وراز- مۇحاممەد قازاقياعا نەگە قايتپادى؟

استانا. قازاقپارات - مۇحتار ماعاۋيننىڭ «الاساپىران» دەيتىن اتاقتى رومانىن بارشامىز وقىعان شىعارمىز. ءسىبىر حاندىعىن بيلەۋگە كەلگەن جاس سۇلتان، اڭداۋسىزدا ورىس قولباسشىسىنىڭ قاقپانىنا ءتۇسىپ قالادى سوسىن تۇتقىن رەتىندە ماسكەۋگە جىبەرىلەدى.

كوبىندە، پاتشالىعىنان، حالقىنان ايىرىلعان مۇنداي كىسىلەرگە ورىس پاتشاسى بۇرىنعى مارتەبەسىن سىيلاپ، ورتاشا ءبىر لاۋازىم بەرەتىن. سونىمەن ءبىتتى. تاريح ول كىسىنى ۇمىتاتىن. ال وراز- مۇحاممەدتە ءبارى كەرىسىنشە بولدى.

 ول العىر ءارى قايسار ەدى. پاتشا بوريس گودۋنوۆ جاس سۇلتاننىڭ پوتەنسيالىن بايقاپ، ونى شۆەد، پولياك ەلشىلەرىن قابىلداۋ راسىمىنە قاتىستىرىپ، ءتۇرلى كەڭەستەرگە ەرتىپ ءجۇردى. حانزادا 24 جاسىندا شۆەد جورىعىنا قاتىسىپ، وسى سوعىستا دارەجەسى بويىنشا ارمياداعى ءۇشىنشى ادامعا اينالادى. رەچ پوسپوليتا مەن قىرىم وداعىنا قارسى شايقاستا 27 جاستاعى سۇلتان ورىستىڭ ۆويەۆوداسى دەگەن ات الادى.

 سوعىستاعى ءھام بەيبىت ومىردەگى ەرەن ىستەرىن باعالاعان بوريس گودۋنوۆ وراز- مۇحاممەد سۇلتاندى ماسكەۋدەن 250 شاقىرىم قاشىقتاعى قاسىم دەيتىن ويىنشىق مەملەكەتتىڭ باسشىسى ەتەدى. بۇل وقيعا 1600 -جىلى بولىپ ەدى. ۋاقىت وتە بەردى. بوريس پاتشا ءولدى. ونىڭ ورنىنا تاققا وتىرعان مۇراگەرى تىم جاس بولىپ شىقتى. بيلىككە دامەلىلەر، جاس كنيازدىڭ كوزىن قۇرتىپ، وزدەرى تاققا وتىرماق بولدى.

1612: الاساپىران

 رەسەيدە الاساپىران باستالدى. جالعان پاتشالار قاپتاپ، ءار قايسىسى قالا- دەريەۆنيانى ءوز جاعىنا تارتۋعا تىرىستى. كونبەگىنىن ورتەدى، جويدى. ءار پاتشا كەلىپ سالىق سالىپ كەتكەننەن، حالىقتىڭ ىشەرگە تاماعى بولماي، قىرىلا باستادى. زىعىردانى قايناعان شارۋا- كەدەيلەر، بۇرق ەتىپ كوتەرىلىس جاسايدى. وسى كەزدە وراز- مۇحاممەد قول قۋسىرىپ وتىرماي، ورىس ماسەلەسىنە بەلسەنە ارالاسۋدى ويعا الادى. ءبىراق، كىم بولىپ، قاي جاققا جاقتاسۋ قاجەت؟!

پولياك تاريحشىلارىنىڭ دەرەكتەرىنە سەنسەك، وراز سۇلتان -  قازاقتىڭ سول كەزدەگى حانى ەسىممەن حات- حابار الماسقان. كوكتەم شىعا، ەسىم حان، وراز- مۇحامەدكە ارميا جىبەرىپ، ماسكەۋ تاعىنا وتىرۋعا كومەكتەسەرىن ۋادە ەتكەن دەيدى. تاڭعالار تۇگى جوق. قىرىم حانى داۋلەت كەرەي يۆان گروزنىيدىڭ ارمياسىن تالقانداپ، ماسكەۋدى ورتەپ، ال ورىس تاعىنا سايىن بەكبولاتوعلى دەگەن تاتاردى قويىپ كەتىپ ەدى.

