مۇحتار ماعاۋين. جامبىلدىڭ ۇلىلىعى
وتكەن جىل - اباي جىلى، ادەبيەتتىڭ، ۇلتتىڭ مەرەكەسى، قانشاما ۇلاعاتتى ءسوز ايتىلدى، ءبىراق مۇحيتتىڭ تەرەڭىنە جەتپەدىك، زاڭعاردىڭ بيىگىنە جەتپەدىك. بيىگىن باعامداپ، تەرەڭىن تۇگەسۋ، اۋقىمىن تانۋ، اۋماعىن قامتۋ مۇمكىن دە ەمەس. قاشاندا ۇلىلاردىڭ ۇلەسى وسىنداي.
ايتكەنمەن، ءبارىمىز باس قويعان اقيقات بار: اباي - ءبىزدىڭ ۇلتتىق بەينەمىز. ەرەك، بولەك. ماقتان، مەرەي. بيىل - جامبىل جىلى. تاعى دا ايتىپ جاتىرمىز، اسقاقتاتىپ جاتىرمىز. ءبارى ءجون. ارتىعى جوق. ءبىراق... جەتتىك پە... تانىدىق پا؟ حالىقتىڭ ۇلكەندىگى حان كوتەرگەن تۇلعالارىمەن ولشەنەدى. بىرەگەي عانا ەمەس، ءبىرتالاي بولسىن. بىرىنە- ءبىرى ۇقساماسىن، اينالىپ كەلگەندە، ءبىر ارنادان توعىسسىن. وسى تۇرعىدان العاندا، جامبىلدىڭ ۇلىلىعى نەدە؟ كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءبىزدىڭ تۇسىنىك ەسكى ۇعىمدار شىرماۋىندا تۇر. ءبىز ەڭ الدىمەن ءبىر نارسەگە بەيىل بەرۋىمىز كەرەك. وزىنەن بۇرىنعى بارلىق ءىرى قايراتكەرلەر سياقتى، جامبىل دا ۇلتتىڭ رۋحى. قازاقتىق قانا ەمەس، الەمدىك دەڭگەيدەگى وزگەشە قۇبىلىس.
جاكەڭنىڭ ءوز تۇسىندا قانشالىق اتاقتى بولعانى، سوۆەت كەڭىستىگىندەگى، ودان شالعاي ايماقتارداعى جۇرتشىلىق ساناسىنا قالاي اسەر ەتكەنى، نەگە اسەر ەتكەنى جاڭاشا بايىپتالۋعا ءتيىس. انىق اقيقات - ول زاماندا جامبىل - قازاق دەگەن ۇلتتىڭ تۇلعاسى، كورنەكى بەينەسى بولدى. سول كەيىپتە تاريحقا ەندى، ساناعا ورنىقتى. ءبىز مۇنىڭ ءبارىن سىزىپ، ءوشىرىپ تاستاي المايمىز، كەرىسىنشە، نىعىزداي، بەكىتە ءتۇسۋىمىز كەرەك. ۇلىلار تۋادى، ءبىراق جامبىل قايتالانبايدى. ءوزىم كۋا بولعان ءبىر مىسالدان باستايىن.
1983 -جىلى سوناۋ قيىرداعى ساقا ەلىندە - ياكۋتيادا قازاق ادەبيەتىنىڭ دەكاداسى ءوتتى. ول كەزدە مەنى ءتاۋىر تىزىمگە جۋىتپايتىن ەدى، قازىر دە ىلىنە بەرمەيمىز، ءبىراق تالاپ ەتىپ، سۇرانىپ ءجۇرىپ، قاتارعا قوسىلدىم. «شاقان- شەرى» دەگەن رومان جازۋعا دايىندالىپ جاتىر ەدىم، باس كەيىپكەرىم اقىر اياعىندا يتجەككەنگە ايدالۋعا ءتيىس بولاتىن، روماننىڭ الدە پرولوگى، الدە ەپيلوگىندا ياكۋتيادا، ۆيليۋي دەگەن وزەننىڭ جاعاسىندا وتىرۋى كەرەك ەدى. سول جەردى، ەلدى كورىپ قايتۋىم قاجەت بولدى. ءبىراق كەيىن شىعارما شەشىمى باسقاشا قۇرىلدى...
سودان، ياكۋتياعا باردىق. جارقىراعان جاسىل كۇندەر، عاجايىپ سىرلى اق تۇندەر. ساقا باۋىرلار قۇدايىنداي قارسى الدى. ساقا استاناسىنداعى قۇرمەت، راسىمدەردەن سوڭ الىس اۋداندارعا بولىندىك. كىم قايدا بارادى دەگەندە، سول جەردەگى ءبىر اعايىن ايتتى: اناۋ - تۇستىك تاراپتاعى اۋدانعا بارىڭىز، سونداعى - ناعىز ساقالار، ناعىز ياكۋتتار - ءبىز بولامىز دەپ. قوڭىرات ەكەن. ال مىناۋ - ءسىز بارايىن دەپ تۇرعان جەردەگى جۇرتتىڭ كوزدەرى قىسىقتاۋ، تۇرىك تەگىنەن ايرىلعان، وڭىنە دەيىن بۇزىلىپ كەتكەن دەدى. ەندى ءبىر تۋىسىمىز ايتتى: وسى تەرىستىك جاققا بارىڭىز، باسقالارى بۇزىلىپ كەتكەن، ەجەلگى ءداستۇر- سالتتى ساقتاعان - ءبىز بولامىز دەدى. سويتسەك، الگىلەر ادايلار ەكەن، جاڭىلىس ەستىمەسەم. اقىرى، ءبولىنىپ- ءبولىنىپ كەتتىك.
