ءابدىعاپار حان كەنەسارىنىڭ ستراتەگياسىن پايدالانعان با؟
ال جازۋشى- جۋرناليست بوگەتباي الماعامبەتتىڭ «تورعايداعى ازاتتىق كوتەرىلىسى» كىتابىندا ءابدىعاپاردىڭ كەنەسارى حاننىڭ سوعىس تاكتيكاسىن ۇستانعانى تۋرالى ايتىلادى، دەپ حابارلايدى قازاقپارات.
ءابدىعاپاردىڭ حان سايلانۋى
«دالا اكادەميگى» اتانىپ كەتكەن جۋرناليست بوگەتباي الماعامبەتتىڭ جازىپ كەتكەن دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، ءابدىعاپار مەن امانگەلدى كوتەرىلىس باسىنا وزدەرىنىڭ بەدەلى، اقىل- پاراساتى ارقىلى كەلدى.
«سول ءبىر قيىن- قىستاۋ كەزەڭدە قالىڭ ەل كىمنىڭ ەتەگىنەن ۇستاۋدى ەكشەمەي قالعان جوق. قازاق ءداستۇرى بويىنشا ءابدىعاپاردىڭ ارعى اتاسى - نياز ءبيدىڭ حان اتانۋى، امانگەلدىنىڭ اتاسى يماننىڭ كەنەسارىنىڭ وڭ قولى بولعانى ەسكەرىلمەي قالعان جوق. ءابدىعاپار مەن امانگەلدىنى ءبىر- بىرىنەن بولۋگە بولمايدى. ءبىراق، دۇشپاندارى ولاردى ايىرىپ، مەرت ەتتى. كەشەگى تاپتىق يدەولوگيا بۇل اجىراسۋدى تاريحي، عىلىمي تۇرعىدا تەرەڭدەتە ءتۇستى»، - دەپ جازادى «تورعايداعى ازاتتىق كوتەرىلىسى» كىتابىندا.
سونىمەن، ادىلەتتىكتى قورعاۋ ءۇشىن بيلىكتىڭ كەرەكتىگىن تۇسىنگەن ءابدىعاپار 1908 -جىلى بولىستىققا وتكەن. پاتشا اكىمشىلىگى قازاقتارعا بۇدان ارتىق بيلىكتى بەرمەگەن. بۇل جۇمىستا جۇرگەندەر پاتشا اكىمدەرىنىڭ الدارىندا قۇرداي جورعالاپ، ايتقاندارىن ەكى ەتپەي ورىنداۋى كەرەك- ءتى. الايدا، ءوز ەركىمەن ءجۇرىپ، مويىن بۇرمايتىن ءابدىعاپاردى كوپ ۇزاماي بولىستىقتان بوساتتى. ءابدىعاپار داۋلى ماسەلەلەرگە قاتىسىپ، حالىقتىڭ قامقورشىسى بولدى. 1911-1912 -جىلدارى اق بيدايىق كەدەيلەرىنىڭ ەگىستىك القابىن قورعاپ قالدى. 1914-1915 -جىلدارى ول رەسەيدىڭ تۇندىك باسىنا تولەيتىن سالىقتى، بايلاردىڭ «موينىنا» ىلگىزدى. جۇرت بۇل كەزەڭدى «باي-سالىق» دەپ اتاعان دەسەدى.
ءابدىعاپار تامىز ايىنىڭ باسىندا «قوعا» دەگەن جەردە ءار بولىستا جينالعان توپ باسشىلارىمەن باس قوسىپ اقىلداستى. بۇعان 500 ساربازىمەن يمان باتىردىڭ نەمەرەسى امانگەلدى، 1000 جىگىتىمەن جاۋكە باتىردىڭ ۇلى ورمانبەك اقساقال، 1200 جىگىتپەن اققۇم، قاراقوعا بولىستارىنان كاربوز قاباق ۇلى كەلدى. سونىمەن ساربازداردىڭ سانى 6000-عا جەتكەن بولاتىن. وسى تۇستا حاننىڭ نەمەرەسى قابدەن قالي ۇلىنىڭ دەرەگىن كەلتىرەيىك:
«سارباز باسشىلارى اۋىزەكى ءابدىعاپاردى حان اتادى. ءابدىعاپار جينالعان جاستارعا مىنانى ءتۇسىندىردى: «پاتشانىڭ جارلىعىنا باعىنباۋ، وعان قارسى شىعۋ، پاتشا ۇكىمەتى وعان قارسى شارا قولدانادى، قارۋلى اسكەر جىبەرىپ كوتەرىلىسشىلەردى قىرىپ- جويىپ، تارتىپكە كەلتىرگەنشە قۋعىندايدى. ورىس مەملەكەتى قارۋلانعان الىپ مەملەكەت، ونىڭ اسكەرىمەن شايقاسۋ وڭاي ەمەس. ءبىز بىرىنشىدەن، اسكەر ءتارتىبىن ورىندايتىن ساربازدار توبىن قۇرۋىمىز كەرەك. «سارباز» دەپ قولىنا قارۋ الىپ، پاتشاعا قارسى شىققان ادامدى ايتادى، ونىڭ العاشقى ۇياسى 10 ادامنان قۇرالاتىن بولادى».
