە كەلدى؟
2018-جىلعى 12- تامىزدا اقتاۋدا بەسىنشى كاسپي سامميتى ءوتتى، وعان ازەربايجان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى يلحام اليەۆ، يران يسلام رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى حاسان رۋحاني، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ، رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين، تۇرىكمەنستان پرەزيدەنتى گۋربانگۋلى بەردىمۇحامەدوۆ قاتىستى.
اشحابادتا (2002)، تەگەراندا (2007)، باكۋدە (2010) جانە استراحاندا (2014) وتكەن كاسپي سامميتتەرىنىڭ شەشىمدەرىن دامىتۋ ءۇشىن كاسپي تەڭىزى وڭىرىندەگى بەسجاقتى ىنتىماقتاستىقتىڭ نەعۇرلىم ماڭىزدى ماسەلەلەرىن تالقىلاۋ، حالىقارالىق وزەكتى تاقىرىپتار بويىنشا پىكىر الماسۋ ءداستۇرلى دوستىق، سەنىم جانە تاتۋ كورشىلىك جاعدايىندا ءوتتى.
بەس مەملەكەت كوشباسشىلارىنىڭ باتۋالاستىق جانە بارلىق تاراپتاردىڭ مۇددەلەرىن ءوزارا ەسەپكە الۋ نەگىزىندە تۇجىرىمدالعان بازالىق حالىقارالىق شارتقا -كاسپي تەڭىزىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى تۋرالى كونۆەنتسياعا قول قويۋى جوعارى دەڭگەيدەگى كەزدەسۋدىڭ باستى وقيعاسى بولدى. وسى نەگىز قالاۋشى قۇجات زاماناۋي تالاپتارعا ساي كەلەتىن جانە جاعالاۋ ماڭىنداعى ەلدەردىڭ جان-جاقتى ءوزارا ءىس-قيمىلىن ودان ءارى قارقىنداتۋعا باعىتتالعان كاسپي تەڭىزىنىڭ جاڭا قۇقىقتىق رەجيمىن قۇرادى.
كاسپي تەڭىزىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى تۋرالى كونۆەنتسيانى ءتيىمدى ورىنداۋ جانە كاسپيدەگى ىنتىماقتاستىقتىڭ ءارتۇرلى اسپەكتىلەرىنە شولۋ جاساۋ ماقساتىندا پرەزيدەنتتەر سىرتقى ىستەر مينيسترلىكتەرىنىڭ قامقورلىعىمەن سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىنىڭ ورىنباسارلارى/كاسپي ماڭى مەملەكەتتەرىنىڭ وكىلەتتى وكىلدەرى دەڭگەيىندە تۇراقتى بەسجاقتى كونسۋلتاتسيالار تەتىگىن قۇرۋ جانە كونۆەنتسياعا قول قويىلعان كۇننەن باستاپ التى ايدان كەشىكتىرمەي العاشقى كونسۋلتاتسيالار وتكىزۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. ءبىرىنشى كەزەكتەگى تارتىپپەن تىكەلەي باستاپقى جەلىلەردى بەلگىلەۋ ادىستەمەسىنە قاتىستى كەلىسىم جوباسىن ازىرلەۋگە جانە كەلىسۋگە كىرىسۋ تاپسىرىلدى.
بەسىنشى كاسپي سامميتىندە جاعالاۋ ماڭىنداعى مەملەكەتتەردىڭ ونەركاسىپتىك، ساۋدا، ەنەرگەتيكالىق، كولىكتىك-لوگيستيكالىق، يننوۆاتسيالىق، تۋريستىك، اقپاراتتىق جانە مۇددەلىلىك تانىتاتىن باسقا دا سالالارداعى ءوزارا ءىس-قيمىلىن ودان ءارى نىعايتۋعا جانە دامىتۋعا ىقپال ەتەتىن كاسپي ماڭى مەملەكەتتەرىنىڭ ۇكىمەتتەرى اراسىنداعى ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىمگە جانە كاسپي ماڭى مەملەكەتتەرىنىڭ ۇكىمەتتەرى اراسىنداعى كولىك سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىمگە قول قويۋ تەرەڭ قاناعاتتانۋشىلىق سەزىممەن قابىلداندى. وسى كەلىسىمدەردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن كاسپي ماڭى مەملەكەتتەرىنىڭ قۇزىرەتتى ۆەدومستۆولارىنىڭ كەزدەسۋلەرى تۇراقتى نەگىزدە وتكىزىلەتىن بولادى. بەس ەلدىڭ كاسىپكەرلەرى مەن بيزنەس-قۇرىلىمدارى اراسىنداعى بايلانىستاردى دامىتۋ ماقساتىندا 2019-جىلى تۇرىكمەنستاندا ءبىرىنشى كاسپي ەكونوميكالىق فورۋمىن وتكىزۋ ۇسىنىلدى.
