قورقىت اتا دۇنيەگە كەلگەن شاھار
بۇل قالادا ءيىسى تۇركىنىڭ ابىزى اتانعان قورقىت اتانىڭ كىندىگى كەسىلگەن دەگەن دەرەكتەر بار، دەپ حابارلايدى قازاقپارات ءتىلشىسى.
«سىر - الاشتىڭ اناسى» دەگەن ءسوز تىركەسى تەكتەن- تەككە ايتىلعان جوق سەكىلدى. كەزىندە سىر ءوڭىرى ءتۇبى ءبىر تۇركى جۇرتىنىڭ تامىر جايعان، ءتۇپ قازىعى اتانعان عاجايىپ ايماق بولعانى بەلگىلى. وعان دالەل بولارلىق تالاي قازىنا بار. جانكەنت شاھارى سىرداريانىڭ ارال تەڭىزىنە قۇياتىن ساعاسىنا جاقىن قونىس تەپكەن.
ول جايىندا ايتقاندا ويىمىزعا تالاي تاريحي وقيعالار ورالادى. قورقىت اتانىڭ كىندىگى كەسىلگەن شاھاردا قازاق ونەرىندە ورنى بولەك مۋزىكالىق اسپاپ - قوبىز العاش وسى قالادا جاسالعان دەگەن دەرەك ايتىلادى. سونداي- اق ، جانكەنت دەگەندە اتاقتى بەگىم انا وقيعاسى دا ەلدىڭ ەسىنە تۇسەدى.
بۇگىنگى تاڭدا اتالمىش شاھار رەسپۋبليكالىق سيپاتتاعى ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىش ساناتىنا ەنگىزىلگەن. سىر ءوڭىرىنىڭ قازالى اۋدانىنا قاراستى وركەندەۋ ەلدى مەكەنىنە ىرگەلەس جاتىر. قازىرگى كورىنىسى - بيىك توبە سياقتى توپىراق باسقان قورعان. دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، اتالمىش ەسكى قالا Ⅶ- ⅩⅣ عاسىرلاردا جانكەنت، يانگي¬كەنت اتاۋىمەن ءومىر سۇرگەن. وعىزدار ەلىنىڭ استاناسى بولعان. جۇزدەگەن جىلدار بويى وسىلايشا وعىزداردىڭ باس ورداسىنا اينالعان. تۇرىكمەن تاريحشىسى ءابىلعازى ءباھادۇر جانكەنت اۋماعىن وعىزداردىڭ ەرتەدەن مەكەندەپ، ەل بيلەگەن پاتشاسى سول قالادا ءومىر سۇرگەنىن جازادى.
قىزىلوردا وبلىستىق «رۋحاني جاڭعىرۋ» ورتالىعىنىڭ ءبولىم باسشىسى سەرىكباي قسواننىڭ ايتۋىنشا، عىلىمي تۇرعىداعى زەرتتەۋلەر بەرىدە جۇرگىزىلدى. ورىس ارحەولوگى پەتر يۆانوۆيچ لەرح 1867 -جىلى سىر جاعاسىنا كەلىپ، جانكەنتتىڭ وتكەن كەزەڭىن تارازىعا تارتىپ، كوپتەگەن دەرەكتەر تاپتى.
ونى جازبا جۇزىندە بۇگىنگى ۇرپاققا مول مۇرا ەتىپ تاستاپ كەتتى. ورىس زەرتتەۋشىسى سەرگەي پاۆلوۆيچ تولستوۆ تا جانكەنت تاقىرىبىنا ءبىرشاما ۋاقىت زەر سالعانى بەلگىلى. بۇل قالا ماڭايىندا رەسەي استاناسى - ماسكەۋ قالاسىنداعى ي. ن. ميكلۋحو- ماكلاي اتىنداعى ەتنولوگيا جانە انتروپولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ماماندارى دا زەردەلى زەرتتەۋ جاسادى. قازاقستاندىق الكەي مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى دا بۇل جەرگە ات باسىن تىرەدى. جەرگىلىكتى قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى دە وعىزدار استاناسى جايىندا مول ماعلۇماتتار جيناۋعا اتسالىسىپ كەلەدى.