ءبىز - ءبىر توبىمىز پوليار بەلدەۋىنىڭ ارعى جاعىنا، تەرىستىككە قاراي اتتاندىق. سۋنتار دەگەن اۋدان. ءوزىمىزدىڭ ەلىمىزدەگىدەي، قاپتاعان قازاقتىڭ ورتاسىندا ءجۇرمىز. اسىرەسە، جاستارى، تومپالاڭداپ ويناپ جۇرگەن بالالارى قازاقتان اۋمايدى ەكەن. قوناقجايلىعى دا قازاق. اۋىلداردى ارالادىق. ەكىنشى، الدە ءۇشىنشى كۇنى، سول، مەن ىزدەپ بارعان ۆيليۋي وزەنىنىڭ بويىمەن، كەمەدە كەلە جاتىرمىز. وزەننىڭ قاباعى بيىك، ءبىراق توپىراقتى جار ەمەس، تۇيەتايلى كوك شىم ەكەن. ءبىر ۋاقىتتا، جاعالاۋعا جاقىنداساق، قاباق قاپتاعان حالىق. قاپتاعان قازاق - ساقالار. كۇن ىستىق، جەر قۇرعاق. ءبىز كەمەدەن تۇسكەندە قاباقتاعىلار جاعالاۋعا، اياعىمىزدىڭ استىنا دالانىڭ اق، سارى، قىزىل گۇلدەرىن لاقتىرا باستادى. گۇلدىڭ ۇستىمەن تايقى، جاسىل قاباقتان شىقتىق.
شىقساق، شاعىن اۋىل، بەرگى جاق شەتىندە، قارسى الدىمىزدا ۇلكەن اعاش ءۇي تۇر. اقسۇر قاراعاي قيما. سول اعاش ءۇيدىڭ وڭ جاق... جوق... سول جاق قاپتالىندا ساقال- مۇرتسىز، كوزى قىسىقتاۋ ءبىر قارتاڭ قازاقتىڭ ايدىك سۋرەتى تۇر. ال وڭ جاعىندا... جارىقتىق، ارۋاعىڭنان اينالايىن جامبىل اتام - جاكەمنىڭ سۋرەتى تۇر. تۇتاس ءبىر قابىرعانى تىرەپ. بوركىن وقشىرايتىپ، ساقالىن توگىلدىرىپ، اپپاق قىلىپ ادەمى سالىنعان. سويتسەك، بۇل كەلگەن جەرىمىز - ساقانىڭ سەرگەي زۆەريەۆ دەيتىن، اتاقتى حالىق جىرشىسىنىڭ اۋىلى ەكەن. اناۋ - سونىڭ مۋزەي- ءۇيى ەكەن. وسى توبەي اۋىلىندا ءبىزدى ايرىقشا قۇرمەت تۇتىپ، اتاقتى جىرشىنىڭ بەدەرلى سولكەبايىن تارتتى.
سودان قانشاما اڭگىمە ايتىلدى. زۆەريەۆتى ماقتاعاندا، ەڭ بيىك ماقتاۋ: ءبىزدىڭ وسى زۆەريەۆ - جامبىلدىڭ شاكىرتى دەدى. جامبىلدىڭ ءوزىن كورگەن جوق، ءبىراق سول كىسىنىڭ ۇلگىسىن، ونەگەسىن الىپ، وسىنداي دارەجەگە جەتىپ، ءبىزدىڭ ساقا جۇرتىنىڭ حالىق دانالىعىن بۇكىل سوۆەت وداعىنا، قالا بەردى، بۇكىل دۇنيەگە تانىتتى. سويتكەن كەرەمەت جىرشىمىز - ءسىزدىڭ جامبىلدىڭ شاكىرتى ەدى دەپ ماقتاندى. مىنەكي، جەردىڭ قيىر شەتىندە، پوليار بەلدەۋىنىڭ ارعى جاعىندا، جارىق ءتۇن، قاراڭعى كۇن، توعىز اي قىس، ءۇش اي جاز - ماڭگى توڭ ايماعىندا ءبىزدىڭ الدىمىزدان جاكەڭ شىقتى. ياكۋت ەلى، سۋنتار ۇلىسى، توبەي اۋىلى، 1983 -جىلى.