س. م. سولوۆيەۆ دەگەن ورىس تاريحشىسى: «يستوريا روسسيي س دريەۆنەيشيح ۆرەمەن» دەگەن كىتابىندا، يۆان گروزنىي ماسكەۋگە كىرۋ ءۇشىن، رۇقسات سۇرايتىن دەپ، مىناۋ حاتتى دايەك ەتەدى. «گوسۋداريۋ ۆەليكومۋ كنيازيۋ سەميونۋ بەكبۋلاتوۆيچيۋ ۆسەا رۋسيي يۆانەتس ۆاسيليەۆ س سۆويمي دەتيشكامي، س ىۆانتسوم دا س فەدورتسوم، چەلوم بيۋت». ءبىراق، كوپ وتپەي، داۋلەت گيرەيدىڭ ۇلدارىنىڭ ءبىرى اكەسىنە قارسى شىعىپ، قىرىم حاندىعىندا ازاماتتىق سوعىس بۇرق ەتە قالادى. (!) وسى ساتتە، يۆان گروزنىي ماسكەۋ بويارلارىنا ارقا سۇيەپ، تاقتى وزىنە قايتارادى. ءبىراق، سايىن- بولاتتى ءولتىرىپ تاستاۋعا جۇرەگى داۋالاماي، قالقا رەتىندە قالدىرادى.

وراز- مۇحاممەدتىڭ ماسكەۋ تاعىنان دامەلەنۋى بەكەر ەمەس ەدى. سيمەون بەكبۋلاتوۆيچ قىرىم حانىنىڭ كۇشىمەن ورىس كىنازى بولسا، بۇل سۇلتان قازاق حانى ەسىمگە سۇيەنبەك بولدى. ءبىراق... بولوتنيكوۆ باستاعان كەدەيلەردىڭ كوتەرىلىسى، جەڭىلىس تاپتى. پاتشا جانسىزدارى، وراز- مۇحاممەدتىڭ بۇلىكشىلەرگە دەم بەرگەنىن انىقتادى. ماسكەۋ -  قازاق سۇلتانىنىڭ بۇل ءىسىن ساتقىندىققا بالاپ، بار قاھارىن توكپەك بولدى.

 ءبىر اينالدىرعاندى شىر اينالدىرادى ەمەس پە؟! كوكتەم جەتتى. ال ۋادە ەتكەن ەسىم حاننىڭ جاساعى كەلمەيتىن بولدى. سەبەبى، تاشكەنتتە تۇرسىن حان دەگەن بۇلىك جاساپ، قازاق حاندىعىن ەكىگە ءبولىپ جىبەردى. ەسىمنىڭ بۇكىل ارمياسى وسى سەپاراتيست سۇلتانمەن سوعىسىپ جاتقان. قازاق جۇرتىنداعى بۇل كەلەڭسىزدىك وقيعا «قاتاعان قىرعىنى» دەگەن اتپەن تاريحتا قالادى...

وراز- مۇحاممەد دەرەۋ باسقا جوسپاردى جۇزەگە اسىرۋعا كىرىستى. ول ءوزىن يۆان گروزنىيدىڭ عايىپتان امان قالعان بالاسىمىن دەپ جۇرگەن جالعانشى دميترييگە ءوز قىزمەتىن ۇسىندى. قازاق سۇلتانى الگى جالعانشىعا: «- ۆاسيلي شۋيسكيدىڭ ارمياسىن تالقانداپ، ماسكەۋ تاعىنا وتىرۋعا كومەكتەسەم. ەسەسىنە ەدىل بويىنداعى قالالاردى ماعان بەرەسىڭ»، - دەگەن تالاپ قويىپتى. بۇل دەرەكتەر ۆ. و. كليۋچيەۆسكيدىڭ كىتابىندا بار. ەكى جاق قول الىسىپ، ۋاعدالاستى. الگى جالعانشىعا پولشا مەملەكەتى دە اسكەري كومەك كورسەتتى. نە كەرەك، پولياك- لياح جانە تاتار- چۋۆاشتان تۇراتىن بىرىككەن ارميا ماسكەۋدى كەلىپ قورشايدى.

 ... نە بولار ەدى؟

ماسكەۋ ءۇشىن شايقاس قىزىپ تۇرعان ساتتە، دميتريي 2- قورقاقتىق تانىتىپ، مايدان دالاسىن تاستاپ شىعادى. مۇنىڭ سوڭى، ويسىراي جەڭىلۋمەن بىتەدى. وسى شايقاستان كەيىن، رەچ پوسپوليتا يمپەراتورى سيگيزمۋند 3- ءشى، دميتريدىڭ كارەرەراسىنا «كرەست» قويعان ەدى. ول ەندى، قايسار- العىر سۇلتان وراز- مۇحامەدكە نازار بۇردى. ماسكەۋدى بيلەۋگە وسى تاتار مىرزاسى لايىقتى دەپ ويلادى! بۇكىل ءومىرىن رەسەيدەگى «بۇلعاق زاماندى» زەرتتەۋگە ارناعان ۆ. و. كليۋچيەۆسكي وسى وقيعا جايىندا مىناداي وي- پىكىر ايتادى: «... بىلا ۆىسوكايا ۆەروياتنوست توگو، چتو پرەستول زايمۋت نە رومانوۆى، ا مۋحامەدوۆيچي».