«كونە ءداۋىردىڭ شەجىرەسىن تارقاتقان عالىمدار جانكەنتتىڭ ۇلى جىبەك جولى بويىنداعى ىرگەلى ساۋدا- ساتتىق ورنىنىڭ ءبىرى بولعانىن ايتادى. اۋىزدان اۋىزعا تاراعان اڭگىمەلەرگە سۇيەنسەك، بۇل قالادا الارمان تاڭداي قاعاتىن ادەمى كىلەمدەر توقىلعان دەسەدى. سونداي-اق تۇسكيىزدەر دە جاسالعان. جەرگىلىكتى التىن قولدى شەبەرلەر ات- سايمانىن جاساپ، ساداق- جەبەنى دە ازىرلەپ، كوزە-ساۋىتتى دا شىعارا بىلگەن. جالپى العاندا، جانكەنت ماۋرەنناحر جەرىن ەۋروپا، ءۇندىستان جانە يران جەرىمەن بايلانىستىراتىن ۇلى كەرۋەننىڭ بويىندا بويلاي ورنالاسقان. وسىدان مىڭ جىلداي بۇرىن ارال تەڭىزى ايماعىندا تۇز ءوندىرىسى دامىعان دەلىنەدى. ەۋروپانىڭ ءبىرقاتار ەلدەرى تۇزدى وسى ايماقتان الدىرتقان ەكەن. سوعان دەيىن كارى قۇرلىقتاعى حالىق تۇزسىز تاماق ءىشىپ كەلگەن كورىنەدى»، - دەيدى سەرىكباي قوسان.
قالا ورنىن ورىس عالىمى پەتر يۆانوۆيچ لەرح العاش قازىپ زەرتتەگەن. ول كەزدە قالا ورنى بۇگىنگىدەي جوعالا قويماعان. جانكەنتتىڭ ەسكى قابىرعالارى ساقتالىپتى. كەيبىر ارحيتەكتۋرالىق دۇنيەلەرى دە جارىم- جارتىلاي ساقتالعان. ءتىپتى ءبىرقاتار كوشەلەرىنىڭ ءىزى دە بار ەكەن. سىرتتاي قاراعان ادامعا جانكەنت ۇلكەن توبە سياقتى ءۇيىندى بولىپ كورىنگەن. قامال قابىرعاسىنىڭ قالىڭدىعى 6 مەترگە جۋىق. قاز-قاتار تىزبەكتەلىپ، بىرنەشە بيىك مۇنارالار مەن وق اتاتىن تەسىك كوزدەر ورناتىلعان وڭتۇستىك قابىرعاسى سول كەزدە جاقسى ساقتالعان. ال ەڭ بيىك مۇنارا وڭتۇستىك- باتىس بەتكەيىندە ورىن تەپسە، قالانىڭ قاق ورتاسىندا جان- جاعىن قورشاعان ەسكى ساراي بولعان كورىنەدى.
كوپتەگەن زەرتتەۋلەر بارىسىندا عالىمدار ۇيلەردىڭ ورنى مەن قابىرعاسىن اشىپ كورگەندە ءبىرقاتار كورىنىستەرگە كوز قانىقتىردى. سول جۇمىستارىندا ولار سان الۋان ارحيتەكتۋرالىق ۇلگىلەر، قابىرعاعا تۇسىرىلگەن سۋرەتتەر، كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەردى بايقاعان. وعان قوسا كوك جانە قىزعىلت شىنىمەن جابىلعان كوزە تاقتالار دا كوبىرەك كەزدەسكەن.
سونداي-اق ءتۇرلى كەراميكالىق دۇنيەلەر مەن ورنەكتەر، كوزە سىنىقتارى قولعا ىلىككەن. اراب قارپىمەن اشەكەيلەنگەن ساۋىتتار جانە وزگە دە ونەر ورنەكتەردى عالىمدار تاپتى. وسىنداي وراسان زور مادەني بايلىقتار جانكەنتتىڭ وركەنيەتتى ءومىر سۇرگەنىن دالەلدەي تۇسەدى. كەزىندە ءبىزدىڭ اتا- بابالارىمىز تالايدى تاڭعالدىرعان دۇنيەلەردى جاساۋمەن اينالىسقانىن ماقتانىشپەن ايتا الامىز.
عالىمدار جانكەنتتى قازۋ بارىسىندا كونە كەزەڭدە ادەمى دۇنيەلەر جاساپ شىعارعان شەبەرحانانىڭ ورنىن تاپتى. شەبەرحانانى زەرتتەۋ جۇمىسىندا كوپ جايعا كوز جەتكىزىلدى. اتاپ ايتقاندا، وندا كىرپىش جانە كوزە ساۋىت كۇيدىرەتىن ورىندار بار ەكەنىن بەلگىلى بولدى. سونداي- اق كوركى كوز قانىقتىراتىن گلازۋر شىنىلارىنىڭ شەبەرحانا ورىندارى دا انىقتالدى. ولاردىڭ بارلىعىندا سول كەزدە وندىرىستەن قالعان جۇمىستاردىڭ قالدىعى كوپ تابىلعان.
