ايگىلى اقساق تەمىر قاراۋىل قويعان ەكى ءدىڭ تۋرالى نە بىلەمىز؟
بۇل جەر ەكىدىڭ دەپ اتالادى. تاريحى شامامەن ەرتە تەمىر عاسىرىنان باستالاتىن نىسان بىلتىر «قاسيەتتى قازاقستان» جوباسىنا ەندى، دەپ حابارلايدى قازاقپارات ءتىلشىسى.
جەرگىلىكتى اڭىزدارعا سەنسەك، 17-18- عاسىرلاردا دىڭدەر تۇرعان توبەلەردىڭ اراسىنداعى ايماقتا كەسكىلەسكەن ۇرىستار بولعان. ءدال وسى جەردە جاۋلاسۋشى رۋلار قولباسشىلارىنىڭ وردالارى قۇرىلعان دەسەدى. دىڭدەر ورنالاسقان جازىقتار مەن توبەشىكتەر جەرگىلىكتى ادامدار اراسىندا قۇپياعا تولى مەكەن سانالادى.
ارقالىق قالاسىنداعى دالا ولكەسى تاريحى وبلىستىق مۇراجايىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى باتىرلان ساعىنتايەۆتىڭ سوزىنشە، اتالعان ەكى ءدىڭ ءبىر- بىرىنەن ءبىرشاما الىس قاشىقتىقتا ءتۇرلى توبەشىكتەردىڭ ۇستىنەن ورىن تەپكەن.
ءبىرىنشى ءدىڭ ارقالىق قالاسىنىڭ اكىمشىلىگىنە قارايتىن اكىمشىلىك تەرريتورياسىندا بەيسەن قىستاۋىنان سولتۇستىك- باتىسقا قاراي 1,5 شاقىرىم جەردە تۇر. قاسىندا قاراتورعاي وزەنى اعىپ جاتىر. ءۇيىندىنىڭ ديامەترى- 15، بيىكتىگى - 0,7 مەتر. سىرتىندا ەنى 5 مەتر بولاتىن ور قورشالعان، ونىڭ تەرەڭدىگى - 0,3 مەتر. دەگەنمەن، ور ءدىڭدى تولىعىمەن قورشامايدى. ونىڭ وڭتۇستىك- شىعىس جاعىندا ەنى شامامەن ءبىر جارىم مەتردەي بولاتىن وتكەل بار.
ەكىنشى ءدىڭ وتكەل ماڭىنداعى قىردا ورنالاسقان. الىستان قاراعاندا وڭاي كورىنەدى. كيىز ءۇي ءتارىزدى قۇرىلىس تاقتاتاستان سالىنعان، ونىڭ ديامەترى - 6 مەتر، جالپى بيىكتىگى - 3,8 مەتر. قاسىنداعى وتكەل شىعىستان باعىت الادى.
«ەكىدىڭ تورعاي وڭىرىندەگى كونە زاماننان قالعان تاريحي ساۋلەت ونەرىنىڭ ەسكەرتكىشى رەتىندە بەلگىلى. وعىز، قىپشاق، قارلۇق قاعاناتتارى كەزىندە كەڭىنەن تارالعان مۇنداي قۇرىلىستاردى جاۋ جولىن قاراپ وتىراتىن قاراۋىل رەتىندە پايدالانعان دەيدى. سونىمەن قاتار ەجەلگى عۇن تايپاسىندا مۇنداي دىندەر تۋرالى ءتۇرلى اڭىز- اڭگىمەلەر كەزدەسەدى. بۇل ەكى دىڭگە 1959 -جىلى اكادەميك الكەي مارعۇلان باستاعان ارحەولوگتار زەرتتەۋ جۇرگىزگەن. كەيىنىرەك دىڭدەرگە جاقىن جەردەگى ەلدى مەكەنگە ەكىدىڭ دەگەن اتاۋى بەرىلدى»، - دەدى باتىرلان ساعىنتايەۆ.
ەكى ەجەلگى قۇرىلىستىڭ ەرتە تەمىر داۋىرىنە جاتقىزىلاتىنىن دالەلدەگەن دە الكەي مارعۇلان. ونىڭ جازۋىنشا، قازاقستان اۋماعىندا سيرەك كەزدەسەتىن «ايتاس» نەمەسە «ءدىڭ» دەپ اتالاتىن كيىز ءۇي تارىزدەس بۇل قۇرىلىستار ەرتە كەزدە قاسيەتتى سالتتاردى ورىنداۋعا ارنالعان جەر بولۋى مۇمكىن.