جاكەڭ قازاقتى بۇكىل الەمگە تانىتىپ كەتتى. قالىپتاسقان ۇعىمعا، نانبىس ۇعىمعا قاراپ، زامانىنداعى شىندىقتى بۇرمالاماۋ كەرەك. قازاقتى، قازاقتىڭ ادەبيەتىن، قازاقتىڭ رۋحىن بۇكىل دۇنيە جۇزىنە ەڭ الدىمەن تانىتقان - جامبىل بولدى. اۋەزوۆ ەمەس، اباي ەمەس. ءبىزدىڭ ۇلى فولكلورلىق مۇرالارىمىز ەمەس. جامبىل. ارىستار اتىلعان، حالىق قىرىلعان، ەلدىڭ ەڭسەسى ءتۇسىپ، ارۋاعى تومەندەگەن ەڭ ءبىر قيىن كەزەڭدە جامبىلدىڭ ۇلت ۇرانىنداي كوتەرىلىپ، سونشاما اتاق- داڭققا جەتۋى - ءۇمىت ساۋلەسى، بولاشاق جاقسى كۇندەر جورالعىسى سياقتى كورىندى. ازاماتقا كۇش بەردى، كەيىنگى ۇرپاققا تىنىس قوستى. مىنە، سول جاكەڭ - الاشتىڭ ۇلى پەرزەنتى، قازاقتىڭ داڭقىن شىعارعان عاجايىپ تۇلعا ەكەندىگىنە ەشقانداي كۇمان تۋماۋعا ءتيىس.
«قۇداي جوق بولسا، ويلاپ شىعارۋ كەرەك» دەگەن ءسوز بار. جامبىل قولدان جاسالعان جوق، سوم بولىپ قاشالىپ تۋدى، قازاقتىڭ ۇلى جىراۋلارىنىڭ ەڭ سوڭعى سارقىتى بولدى، ورتا عاسىرلىق ساقارا ءدۇلدىلىن جيىرماسىنشى عاسىرداعى يمپەريا تورىنە شىعاردى. سول ءۇشىن دە ءبىز جاكەڭنىڭ ارۋاعىنا باس ۇرىپ، بارىن باعالاپ، ءارقاشان دا قاستەرلەۋىمىز قاجەت. بۇل جاكەڭ شىن مانىسىندە ولەڭ ءسوزدىڭ داڭعىلى بولاتىن، اتامىزدىڭ سونشاما اتاققا جەتۋى، دۇنيەگە كەڭىنەن تانىلۋى كەزدەيسوق ەمەس ەدى. كورگەن ادامنىڭ ءبارى - ورىسى دا، ورمانى دا، عالىمى دا، داناسى دا بار، ءبارى دە تاڭ قالىپ، قۇرمەت تۇتقان.
ورىستىڭ بەلگىلى جازۋشىسى، الەمدى شارلاعان يليا ەرەنبۋرگ، وتە تالعامپاز ادام، ءبىلىمدار، كىرپياز ادام، شوتا رۋستاۆەليدىڭ تويىنان قايتىپ كەلە جاتقان جولىندا جاكەڭمەن ءبىر كۋپەدە بولىپتى. «ليۋدي، گودى، جيزن» دەگەن كىتابىندا بار. اۋەلدە اقساقال سالعىرتتاۋ بولدى، ماعان ونشا ۇناعان جوق، بويىنان ەرەكشە ءبىر دانىشپاندىق، ىرىلىك، ۇلىلىق بايقاعان جوقپىن دەيدى؛ تىم سۇلەسوق وتىردى، ءبىرازدان كەيىن داياشى قىز - جولسەرىك كەلىپ كەتتى، ءشاي اكەلەتىن بولدى دەيدى. سوسىن جاكەڭ قولىنا دومبىراسىن الدى دا، كەنەتتەن تولعاپ ولەڭ ايتا باستادى دەيدى. مەن ەرەكشە ءبىر ءپالسافالىق، سونداي ولەڭ ايتىپ جاتىر ما دەپ، حاتشىسىنان سۇراپ ەدىم، حاتشىسى ايتتى دەيدى، «مىنە، ءشاي كەلەدى، ءشاي كەلگەن سوڭ كوڭىلىڭىز جاي بولادى» دەپ ايتىپ جاتىر دەدى.