وسىنداي قۇندى دۇنيەلەردىڭ قاتارىندا، اراب قارپىمەن جازىلعان كىرپىشتى اتاپ وتۋگە بولادى. شەبەرحانانى زەرتتەۋ بارىسىندا گلازۋر قورىتاتىن پەشتىڭ قالدىعى تابىلىپ، عالىمدار وسىلايشا قىزىق دۇنيەگە كەزىكتى. ءبىر قىزىعى، پەشتىڭ ۇستىندە شويىن قازان ساقتالعان. بۇل قۇندى دۇنيەلەر ХІІІ-ХІV عاسىرلارداعى التىن وردا (دەشتى قىپشاق) ءداۋىرىنىڭ وركەنيەتىنەن كورىنىس بەرەدى. عالىمدار جانكەنتتى زەرتتەۋ بارىسىندا سول كەزەڭدەردەگى كۇمىس جانە مىستان جاسالعان تەڭگەلەردى دە تاپتى. جانكەنتتى زەرتتەۋ بارىسىندا س. پ. تولستوۆ كوپتەگەن قۇندى دۇنيەلەردى جيناقتادى.
ەندىگى ءبىر اڭگىمە - قورقىت اتاعا قاتىستى. اراب گەوگرافى يستاحري وسى ايماققا كەلگەندە قورقىت اتا جايىندا دەرەكتەردى ەستيدى. اتى اڭىزعا اينالعان ابىز جايىندا مالىمەتتەردى تاسقا باسادى. جالپى العاندا، قورقىت اتا جايىندا تۇركى تىلدەرىندە كوپتەگەن اڭىزدار مەن ءاپسانالار ايتىلادى. سوندىقتان ەسكى تۇركى، پارسى، اراب جازبالارىندا ول تۋرالى كوپتەگەن اڭگىمەلەر كەزىگەدى. ورتا عاسىرداعى بەلگىلى عالىم راشيد اد- دين «جامي- ات- تاۋاريح» اتتى ەڭبەگىنىڭ ءبىر بولىگىندە قورقىت، وعىز جانە ولاردىڭ ۇرپاقتارى جايىندا بەينەلەيدى.
زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، جانكەنتتەن كوپتەگەن عۇلامالار شىققان. سونداي- اق ءتۇبى ءبىر تۇركىنىڭ تەرەڭنەن تارتاتىن تامىرىن ايگىلەيتىن تالاي دەرەكتەر دە وسى قالا ماڭىنان تابىلاتىنى ايدان-انىق.
قالانىڭ جويىلۋى جونىندە دە ءبىرشاما دەرەكتەر كەزدەسەدى. ونىڭ العاشقىسى - بەگىم انا وقيعاسىنا بايلانىستى. بەگىم انا جانكەنتتى بيلەگەن سانجار حاننىڭ جۇبايى بولعان. ونىڭ پاكتىگىنە كۇمان كەلتىرىپ، ايەلىنىڭ ەكى قولىن شاۋىپ، زىندانعا تاستايدى. بەگىم انانىڭ اكەسى - قارابۋرا اۋليە وقيعا بارىسىنا قاتىستى جانكەنت قالاسىنا كەلەدى. ول قىزىنىڭ اق ەكەنىنە كوز جەتكىزىپ، سانجار حانعا نارازى ەكەنىن بىلدىرەدى. كۇيەۋ بالاسى حاندىق قۇرعان جانكەنت قالاسى سودان كەيىن جىلاندار شابۋىلىنان جەرمەن- جەكسەن قيراپتى دەگەن دەرەكتەر ايتىلىپ ءجۇر.
تاعى ءبىر جورامال بار. جانكەنت ازيا مەن ەۋروپانى جالعاعان قالا بولدى ەمەس پە؟ ۇلى جىبەك جولىنىڭ كەيىننەن قۇرلىق ارقىلى وتەتىن دۇنيەجۇزىلىك كەرۋەن جولدارى قىسقارا باستايدى. وسىلايشا، وركەندەگەن جانكەنتتىڭ دە عۇمىرى اياقتالادى. جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە جەرگىلىكتى جۇرت باسقا ايماقتارعا قونىس اۋدارادى. جانكەنتتىڭ ⅩⅤ عاسىردان كەيىنگى تاعدىرى بەلگىسىز. ول جايىندا جازبا دەرەكتەردە ەشقانداي مالىمەتتەر كەزدەسپەيدى.