كاسپي تەڭىزىندە تەڭىز كولىگى سالاسىندا ءتيىمدى جانە ءوزارا پايدالى ىنتىماقتىق جاساۋ ماقساتىندا جاعالاۋ ماڭى مەملەكەتتەرى تەڭىز اكىمشىلىكتەرىنىڭ بەسجاقتى تۇراقتى ءوزارا ءىس-قيمىلىن ۇيىمداستىرۋ ماڭىزدىلىعى باسا كورسەتىلدى. كاسپيدەگى تەڭىز كولىگى سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى بەسجاقتى كەلىسىمدى دايىنداۋ قاجەتتىلىگى اتاپ ءوتىلدى.
سامميت بارىسىندا كاسپي تەڭىزىندەگى وقىس وقيعالاردىڭ الدىن الۋ تۋرالى ۇكىمەتارالىق كەلىسىمگە قول قويۋ مەملەكەتتەردىڭ ءوزارا ءىس-قيمىلىنىڭ بازالىق قاعيداتتارىن - ەگەمەندىكتى، اۋماقتىق تۇتاستىقتى قۇرمەتتەۋدى، ءبىر-ءبىرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە نۇقسان كەلتىرمەۋدى، اسكەري قىزمەت سالاسىنداعى كەلىسىلگەن سەنىم شارالارىن ساقتاۋدى وڭىرلىك قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىقتى نىعايتۋ جونىندەگى ورتاق كۇش-جىگەرگە سايكەس بولجامدىلىق جانە ترانسپارەنتتىلىك رۋحىندا ىسكە اسىرۋعا باعىتتالعان.
جاعالاۋ ماڭى مەملەكەتتەرىنىڭ قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى مۇددەلەرىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا پرەزيدەنتتەر كاسپيدە تەڭىزدەگى اسكەري قىزمەت سالاسىنداعى كەلىسىلگەن سەنىم شارالارىن ازىرلەۋ جانە قابىلداۋ قاجەتتىگىن راستادى.
پرەزيدەنتتەر 2010-جىلعى 18- قاراشاداعى كاسپي تەڭىزىندەگى قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىمگە وزەكتى سىن-تەگەۋرىندەر مەن قاۋىپ-قاتەرلەرگە قارسى ءىس-قيمىل جاساۋعا، سونداي-اق قۇقىققا قارسى قىزمەتتىڭ جولىن كەسۋگە باعىتتالعان تەرروريزمگە، ۇيىمداسقان قىلمىسقا قارسى كۇرەس سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى، شەكارا ۆەدومستۆولارىنىڭ ءوزارا ءىس-قيمىلى تۋرالى حاتتامالارعا قول قويۋدى قۇپتادى.
كوشباسشىلار كاسپيدەگى قورشاعان ورتانىڭ جاي-كۇيى ماسەلەلەرىنە ەرەكشە نازار اۋداردى. 2018-جىلعى 20- شىلدەدە ماسكەۋدە 2003-جىلعى 4- قاراشاداعى كاسپي تەڭىزىنىڭ تەڭىز ورتاسىن قورعاۋ جونىندەگى نەگىزدەمەلىك كونۆەنتسياعا قورشاعان ورتاعا ترانسشەكارالىق تۇرعىدان جاسالاتىن اسەردى باعالاۋ جونىندەگى حاتتاماعا قول قويۋ كاسپي ماڭى مەملەكەتتەرىنىڭ وسى باعىتتاعى كۇش-جىگەرىنىڭ اسا ماڭىزدى قورىتىندىسى بولعانى اتاپ ءوتىلدى.