ءبىراق پولياك ارمياسىن ورىستىڭ جاساعى تالقانداپ تاستايدى. سيگيزمۋند تاعى دا اسكەر اكەلۋ ءۇشىن، ۆارشاۆاعا كەتەدى. ال دميتري، قازاق حانزاداسى مەن يمپەراتوردىڭ اراسىنداعى كەلىسىمنەن حاباردار ەدى. وراز- مۇحاممەد، باسىنا ءبىر بالەكەتتىڭ جاقىنداپ قالعانىن سەزدى. جالعانشىنىڭ جانىندا قالسا، جاقسىلىقپەن بىتپەيتىن ەدى. ول وزىنە باعىنىشتى قالىڭ قولدى ەرتىپ، قازاق حاندىعىنا قاراي ءوتىپ كەتۋدى ويلاستىردى.

وراز- مۇحاممەدتىڭ ارمياسى جايلى ورىس جىلناماشىلارى ءبۇي دەپ ەستەلىك جازىپتى: «بولشوي پولك ناسچيتىۆال ۆ سۆوەم سوستاۆە نەسكولكو دەسياتكوۆ تىسياچ چەلوۆەك سترەلتسوۆ، پەشيح ي كوننىح ۆوينوۆ. ۋراز- مۋحاممەدا زنالي ي ليۋبيلي ۆ ۆويسكاح». تارقاتىپ ايتار بولسا، ساربازداردىڭ جالپى سانى 10-13 مىڭ ەدى. اسكەردىڭ كوپ بولىگى تاتار- نوعاي- چۋۆاش جىگىتتەرىنەن قۇرالدى. مۇنان بولەك ءبىرشاما نەمىس- لياح، پولياك جاۋىنگەرلەرى بار ەدى. ەڭ باستىسى بۇل جاساق - مىلتىقپەن قارۋلانعان، ەۋروپاشا سوعىسۋدىڭ ءتاسىلىن ابدەن مەڭگەرگەن، كاسىبي ارميا بولاتىن.

وراز- مۇحاممەد «قازاقياعا بارۋ» جوسپارىن ءوزى سەكىلدى ماسكەۋگە امانات رەتىندە الىنعان، كۇشپەن شوقىندىرىلىپ كەيىن قايتا مۇسىلمان بولعان -  دوسى، نوعايلىق پەتر ۋرۋسوۆقا ايتىپ بەرەدى. ول تولىق قولدايدى. اسكەردى قازاق دالاسىنا ەرتىپ كەتەتىن كۇندە جەتەدى. تەك، وراز- مۇحاممەدتىڭ وتباسى جالعان دميتريدىڭ لاگەرىندە ەدى. سول تۋىستارىن الىپ كەتۋگە كەلگەندە، الگى اۆانتيۋريست مۇنىڭ بۇل جوسپارىن كىشكەنتاي بالاسى ارقىلى ءبىلىپ قويادى. سويتەدى دە، سۇلتاندى اڭعا شىعۋعا الداپ كوندىرەدى. تاسالاۋ جەرگە جەتكەندە، ونشاقتى ورىس- كازاك وراز- مۇحاممەدكە شابۋىل جاساپ، پىسكىلەپ ولتىرەدى. سودان الگى جالعانشى لاگەرگە شاۋىپ كەلىپ، وراز- مۇحاممەد مۇنى ولتىرمەكشى بولدى دەپ جار سالادى. وسىدان سوڭ، تاتار كورپۋسى قورشاۋعا الىنىپ، جان دوسى پەتر ۋرۋسوۆ قاپاسقا قامالادى. ءبىراق، پەتر وزىنە ابدەن بەرىلگەن نوكەرلەردىڭ كومەگىمەن بوساپ شىعىپ، دميتريدىڭ باسىن كەسىپ الادى.

 پەتر ۋرۋسوۆ قايدا كەتتى؟

نە كەرەك، پەتر ۋرۋسوۆ بۇلىكشىلەر قاپتاعان، وتىرىك پاتشالار ءورىپ جۇرگەن ورىس جەرىن بۇزىپ- جارىپ 15 مىڭدىق قولدى وكا وزەنىنىڭ جاعاسىنا الىپ شىعادى. ەندى ءبىر- ەكى كۇن جۇرسە، قازاق دالاسىنا دا ءوتىپ كەتەر ەدى. ءبىراق، نوعايلىق باتىر اتتىڭ باسىن، قىرىم جاققا بۇردى. قازاقياعا بارسام، وراز- مۇحاممەد جانىمدا جوق. ەسىم حان مەنى تانىمايدى. قازاقتىڭ بي- سۇلتاندارى مەنى وزىندەي قابىلداي الا ما دەگەن قورقىنىش بولعان شىعار؟! تاۋەكەل ەتۋگە جۇرەگى داۋالامادى.