ءابدىعاپار حان حالقىمەن بىرگە پاتشا جارلىعىنا قارسى شىعىپ، بىردە- ءبىر ازاماتىن سوعىس جۇمىسىنا جىبەرمەدى. تورعاي ولكەسىندە العاشقى دەموكراتيالىق مەملەكەتتىڭ ۇلگىسىن جاسادى. كەشەگى «تەنتەك» اتانعان امانگەلدى، ءۋالى، كەيكى سياقتى ىنىلەرىنىڭ ارقاسىندا پاتشا جازالاۋشى اسكەرلەرىنە قارسى جۇرگىزگەن شايقاستاردىڭ بىردە- بىرىندە جەڭىس بەرمەگەن، قارسى شىقتى. دوعال- ۇرپەكتەگى سوعىستا، زەڭبىرەكپەن، وقشاشارلارمەن قارۋلانعان پولكتى كۇيرەتە جەڭگەن. پولكوۆنيك تۋرگەنيەۆ باس شتابتىڭ تاپسىرماسىن ورىنداي الماي تورعايعا ورالعان.
1926 -جىلى شىققان «اۋىل» گازەتىندەگى ءبىر ماقالادا ءابدىعاپاردىڭ «قاشا ۇرىس سالىپ، پاتشا قۇلاعانشا امالدايمىن» دەگەن ءسوزى كەلتىرىلەدى. بوگەتباي الماعامبەتتىڭ دەرەگىنە قايتا ورالساق، ءابدىعاپاردىڭ بۇل ۇستانىمى كەنەسارى حاننىڭ ستراتەگياسى، تاكتيكاسىنا ۇقساس.
«رەسەيدىڭ ىشكى جاعدايىنان حاباردار كوتەرىلىس باسشىلارى مۇنى بەلگىلى ءبىر نەگىزگە سۇيەنە ايتقان. شەشۋى ماڭىزدى بولعان دوعال شايقاسى الدىندا ءابدىعاپار، امانگەلدى ساربازدار بەكىنەتىن ورىن ىزدەپ، ۇلىتاۋعا ادامدار اتتاندىرعان. پاتشا اسكەرى كەلەدى دەگەن جولدارعا سول جاقتاعى بولىستاردىڭ ساربازدارى قويىلعان»، - دەپ جازدى جۋرناليست- جازۋشى.
حان قازاسى حاقىندا
ءابدىعاپار 1918 -جىلى ناۋرىزدا ورىنبوردا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ءى- سەزىنە قاتىستى دەگەن دەرەك بار. سول جىلى ءساۋىر، مامىر ايلارىندا وتكەن ەلدى كەڭەستەندىرۋ، ياعني، اۋىلدىق، بولىستىق ۇكىمەت ورىندارىن سايلاۋعا ارالاستى. ءابدىعاپار مەن امانگەلدىنىڭ اراسىنداعى رەنىش، ارازدىق تا وسى سايلاۋ كەزىندەگى ءبىر كىلتيپاننان باستالدى. ءبىراق، بوگەتباي الماعامبەت ءابدىعاپاردىڭ كەڭەس وكىمەتىنىڭ ساياساتىن جۇرگىزۋدەن باس تارتقانىن جازدى.
1919 -جىلدىڭ 12 -جەلتوقسانىندا قازاق رەۆكومى امانگەلدى يمانوۆتىڭ ولتىرىلگەنىن حابارلادى. ءابدىعاپاردى جازالاۋ سودان كەيىن باستالدى. بۇل ۋاقىتتا ول قاراتورعاي مەن جىلانشىق اراسىنداعى كوكولەڭ قونىسىندا بولعان. تورعايدان جىبەرىلگەن 25-30 ادامدىق قارۋلى توپ باقىتجان باقتىگەرەيەۆ دەگەن كومانديردىڭ باسشىلىعىمەن 24 -جەلتوقساندا ءابدىعاپار جاتقان قوسىنعا كەلەدى.
«ءابدىعاپار بۇل توپتىڭ نە ءۇشىن كەلگەنىن بىلە تۇرا تاي سويىپ، ەت اسادى. باقتىگەرەيەۆ ءابدىعاپاردى ەكى رەت ريەۆكوم الدىنا جاۋاپ بەرۋگە شاقىرعان. ءۇشىنشى كەلگەن كەزدە ولار كونبەگەن حاندى اتىپ كەتكەن. قارۋلى توپتى جىبەرگەن ءالىبي جانگەلدين ەكەنى تۇسىنىكتى»، - دەيدى بوگەتباي الماعامبەت.
ءابدىعاپار الاشورداشىلار توبىنا قوسىلمادى، بولشيەۆيكتەردىڭ شارۋالار مەملەكەتىنە قارسى بولماعان، سوعان قاراماستان قىزىل اسكەرلەر قولىنان قازا تاپتى. ۇرپاقتارى «حان تۇقىمى» رەتىندە اياۋسىز قۋعىنعا ۇشىرادى.
اعايىن تۋىستارى حان دەنەسىن ءوزىنىڭ اتامەكەنى - جاڭاقالاعا اكەلىپ ەلەۋسىز جەرلەگەن. كوپتەگەن جىلدار ءابدىعاپار اتى اتالماي ارداقتى ازاماتقا قيانات جاسالىپ كەلدى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن عانا ءابدىعاپار اقتالدى، دەرەكتەر جارىققا شىقتى.
قازاقستاننىڭ كيەلى ورىندار كارتاسىنا ەنىپ وتىرعان ءابدىعاپار حاننىڭ كەسەنەسى ارقالىققا قارايتىن قاراتورعاي اۋىلدىق وكرۋىگىندەگى كورتوعاي ەلدى مەكەنىندە ورنالاسقان.