سوسىن، تەرلەپ- تەپشىپ شاي ءىشىپ، دەمالىپ العان سوڭ، تەرەزەگە قاراپ وتىرىپ، تاعى دا شىرقاپ قويا بەردى دەيدى. سونداعى ايتقانى:
مىنا ەكى رەلس، جولدىڭ ەكى تەمىرى، بۇل - الىس، قيىر- شالعاي جەر مەن ەلدى بايلانىستىرىپ جاتقان داڭعىل جول دەپ ايتتى دەيدى. تەمىرجولدىڭ ءتوس تابانى سياقتى، مەنىڭ دومبىرامنىڭ دا ەكى شەگى بار. مىنا تەمىر جول الەمدى جالعاپ جاتسا، مەنىڭ ەكى شەكتەن شىققان ولەڭ- جىرىم بۇكىل دۇنيەگە تارايدى دەپ ايتىپتى. ەرەنبۋرگ قايران قالعان، قاتتى تولقىعان. توقسان ەكى جاستاعى قارت اقىننىڭ ءوڭى ەسكى زامان قاعازى سياقتى ەكەن، كوزى وتكىر - كەيدە سىرلى، كەيدە مۇڭدى كورىندى دەيدى. بۇل - 1937 -جىلدىڭ جازى. بەرىدە ءوزىمىزدىڭ ءابدىجامىل اقساقال جامبىلدىڭ 125 جىلدىعىندا ءبىر ماقالا جازدى. ءتاۋىر ماقالا. سودان مەن ول كىسىگە ەرەنبۋرگ وسىلاي دەگەن ەكەن، ماقالانى قايىرا وڭدەسەڭىز، قاپەرىڭىزدە بولسىن دەدىم. پايدالاندى ما، پايدالانبادى ما، بىلمەيمىن.
ال ەندى جاكەڭنىڭ تاعى ءبىر عاجايىپ، ايرىقشا اقىندىق شەبەرلىگى، وزگەشە ورنەگى بولدى. ول - ماداق جىرلارى. ءبىز ستالينگە ارنالعان، لەنينگە ارنالعان، سول كەزدەگى پارتياعا ارنالعان ولەڭدەردى ءبىرتۇرلى قوڭىلتاقسىپ، قالاي ەكەن دەپ، كەشىرىممەن قاراعىمىز كەلىپ تۇرادى. ال شىن مانىسىندە بۇل دا جامبىلدىڭ ۇلىلىعى، قازاق پوەزياسىنىڭ بيىك دارەجەدەگى ءبىر كورىنىسى ەدى. الەم ادەبيەتىن سارالايتىن بولساڭىز، سوناۋ ارعى زاماننان باستاپ، ەللين- ريم زامانىنان بەرگى اقىنداردىڭ ارناۋ جىرلارىن، ودان كەيىنگى شىعىستىڭ ۇلى اقىندارىن قاراساڭىز، ورىستىڭ كەشەگى XVІІІ-XІX عاسىرىن، پۋشكيننىڭ ءوزىن قاراساڭىز، مىنا ماداق دەيتىن جانر - ادەبيەتتەگى ەرەكشە سىپاتى بار، وزىندىك زاڭى بار، ەجەلگى جانرلاردىڭ ءبىرى.
قازاق يپروۆيزاتورلارىنىڭ قۇدىرەتى سونداي، ساراڭدى - جومارت دەپ، كەدەيدى - باي دەپ، قورقاقتى - باتىر دەپ، كەرەمەتتەي تولعاپ، جىرلاپ شىعارا الاتىن بولعان. ويتكەنى، ماداق جىرلاردىڭ ءمان- ماڭىزى ونىڭ الەۋمەتتىك تۇرعىسىندا، دەرەكتىك ناقتىلىعى، ساياسي نە باسقاداي مازمۇنىندا ەمەس، ولەڭدىك ورنەگىندە، شەبەرلىك ونەگەسىندە. ماداقتالىپ وتىرعان كىسىنىڭ شىن مانىسىندە كىم بولعانى ۇمىتىلادى، زامان كومەسكىلەنەدى، جاعداي وزگەرەدى، ال اقىن قيالىنان تۋعان اسىل ءسوز توزبايدى، ۋاقىت وزعان سايىن تۇرلەنىپ، جاڭارا بەرەدى. ءبىز جامبىل تولعاعان ماداق، ماراپات جىرلاردىڭ ءبارىن قازاق ادەبيەتىنىڭ، قازاق پوەزياسىنىڭ ەسكىرمەس وزىق ۇلگىسى دەپ قاراۋىمىز كەرەك، قازاق ءسوز ونەرىنىڭ ماڭگىلىك ەسكەرتكىشى دەپ قاراۋىمىز كەرەك.
اناۋ ءبىر جىلداردا جامبىل تولعاۋلارىنان ستالين ەسىمى الاستالدى، ەندى لەنين مەن كومپارتيا الاستالدى، سوندا اقىننىڭ ءداستۇرلى ارناۋ جىرلارىنان نە قالماق. جاكەڭنىڭ جاڭا باسىلىمدارى مۇنداي تازارتۋعا تۇسپەۋگە ءتيىس. وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن ماسكەۋدە، ارىپتەستەرمەن باس قوسقان ادەپكى وتىرىستا، ءبىر ۇلكەن ورىس جازۋشىسى:
سىزدەر جامبىلدى ءالى دە قۇرمەتتەيسىزدەر مە، دەدى. مەن ايتتىم: قۇرمەتتەپ جەتكىزە الماي جاتىرمىز، باعاسىن بىلە الماي جاتىرمىز دەدىم. قالايشا، ول ستاليندى ماقتاعان عوي دەدى. سوندا مەن ايتتىم: ستاليندى XX عاسىردىڭ ۇلى اقىنى اننا احماتوۆا ماقتاعان. XX عاسىردىڭ ۇلى جازۋشىسى پاستەرناك ماقتاعان. بۇكىل دۇنيە تانىعان ماندەلشتام ماقتاعان. باسقالارىن ايتپاي- اق قويايىن دەدىم. ءبىراق سولاردىڭ بارىنەن دە جامبىلدىڭ ارناۋى ارتىق بولدى. ويتكەنى، جامبىل رياسىز كوڭىلدەن جىرلادى دەدىم.