ءسويتتى دە، قىرىم حاندىعىنا قاراي جورتىپ كەتتى. ول -  بۇل مەملەكەتتىڭ بي- شونجارلارىن جاقسى تانيتىن. پەتر ۋرۋسوۆتىڭ بۇل ارمياسى قىرىم حاندىعىنىڭ اسكەري قۋاتىن ەسەلەي ءتۇستى. سەبەبى، بۇل اسكەردە زەڭبىرەك قۇيۋ ءىسىن جاقسى بىلەتىن، قالا سوعۋ، كوپىر سالۋ سىندى ىستەردى جەتىك مەڭگەرگەن اسكەري ينجەنەرلەر كوپ ەدى. ءدال وسى جىلى، قىرىم حاندىعى وسمان يمپەرياسىنا باعىنىشتىلىقتان قۇتىلىپ، ەۋروپادا دەربەس ساياسات جۇرگىزە باستادى. ەندى، تۇرىكتىڭ اناۋ ەلدى شاپ، مىناۋ ەلگە تيىسپە دەگەن ءامىرىن تىڭدامايتىن بولدى.

اۆستريا يمپەرياسى، رەچ پوسپوليتا، ماسكەۋ كنازدىگى قىرىمدىقتارعا الىم- سالىق تولەيتىن جاعدايعا جەتتى (پەتر 1 ءوزى 1706 -جىلعا دەيىن سالىق تولەپ وتىرعان). ورتاعاسىرلىق، فەودالدىق مەملەكەتتىڭ اينالدىرعانى ونشاقتى جىلدىڭ ىشىندە قارىشتاپ العا دامۋى ستامبۇلعا ۇناي قويعان جوق. تۇرىك بيلىگى قىرىم حانىنىڭ كەڭەسشىسى - پەتر ۋرۋسوۆتى ساياسي دا، فيزيكالىق تا جوق ەتۋگە بارىن سالدى. سونىڭ كوزىن جويسا، تۇبەكتى تۇرىكتىڭ قولىنا قايتا قاراتۋعا بولاتىن ەدى.

 وسمان شپيوندارى پەتر ۋرۋسوۆتى بىرنەشە رەت قاپىدا مەرت ەتپەك بولدى. ءبىراق، بارلىق قاقپاننان نوعاي مىرزاسى قۇتىلىپ كەتىپ ءجۇردى. تەك، 1639 -جىلى جولى بولمادى. ونى كافا قالاسىنا الداپ شاقىرىپ، حايۋاندىقپەن ازاپتاپ ءولتىردى. قىرىم ۇلتىنىڭ پاسسيونارلىق قابىلەتى جاڭا ويانىپ كەلە جاتىر ەدى، پەتر ۋرۋسوۆ نەمەسە جان- ارىستان ۇلى وراقتىڭ ولىمىمەن بۇل پروتسەسس ماڭگىلىككە توقتادى.

 وراز- مۇحاممەدتىڭ ۇرپاعى

بۇل تاريحتىڭ مازاعى دەگەندى قويساڭشى. وراز- مۇحاممەد شەيىت كەتىپ، ونىڭ وتباسى ورىس جەرىندە قالىپ قويدى. جو- جوق، ۇرپاعى قازاقيانى ۇمىتپاپتى. كەلدى. ءبىراق، كىم رەتىندە كەلدى؟ قاشان كەلدى؟ 1731 -جىل 19- اقپان. قازاقتىڭ بي- تورەلەرىن ساتىپ الىپ، قازاقيانى رەسەي وتارى بولۋعا كوندىرگەن تيەۆكەلەيەۆ دەيتىن اۆانتيۋريست وراز- مۇحاممەدتىڭ ۇرپاعى ەدى. ءيا. ءدال سولاي...

تيەۆكەليەۆتىڭ شىن اتى قۇتلى- مۇحاممەد! وراز- مۇحاممەدتىڭ بيلىك ەتكەن قاسىم حاندىعىندا تۋىپ- وسكەن. يا. ۆ. حانىكوۆ دەگەن تاريحشىنىڭ «سۆەدەنيا و رودە تيەۆكەليەۆىح» دەيتىن كىتابى بار. سونىڭ شەجىرەسى بويىنشا، تيەۆكەلەيەۆ وراز- مۇحاممەدكە بارىپ تىرەلەدى.

نۇربەك بەكباۋ

National Digital History

http://e-history.kz/kz