وعان قابىلدانعان حاتتامالاردىڭ كۇشىنە ەنۋى ءۇشىن قاجەتتى مەملەكەتىشىلىك راسىمدەردى، سونداي-اق كونۆەنتسيا حاتشىلىعىن كاسپي ماڭى مەملەكەتتەرىنىڭ اۋماعىنا روتاتسيالىق نەگىزدە ورنالاستىرۋ پروتسەسىن اياقتاۋ تاپسىرىلدى.
مەملەكەت باسشىلارى 2014-جىلعى 29- قىركۇيەكتەگى استراحان سامميتىندە قول قويىلعان سۋ بيولوگيالىق رەسۋرستارىن ساقتاۋ جانە ۇتىمدى پايدالانۋ تۋرالى، توتەنشە جاعدايلاردىڭ الدىن الۋ جانە ولاردى جويۋ سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى، سونداي-اق گيدرومەتەورولوگيا سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىمدەردىڭ كۇشىنە ەنۋىن قۇپتادى. وسى قۇجاتتاردى پراكتيكالىق ىسكە اسىرۋ كاسپي تەڭىزىنىڭ تابيعي جانە تەحنوگەندىك سيپاتتاعى قاۋىپ-قاتەرلەردەن قورعالۋىن ارتتىرۋعا، ونىڭ بىرەگەي تەڭىز ورتاسى مەن بيولوگيالىق ارتۇرلىلىگى ءۇشىن تاۋەكەلدەردى ازايتۋعا ىقپال ەتەدى.
پرەزيدەنتتەر كاسپي تەڭىزىنىڭ بىرلەسكەن سۋ بيولوگيالىق رەسۋرستارىن ورنىقتى دامىتۋ جونىندەگى شارالار كەشەنىن جۇزەگە اسىرۋدى قامتاماسىز ەتۋگە ارنالعان سۋ بيولوگيالىق رەسۋرستارىن ساقتاۋ، ۇتىمدى پايدالانۋ جانە ولاردىڭ بىرلەسكەن قورلارىن باسقارۋ جونىندەگى ۇكىمەتارالىق كوميسسيا جۇمىسىنىڭ باستالعانىن قاناعاتتانعانۋشىلىق سەزىممەن اتاپ ءوتتى.
پرەزيدەنتتەر 2010-جىلعى 18- قاراشاداعى كاسپي تەڭىزىندەگى قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىمدى ىسكە اسىرۋ ماقساتىندا كاسپيدىڭ بالىق قورلارىنىڭ ساقتالۋىنا جاردەمدەسۋگە جانە براكونەرلىككە قارسى ءىس-قيمىل جاساۋعا ارنالعان بيولوگيالىق رەسۋرستاردىڭ زاڭسىز كاسىپشىلىگىنە قارسى كۇرەس سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى حاتتامانى، سونداي-اق تەڭىزدە ءجۇزۋ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى حاتتامانى كەلىسۋدى اياقتاۋ قاجەتتىگىن اتاپ ءوتتى.
ەسىرتكى قۇرالدارىنىڭ پسيحوتروپتىق زاتتار مەن ولاردىڭ پرەكۋرسورلارىنىڭ زاڭسىز اينالىمىنا قارسى كۇرەس تۋرالى حاتتامانى پىسىقتاۋ تاپسىرىلدى.
مەملەكەت باسشىلارى تەڭىز بەن ونىڭ جاعالاۋ ماڭى ايماعىنىڭ ەلەۋلى مادەني جانە رەكرەاتسيالىق الەۋەتىن ەسكەرە وتىرىپ، كاسپي وڭىرىندە ەكونوميكانىڭ تۋريستىك سەگمەنتىن دامىتۋ ماڭىزدىلىعىن اتاپ ءوتتى. ءتيىستى ورگاندارعا كاسپيدەگى تۋريزم تاقىرىبى بويىنشا بەسجاقتى كونسۋلتاتسيالار وتكىزۋ تاپسىرىلدى.
پرەزيدەنتتەر وڭىرلىك دەڭگەيدەگى بايلانىستاردى، مادەني الماسۋلاردى، مەديا-فورۋمداردى، جاستار سلەتتەرىن، سپورتتىق جارىستاردى جانە باسقالارىن قوسا العاندا، كاسپي ماڭى مەملەكەتتەرىنىڭ ءارتۇرلى فورماتتارداعى ىنتىماقتاستىعىن جانداندىرۋعا قولداۋ ءبىلدىردى.