جاكەڭنىڭ ولەڭدەرىن كەيىنگى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە دە بۇكىل حالىق قابىلدادى. مايدان دالاسىنا جەتتى، بلوكاداداعى لەنينگراد كوشەلەرىندە ءىلۋلى تۇردى. «لەنينگرادتىق ورەنىم» دەگەن ولەڭىن بىلەسىزدەر. بۇل سوعىس - قازاقتىڭ سوعىسى ەمەس ەدى. قىرعىزدىڭ، وزبەكتىڭ سوعىسى ەمەس ەدى. گەرمان تايپالارى مەن سلاۆيان، اعىلشىن- ساكسون تايپالارىنىڭ اراسىنداعى سوعىس، باتىستاعى كاپىر قاۋىمىنىڭ ءوزارا قىرقىسى ەدى. ال ءبىز، وتار ەل بولعاننان كەيىن، بۇل سوعىسقا زورلىقپەن توعىتىلدىق. بايقاپ قاراساڭىزدار، جاكەڭ سول سوعىستىڭ ۇرانىن وزىنشە، قازاقشا تۇسىنگەن.
جاكەڭنىڭ سوعىس تاقىربىنداعى تولعاۋلارى - مايدانداعى بالالارىنا جولداعان تىلەك، باتا، بيىك ادامگەرشىلىكتەن تۋعان شىعارمالار. قازاقتىڭ نامىسىن، امان- ساۋلىعىن ويلاعاندىقتان ايتىلعان جىرلار. مەنىڭ بالا كەزىمدە جاتتالعان ءبىر ولەڭ بار ەدى، ءالى ەسىمدە قالىپتى. سوعىس كەزىندەگى پاتريوتتىق ولەڭى قازاقتىڭ:
«دومبىرام باسى دىڭ،
نەمىستەن ءولسىن مىڭ،
ورىستان ءولسىن بەس- التاۋ،
قازاعىم قايتسىن امان- ساۋ!» سوۆەت زامانىنداعى قازاقتىڭ يدەولوگياسى، قازاقتىڭ سوعىسقا دەگەن كوزقاراسى. جاكەڭنىڭ تانىمى دا وسى - قاندى قىرعىننان قازاعىم، بالالارىم امان- ەسەن قايتسىن دەپ، مايدانعا ساعىنىشتى سالەم جولداعان.
ال، «لەنينگرادتىق ورەنىمە» كەلەتىن بولساڭىز، جاكەڭە ايتقان كەزدە، سونداي ۇلكەن، اسەم قالا، نەشە مىڭ سان ادام قورشاۋدا قالدى، حالىق اشتان قىرىلىپ جاتىر دەگەن كەزدە، قارت اقىننىڭ ادامگەرشىلىك سەزىمى تولقىپ، شىن جۇرەكتەن تولعاعان. ال ەندى، سول ولەڭدى بۇگىنگى ورىستىڭ قارسى الۋى قالاي؟ ورىستىڭ ۇلكەن جازۋشىلارىنىڭ ءبىرى استافيەۆ ءوزىنىڭ ءبىر شىعارمالارىندا جاكەڭدى مازاق قىلادى. قازاقتىڭ اقىنى، قارنى توق اقىن، كەكىرىگى ازىپ جاتىپ، ەرىگىپ جاتىپ شىعارعان ولەڭدەرى دەپ باعالاعان. كاۆەرين بە، تاعى ءبىر ورىس جازۋشىلارى دا وسىلاي باعالاعان. جالپى، ءبىزدىڭ جاكەڭە تيىسە سويلەۋ، كەكەتۋ، مۇقاتۋ ورىستىڭ قازىرگى باسپا ءسوزى، قازىرگى ادەبيەتىنىڭ ۇيرەنشىكتى سارىنىنا اينالعان. بۇل - بۇگىنگى ورىستا بەرىك قالىپتاسىپ وتىرعان استامشىلىقتىڭ، قازاقتى جامانداۋدىڭ ءبىر تارماعى، اقىن ەسىمى تەك ىلگىشەك قانا.