«بۇل قاسيەتتى «دىڭدەر» اقساق تەمىردىڭ توقتامىس حانعا جورىعى كەزدەرىندە جاۋ كەلەر جاقتاعى جويقىن دالانى ءبىر شولىپ ءوتۋ ءۇشىن ۇلى جيھانگەرگە دە قاجەت بولعان. كەيىننەن ابىلاي حانعا، حان كەنەگە دە، 1916 -جىلعى ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ دارابوزدارى ءابدىعاپار حاننىڭ، امانگەلدى، كەيكى باتىرلاردىڭ شولعىنشى ساربازدارىنا دا يگى قىزمەت ەتكەن. جابايى تاستان جاسالعان شار تارىزدەس فورماسى بار ەكى كونە قۇرىلىس يسلام ءدىنى ورناعانعا دەيىنگى ۋاقىتقا جاتادى. قازاقستان تەرريتورياسىندا سيرەك كەزدەسەتىن قۇرىلىستار قازاقتىڭ كونە «شوشالى» فورماسى بويىنشا سالىنعان جانە ولاردىڭ سالتتىق ءمانى بولۋى ابدەن مۇمكىن»، - دەپ جازىلعان الكەي مارعۇلاننىڭ 1959 -جىلعى «قازاق ارحيتەكتۋراسى» كىتابىندا.
باقىلاپ قاراساڭىز، دىڭدەردىڭ ۇستىڭگى بولىگى اسقان شەبەرلىكپەن ويىلعان. اۋىل اقساقالدارى ايتقانداي، ول ءتۇتىن تارتقىش رەتىندە دە قولدانىلعان.
«ەرتەرەكتە جاقىنداپ كەلە جاتقان جاۋدى كورگەن قازاق جاۋىنگەرلەرى حالىقتى اجالدان امان قالدىرۋ ءۇشىن شۇعىل تۇردە ەسكەرتۋگە جاساۋعا مىندەتتى بولعان. ءدال وسى ماقساتپەن ولار ءدىڭ تۇرعىزىپ، ونىڭ ىشىنە وت جاقتى. حالىق الىستان ءتۇتىندى بايقاپ، وسىلايشا، تونگەلى تۇرعان ءقاۋىپ جايىنداعى ەسكەرتۋدى العان. ءدىڭنىڭ توبەسىنە شىقساڭ، الىس جاقىن جەردەگى اينالانىڭ ءبارى انىق كورىنەدى. ساربازداردىڭ اۋا رايى قولايسىز كەزدەردە ءۇي ەسەبىندە پايدالانعانى ايتىلادى»، - دەيدى باتىرلان ساعىنتايەۆ.
مۇراجاي قىزمەتكەرى وسىنداي دىندەردىڭ كوپتەۋ بولعانىن العا تارتادى. ءبىراق، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن مۇنداي ورىنداردىڭ ساناۋلىسى عانا جەتىپ، امان قالدى. ⅩⅩ عاسىردىڭ 80- جىلدارىندا جەرگىلىكتى تۇرعىندار بۇزىلعان دىڭدەردى ءىشىنارا قايتا قالپىنا كەلتىرگەن. ەسكەرتكىش 1982 -جىلدان بەرى مەملەكەت قورعاۋىندا.
كونە نىسان تۋرالى بەلگىلى جۋرناليست، اقىن ەركەعالي بەيسەنوۆتىڭ «ەكى ءدىڭ» اتتى پوەماسى بار. وندا دىڭدەر ءپىشىنىنىڭ كيىز ۇيگە ۇقسايتىنى، نەدەن تۇرعىزىلعانى ايتىلعان. سونداي-اق، ول قازىرگى ۋاقىتتا دىڭدەر ورنالاسقان سارىتورعاي اۋىلىنىڭ ماسەلەسىن ولەڭمەن جەتكىزەدى. راسىندا دا، حالقى كوشىپ، توعايى سيرەپ، وزەنى تارتىلعان مەكەننىڭ بۇگىنگى جاعدايى نازار اۋدارتادى:
ورىن العان ەكى ءدىڭ اسقار بەلدەن -
قىزىل- قوڭىر جادىگەر تاستان ورگەن.
كيىز ۇيگە ۇقسايدى كورىنىسى،
يدەياسى بەلگىسىز باسقا كەلگەن.
...جوق، شاشىلعان التىنداي كيىكتەرى -
جىراۋ جەردىڭ تۇراقتى كەيىپكەرى!
مامونت شىققان ماڭ ەدى، باسقا تۇگىل...
ورتەپ جاتىر وزەكتى كۇيىك، تەگى
ەكى ءدوڭنىڭ باسىندا ەكى ءدىڭ تۇر،
ەسكەرتكىشى دالامنىڭ، ەكى تۇلدىر!
شەجىرەڭدى سولارعا اماناتتاپ،
سارىتورعاي، شەرمەندە كەتىلدىڭ قۇر!
اۆتور: قاسقىرباي قويشىمانوۆ