قازاقتىڭ تۇڭعىش فوتوگرافى
جاڭگىر مەكتەبىنەن شىققان قازاق زيالىلارىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ سۋرەتى بار. ال قازاقتىڭ تۇڭعىش فوتوگرافى - شاڭگەرەي بوكەيەۆ ەكەنىن كوپ ەشكىم بىلە بەرمەيدى. ياعني، قازاق فوتوونەرى باتىس قازاقستان وبلىسىنان باستاۋ الدى دەپ سەنىممەن ايتا الامىز. 1901 -جىلى بوكەي ورداسىنىڭ 100 -جىلدىعى اتالىپ وتكەندە پەتەربورعا قوناق رەتىندە شاقىرىلعان شاڭگەرەي بوكەيەۆكە نيكولاي Ⅱ پاتشا بارلىق قۇرال-جابدىقتارىمەن فوتواپپارات سىيلاعان.
شاڭگەرەي سەيىتكەرەي ۇلى بوكەيەۆ 1847 -جىلى باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ بوكەي ورداسى اۋدانى، جاسقۇستاعى حان ورداسىندا دۇنيەگە كەلگەن. شاڭگەرەي - جاڭگىر حاننىڭ نەمەرەسى. ول 5 جاسقا كەلگەندە اكەسى قايتىس بولىپ، شەشەسى ەرمەكتىڭ تاربيەسىندە قالادى. ايتسە دە ول جەتىمدىك كورمەيدى. اتا داۋلەتىنىڭ ارقاسىندا جاسىنان وقىپ، عىلىمعا قولى جەتەدى. استراحاندا رەالدىق ۋچيليشەنى بىتىرگەننەن كەيىن، ورىنبورداعى اسكەر باستىقتارىن دايارلايتىن كادەت كورپۋسىنا تۇسەدى. ءبىراق شاڭگەرەي وندا ەكى-اق جىل وقيدى.
سامارا گۋبەرنياسىندا ميروۆوي سۋديا بولىپ ءبىرازىراق ىستەيدى دە، ول قىزمەتىن تاستاپ، ءوز ەلىنە كەلەدى. بۇدان كەيىن كەڭسە جۇمىسىنا ارالاسپاي، وزىنە مەنشىكتى جەر الىپ، سامار گۋبەرناتورىنداعى دۆوريانداردىڭ تىزىمىنە تىركەلەدى دە، قالعان ءومىرىنىڭ كوپشىلىگىن ءوز يمەنيەسىندە وتكىزەدى. اتاسى جاڭگىر حاننىڭ كوپ جىل يەسىز تۇرعان كولبورسىداعى جازعى ورداسىن وزىنە قاراتىپ الادى دا، وندا باۋ-باقشا، الما اعاشىن ەكتىرىپ، ءساندى ۇيلەر سالعىزادى. ءوز قاراۋىندا 40-50 ءۇي بولادى. ەگىن سالدىرىپ، ەگىسكە ماشينالار دا قولدانادى. ءسويتىپ سارىتاۋ (ساراتوۆ) مەن سامارا ارالىعىنداعى اتا-قونىسى كولبورسىدا ءومىر كەشەدى. اڭشىلىق- ساياتشىلىقتى، تابيعات سۇلۋلىعىن، ءان- كۇيدى، كوركەمسوز ونەرىن ۇناتادى. ءوزىن- ءوزى ۇنەمى رۋحاني جەتىلدىرىپ وتىرادى، ولەڭدەر جازادى. 1917 -جىلى كولبورسىدان كوشىپ، قازىرگى اقجايىق اۋدانى جەرىنە كەلەدى.
1920 -جىلى قاراتوبە اۋدانىنىڭ اقباقاي دەگەن جەرىندە قايتىس بولادى. شىعارمالارى 1911-12 -جىلدارى «شايىر»، «كوكسىلدەر»، 1926 -جىلى «23 جوقتاۋ» جيناقتارىندا جارىق كورگەن. 1934 -جىلى جەكە جيناعى، كەيىنگى جىلداردا شىعارمالارى وقۋلىقتار مەن جيناقتاردا جاريالانىپ وتىردى.
تومەنگى قاتاردا وڭنان سولعا قاراي ءبىرىنشى - عۇمار قاراش، جوعارعى قاتاردا سول جاقتاعى شاڭگەرەيدىڭ حاتشىسى يشانعالي
تومەنگى قاتاردا ورتاداعى - العاشقى قازاق زاڭگەرى، كورنەكتى قوعام قايراتكەرى، اعارتۋشى- دەموكرات باقىتجان قاراتايەۆ حالىق ومىرىمەن بىتە قايناسىپ، ارالاسىپ وتىرعان ول، عۇمار قاراشتى اۋىل بالالارىنا وقىتۋشى ەتىپ ۇستايدى.
وعان ورىس ءتىلىن ۇيرەتىپ، ورىس رومان، پوۆەستەرىن مازمۇنداپ بەرەدى. عۇمار ونى مالشى شارۋالارعا اڭگىمەلەپ وتىرادى. شاڭگەرەي ءبىرقاتار ورىس اقىن-جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن قازاق تىلىنە اۋدارعان. ەل اۋزىنداعى ادەبي مۇرالاردى جيناقتاپ، ونى باستىرىپ شىعارۋعا قامقورلىق جاسايدى. «قازاقستان» گازەتىن شىعارۋعا اتسالىسادى. ش. بوكەيەۆ - قازاق پوەزياسىندا وزىندىك ورنەگى ايقىن، سىنشىل ليريك ءارى فيلوسوف اقىن. «ءۇش عاسىر جىرلايدى» جانە «بەس عاسىر جىرلايدى» توپتامالارىنا ولەڭدەرى ەنگەن. ءوزى كوبىنە اڭشىلىققا اۋەستەنىپ، نەشە ءتۇرلى قۇس، جاقسى تازى يتتەر ۇستايدى.
ءارقايسىسىنىڭ بابىن تاۋىپ، «ءتىلىن» بىلۋگە تىرىسادى. قىسى- جازى يت جۇگىرتىپ، قۇس سالىپ، اڭشىلىقپەن اينالىسادى. شاڭگەرەي تۋرالى ن. مانايەۆ، م. اۋەزوۆ، ق. جۇماليەۆ، ز. احمەتوۆ ت. ب. جازعان.
جوعارىداعى ءۇيدىڭ سۋرەتىن شاڭگەرەي تۇسىرگەن. بۇل - ءوزى قونىس ەتكەن، ءبىر كەزدەرى جاڭگىر حاننىڭ جازعى ورداسى بولعان كولبورسىداعى ءۇيى. ءدال وسى ۇيدە تۇڭعىش قازاق گازەتى «قازاقستاننىڭ» (1911-1913 ج) رەداكسياسى بولدى. شاڭگەرەي ۇيىندە عۇمار قاراش پەن ەلەۋسىن بۇيرينگە گازەت شىعارۋمەن اينالىسۋعا جاعداي جاساپ، جاندارمەريا مەن پوليتسەيلەردىڭ اڭدۋىنان قورعادى. فوتوونەردى جاقسى مەڭگەرگەن شاڭگەرەيدىڭ سۋرەتتەرى ارقىلى تالاي بەلگىلى تۇلعالاردىڭ بەينەسى بىزگە جەتتى.
نۇرلىبەك راحمانوۆ
Massaget.kz