ال ەندى، وي كوزىمەن قاراڭىز. قازاق ورىستىڭ جەرىن قورعادى، قان كەشتى. ءوزى ءۇشىن ەمەس، ورىس ءۇشىن ءولدى. سوندا الىپ وتىرعان العىسىمىز مىناۋ. وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن، اتاقتى باگراتيوننىڭ بورودينوداعى سۇيەگىن اتىپ قوپاردى، مىنا جەردە قايداعى چۋكچانىڭ سۇيەگى جاتىر دەپ. بۇل چۋكچالاردىڭ مولاسى نەگە تۇرادى دەپ، بۇكىل رەسەي جەرىندە، سوعىستا قازا تاپقان - ورىس ەمەس جۇرتتاردان قازا تاپقان جاۋىنگەرلەردىڭ باسىنا ورناتىلعان قۇلپىتاستاردى قۇلاتىپ جاتىر. رەسەيدى قورعاپ ەمەس، رەسەيدى جاۋلاپ ءجۇرىپ ولگەن سياقتى. ادامنىڭ ەڭ جامانى - دوستىقتى بىلمەگەن، حالىقتىڭ ەڭ سورلىسى - الىس- جاقىندى ايىرا الماعان. بۇل - بۇگىن عانا شىققان سويقان ەمەس، ەجەلدەن قالىپتاسقان كوزقاراس، تەك بۇرىن بۇعىنىپ جاتقان، استىرتىن ارەكەتتە بولعان. ەندى ارقىراپ العا شىقتى. ايعاقتى ناتيجەسىن كوزبەن كورىپ وتىرمىز: ورىستىڭ ءبىر كەزدەگى بيىك ادەبيەتى ۇساق- تۇيەك، ادامگەرشىلىككە جات پيعىلداعى ادەبيەتكە اينالىپ بارا جاتىر. ناسىلدىك ارتىقشىلىقتى، دوكىر شوۆينيزمدى، وتارشىلدىقتى، ونى از دەسەڭىز، كادىمگى فاشيزمدى ناسيحاتتايدى. چەشەنستانداعى سوعىس ءبىزدىڭ كوپ نارسەگە كوزىمىزدى اشىپ وتىر. جاريا گەنوتسيد، جاي عانا زورلىق ەمەس، ادامگەرشىلىك نەگىزدەرىنە قايشى جاۋىزدىق. ءدال وسى كەزدەگى ورىس جازۋشىلارىنىڭ ءۇنسىز قالىپ وتىرعانى، كەرەك دەسەڭىز، ىشتەي ماقۇلداپ، قوستاپ وتىرعانى سول ۇلى داستۇردەن ايرىلىپ قالعاندىعىندا، مۇلدە كەرى كەتۋىندە. ال ءبىزدىڭ قازاق ادەبيەتى، قۇدايعا شۇكىر، بيىك ادامگەرشىلىك ورەسىنەن، قازاق داستۇرىندەگى كىسىلىگىنەن جاڭىلعان جوق.
قازاق قالامگەرلەرى چەشەن جۇرتىنىڭ ازاتتىق سوعىسىنان سىرت قالمادى. جاركەن بودەش «گەنەرال دۋدايەۆ» اتتى پوەما جازدى. سول پوەماسىندا دۋدايەۆ پەن ماسحادوۆتى كەنەسارى- ناۋرىزبايداي كورەمىن دەپ تولعاپتى. رافاەل نيازبەك «چەشەندەر» دەگەن ەرلىك داستان جاريالادى. مۇندا ول چەشەندەردىڭ ولىگى دە تاۋدا، بيىكتە قالادى دەپ جازىپتى. مىنە، سونىڭ ءبارى - قازاق ادەبيەتىنىڭ وزىق ادامگەرشىلىگىنىڭ كورىنىسى، جاكەڭنىڭ ۇلگىسى.
وسى ورايدا، جاكەڭدى جاي عانا ماداقتاماي، بىزگە نە بەردى، قانداي ءداستۇرى بار، قانداي تاعىلىمى بولدى دەگەندى دە ايتۋىمىز كەرەك. الداعى ۋاقىتتا زەرتتەۋشىلەر وسى جاعىنا كوبىرەك نازار اۋدارۋى، باجايلاپ زەردەلەۋى قاجەت. مەن ءوز تارابىمنان، جاكەڭ قازىرگى قازاقتىڭ پروزاشىلارىنا دا ۇلگىلى ءدارىس بەردى دەپ ايتار ەدىم. 46-جىلى جاكەڭنىڭ ۇلكەن قىزىل كىتابى شىقتى. ۇلكەن توم. مەن ەندى ماقتانايىن: مەكتەپكە بارماعان ەدىم، اباي اتامنىڭ ولەڭدەرىن تۇگەلگە جۋىق جاتقا بىلەتىن ەدىم. جاكەڭنىڭ جاڭاعى تولىق جيناعى ابايدىڭ مەرەكەلىك تولىق جيناعىنان كەيىن قولعا ءتۇستى. مەنىڭ العاش ساۋات اشقانداعى وقىعان كىتاپتارىمنىڭ ءبىرى وسى ەدى. ابايدىڭ، جامبىلدىڭ ۇلكەن- ۇلكەن ءبىر تومدىعى جانە ماقتىمع ۇلىنىڭ عالي ورمانوۆ اۋدارعان شاعىن جيناعى.
سوندا، قازىر ويلاپ وتىرسام، بىزگە كىم ۇستاز بولدى، ءبىز كىمنەن ۇيرەندىك، ۇلگى الدىق دەسەم، العاش رەت ادەبيەت الەمىنىڭ ەسىگىن اشۋ، مىنا مەنىڭ قازىرگى كوركەمدىك تانىمىم، تاريحي سانانىڭ قالىپتاسۋىنا، ۇلتشىلدىق سانانىڭ قالىپتاسۋىنا جامبىلدىڭ دا اسەرى مول بولىپتى. ءبىر عانا مىسال. قانشاما زامان وتكەننەن كەيىن، سەنزۋرا جويىلعاننان سوڭ، مەن جىگىتتەرىمە ارنايى تاپسىرما بەرىپ، 46-جىلى باسىلعان كىتاپقا شىققان، قىرىق جىل بويى جابىلىپ جاتقان تۋىندىلار بار دەپ، كوشىرتىپ الدىم. كەنجەحان ماتىجانوۆ دەگەن جىگىت جازىپ اكەلدى. ول ولەڭ الدىمەن «جۇلدىزعا» باسىلدى، 91-جىلى عوي دەيمىن. سىزدىق سۇلتانعا ارنالعان.
«سالەم بەردىك، الديار،
ورىن بەردىڭ قاسىڭنان،
سەن ءبىر قالعان كوز ەدىڭ
كەنەسارى اسىلدان.. « مىنە، قاراڭىز: «كەنەسارى اسىلدان...» ۇلتتىق سانا، تاريحي سانا، وتانشىلدىق دەگەنىڭىز - وسى. شاعىن عانا تولعاۋدا قانشاما زار مەن مۇڭ بار. تىلەك پەن ءتاۋبا بار. «ەكەۋىنىڭ جاتقانى - ون ءبىر جىرا دەگەن جەر...» - دەيدى، كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدىڭ قايعىلى قازاسىن ەسكە الىپ. وسىدان بىرەر جىل بۇرىن عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح ينستيتۋتى كەنەسارىنىڭ سۇيەگىن ىزدەستىرىپ، قازاق پەن قىرعىز شەكاراسىندا قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزدى. يگى جۇمىس، ىزگى جۇمىس. ءبىراق امال نە، باسقا جەردەن ىزدەدى، باسقا جەردى قازدى. «جۇلدىزدى» مۇقيات وقىسا، وسى جاكەڭنىڭ نۇسقاۋىن باسشىلىققا الاتىن ەدى.
سول، 1946 -جىلعى جيناقتا جاكەڭنىڭ كەنەسارى حان مەن سىزدىق سۇلتانعا قاتىستى ەستەلىكتەرى دە بار ەدى، سونىڭ ءبارىن قوسا بەردىك. ەندى ويلاپ قاراڭىز. جامبىل ەڭ الدىمەن - قازاقتىڭ ۇلتتىق اقىنى بولدى، ءوز حالقىنىڭ پاتريوتى بولدى. كەنەسارىنىڭ كىم ەكەنىن، سىزدىق سۇلتاننىڭ كىم ەكەنىن، قازاقتىڭ ەرلىك تاريحىن ايگىلەدى. تاعى ءبىر ءسوز بار جاكەڭ ايتقان، ءسۇيىنبايدان قالعان ءسوز دەپ. بۇل - ورىس وتارشىلدىعىنا بايلانىستى تولعاۋ- داستان.
«اينالايىن، الاتاۋ،
قۇس جەتپەگەن باسىڭا،
بارابان سوعىپ، بالدىراپ،
كاپىر كەلەر قاسىڭا،
قايران جەرىم، قوش ەندى!..
بۇرىنعىداي وي بولماس،
تويلاپ جۇرگەن توي بولماس،
قايران جەرىم، قوش ەندى...» بۇدان وتىز- وتىز بەس جىل بۇرىن، اسپيرانت كەزىمدە قولعا ءىلىنىپ ەدى، بۇل داستان دا «جۇلدىزدا» باسىلدى، ءبىراق ادەبي قاۋىم، جالپى جۇرت تارابىنان ىقىلاس، پەيىل، قۋانىش بايقالمادى. ارادا تاعى قانشاما زامان وتكەن سوڭ، نەمەسە ەرتەڭ- بۇرسىگۇنى بىرەۋ الدەقايدان كورىپ، ءبىز تاپتىق دەپ، جاڭالىق اشتىق دەپ، ماناعى، سىزدىق سۇلتانعا ارنالعان تولعاۋ سياقتى، قوڭىراۋلاتىپ، الدەنەشە مارتە قايىرا باسادى. دۇرىس، بۇل دا سول ءۇشىن جۇرتقا جاريا بولعان، ارحيۆتە ءبىرجولا ۇمىت قالماسىن، ەلگە تاراسىن دەپ باسىلعان دۇنيە عوي...
جامبىلدىڭ توڭكەرىسكە دەيىنگى، باسقا ءبىر شىعارمالارىنا قارايتىن بولساق، ءبىز جاكەڭدى وقۋ ارقىلى قازاقتىڭ ەلدىك تاريحىنىڭ ءبىر بولىگىن تانىدىق. ساۋرىق باتىر كىم بولدى، سۇرانشى باتىر كىم بولدى، دومالاق ەنە كىم ەدى. بۇگىنگى تاريح ءالى جازىلماي جاتقان كەزدە، قازاقتىڭ ۇلتتىق رۋحى جانىشتالىپ جاتقان كەزدە جاكەڭ قازاقتىڭ ەسكىلىگىن ۇمىتتىرماعان. ەرلىكتى ايتقان، ەلدىكتى ايتقان. سونىمەن بىرگە قازاقتى كىم ساتتى - سىپاتاي ساتتى. سونداي ساتقىنداردىڭ بولاتىندىعىن، سونداي ساتقىنداردىڭ وپاسىزدىعى ناتيجەسىندە ەر - قازاعا ۇشىراپ، ەل - كىرىپتار جاعدايعا تۇسەتىنىن دە العاش ايتقان جامبىل ەدى.
كەيىنگى ءبىزدىڭ ءبىر جازارمان سىپاتايدى ەكى حالىققا ورتاق باتىر دەپ جازدى. ەكى حالىققا ورتاق ساتقىن دەۋ كەرەك. ويتكەنى، كەنەسارىنى ولتىرگەننەن كەيىن، كوپ ۇزاماي قىرعىز دا ورىسقا تاۋەلدى بولدى. وزبەكتى دە شاۋىپ الدى. سونىڭ ءبارى كەنەسارى حاننىڭ ولىمىنەن كەيىن بولدى. جاكەڭ سونى بىلگەن. سىپاتايدان جيرەنگەن. سۇرانشى- ساۋرىققا سۇيسىنگەن. كەنەسارى- ناۋرىزبايدى ءپىر تۇتقان. ەندى، قازاقتىڭ ۇلتتىق ءسوز ونەرى قانداي بولدى،
قازاقتىڭ ايتىسى قانداي بولدى، بۇرىنعى سۋىرىپسالما اقىندار قانداي بولدى دەگەن تۇرعىدان كەلەتىن بولساق، ول كەزدە ءبىز ءۇشىن ادەبيەت تاريحىنىڭ مازمۇندى بەتتەرى تۇگەل جابىق جاتتى. ءداستۇرلى ادەبيەتتى تەك ايتىس ارقىلى عانا تانىدىق. ايتىس دەگەندە، ءبىرجان- سارانىڭ ايتىسىنان باسقا ايتىس اتاۋلى تاعى بۇركەۋلى قالدى. جانە ول، قالاي دەگەنمەن دە، الەۋمەتتىك، ماحاببات ايتىسى عوي. ال تاريحي تۇرعىدان، قازاقتىق تۇرعىدان، ۇلتتىق ءداستۇردى، ۇلتتىق سانانى، كونە شەجىرە، ەسكى اڭگىمەلەردى ناسيحاتتايتىن ايتىستىڭ ۇلگىسى جامبىلدا بولدى.
جامبىل ايتىسى - قازاقتىڭ ەجەلگى ءسوز ونەرىنىڭ وزىق ۇلگىسى، ول سونىسىمەن قازاقتىڭ بۇرىنعى ادەبيەتىنە، كونە ەپوسىنا دەگەن كوزقاراسىمىزدى قالىپتاستىردى. اينالىپ كەلگەندە، ءبىز جاكەڭنىڭ ايتىسى ارقىلى قازاقتىڭ اقىندىق رۋحىن تانىدىق. ەسكىشە ويلاۋ جۇيەسىن اڭدادىق، بايىرعى ءتىلىن بويىمىزعا سىڭىردىك. سونىمەن، ايتا بەرسەك، اڭگىمە تاۋسىلمايدى. ۋاقىت ءبىتتى دەپ ەسكەرتىپ جاتىر ءتوراعا. ەندى ءبىر عانا پىكىر. بىلتىر يۋنەسكو شەڭبەرىندە ابايدى اتادىق. ۇلى ابايدى. ەندىگى جىلى يۋنەسكو شەڭبەرىندە ۇلى اۋەزوۆتى اتاعالى جاتىرمىز. ال، وسى ەكى ورتادا ارتىق بولمايتىن ەدى، تيەسىلى مەكەمەلەر جەرىنە جەتكىزۋى كەرەك ەدى، قايتكەندە دە، جاكەمنىڭ تويى يۋنەسكو اياسىندا وتكىزىلۋگە ءتيىس ەدى. ويتكەنى، جامبىل - الەمنىڭ نەبىر دامىعان ەلدەرى مەن حالىقتارى ماقتان ەتىپ، تويلاپ جۇرگەن ىرىلەرمەن، الىپتارمەن تەرەزەسى تەڭ، وزگەشە تۇرپاتتى، دارا تۇلعا.
1996.
http://adebiportal.kz/kz