كونە ۇيعىر جازۋى تۇركى حالىقتارىنىڭ بايىرعى جازۋى

نۇر-سۇلتان. اتىراۋ، قازاقپارات - ۇيعىر سوزىنە تۇسىنىكتەمە: ۇيعىر تۇركى حالىقتارىنىڭ ءبىرىنىڭ اتاۋى. ۇيعىر - بىرىگۋ، ۇيىسۋ دەگەن ماعىنا بەرەدى.

ال بۇگىنگى ۇيعىر ۇلتى ءوز اتاۋىن وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارى قابىلداعان(سوندىقتان بايىرعى ۇيعىر مەن بۇگىنگى ۇيعىر ءسوزىنىڭ تىكەلەي قاتىسى جوق - رەد.).

عىلىم الەمىندە «كونە ۇيعىر جازۋى» اتالاتىن بۇل جازۋدىڭ تاريحى ۇزاقتا جاتىر. ياعني سىنا جازۋىنان (Runic script) كەيىنگى اسا ءبىر اۋقىمدى اۋماقتا ۇزاق ءداۋىر قولدانىلعان كونە تۇركى جازۋىنىڭ ءبىرى - سوعدى جازۋىنان (ب. ز. د I - ب. ز. IX ع ع.) باستاۋ الادى. جالپى 22 ارىپتەن تۇرادى، جوعارىدان تومەنگە جانە سولدان وڭعا قاراي جازىلادى. عىلىمي اينالىمدا «ۇيعىر جازۋى» (uighur script) دەپ اتالىپ كەتكەن كونە تۇركى جازۋى.

كونە «ۇيعىر جازۋىنداعى» جادىگەرلەر

كوشپەلىلەر وركەنيەتىنىڭ رۋحاني مۇراسى بولىپ تابىلاتىن بۇل جازۋ ورحوندى بويلاپ حانعايدا (كۇنگەيدە) قالعان نايمان، كەرەي سياقتى تۇركى تايپا- مەملەكەتتەرىنىڭ، ءيدىقۇت ۇيعىر حاندىعى مەن قاراحان مەملەكەتىنىڭ، شىڭعىسحان يمپەرياسىنىڭ، شاعاتاي مەن جوشى ۇلىسىنىڭ، سودان كەيىن التىن وردا مەملەكەتىنىڭ مەملەكەتتىك جازۋى بولدى. ونى سوناۋ كىشى ازياداعى وسمان تۇرىك يمپەرياسى دا قولداندى. وسى جازۋ نەگىزىندە موڭعولدار ءتول جازۋى «توت موڭعول جازۋىن» جاسادى.

موڭعولداردىڭ وسى جازۋىنان ۇلگى الا وتىرىپ 1632 -جىلى شين يمپەرياسى ءمانجۋ جازۋىن دۇنيەگە اكەلدى. وسى جازۋ - موڭعول يمپەرياسى مەن تسين يمپەرياسىنىڭ دارگەيىندەگى وزگە ۇلتتاردىڭ ساياسي، مادەني، تاريحي ومىرىنە بەلگىلى دارەجەدە ىقپال ەتتى. بۇل جازۋ كەي وڭىرلەر XVII عاسىرعا دەيىن، ال سارى ۇيعىرلار اراسىندا XIX عاسىرعا دەيىن قولدانىلعان. قازاق حاندارى بۇل جازۋدى ابىلايدىڭ تۇسىنا دەيىن قولدانعانى تۋرالى دەرەك بار.

قىتايدىڭ №1-مەملەكەتتىك مۇراعاتىندا قازاق حاندارىنىڭ توت موڭعول جازۋىمەن شين يمپەرياسىنا جازعان حاتتارى ساقتالعان. قازىرگى كۇندە كونە ۇيعىر جازۋىندا ساقتالعان جادىگەردىڭ ەڭ كولەمدىسى ءارى كوركەمى - قاراحان مەملەكەتى تۇسىندا (1069/70 -جىلى) حاتقا تۇسكەن ءجۇسىپ بالاساعۇنيدىڭ «قۇتتى بىلىك» (باقىتقا باستاۋشى ءبىلىم، Qutadghu Bilig) داستانى. ەكىنشى قۇندى مۇرا - شامامەن XIII- XIV عاسىردا كوشىرىلگەن «وعىزنامانىڭ» 42 بەتتىك، ءار بەتى 9 جولدان تۇراتىن نۇسقاسى. ءۇشىنشى جادىگەر - احمەت يۇگنەكيدىڭ «ھيباتۋ- ۋل حاقاييق» (اقيقات سىيى، XII عاسىر) داستانىنىڭ ەكى كوشىرمەسى. مۇنان كەيىنگى «كونە ۇيعىر جازۋىمەن» حاتقا تۇسكەن تاعى ءبىر شىعارما حورەزميدىڭ «ماحاببات- نامە» داستانىنىڭ بىزگە ەكى نۇسقاسى. ونىڭ ءبىرىنشى نۇسقاسى 1432 -جىلى حۇدام بىتىك جازۋىمەن جازىلعان.

ال ءبىرشاما تولىق دەپ قارالاتىن اراب ارپىمەن جازىلعان ەكىنشى نۇسقاسى 1508-1509 -جىلدار ارالىعىندا كوشىرىلگەن. التىن وردا داۋىرىندە، 1393 -جىلى جازىلعان توقتامىس حاننىڭ جارلىعى (Toqtamish Yarligh) مەن 1398 -جىلى جازىلعان تەمىر قۇتلۇقتىڭ جارلىعى (timur Qutlugh Yarligh) توت-مونعول ارپىندە حاتقا تۇسكەن. وسىندا ءسوز ەتىپ وتىرعان «ۇيعىر جازۋىندا» تاڭبالانىپ كەيىنگە جەتكەن مۇرالاردىڭ اۋقىمدى ءبىر سالاسى - بۋددا (پۇت) ءمىناجات ۋاعىزدارى بولىپ تابىلادى. جالپى العاندا، كونە ۇيعىر جازۋىمەن ساقتالعان جادىگەرلەردى مازمۇنىنا قاراي: 1) يسلام ءدىنى تۋرالى، 2) ماني ءدىنى تۋرالى، 3) نەستوريان ءدىنى تۋرالى، 4) بۋددا ءدىنى تۋرالى ءمىناجات ۋاعىزدار 5) جانە ءتۇرلى ءىس قاعازدار (قازىرگە دەيىن بەلگىلى بولعان ءىس قاعازدار 400-گە جۋىق) دەپ بەس بولىككە بولۋگە بولادى.

يسلام ءدىنىنىڭ ورتا ازيادا جاپپاي ورنىعۋىنىڭ ناتيجەسىندە اراب ءالىپبيى ۇستەمدىك ەتتى. ءارىپتىڭ الماسۋى بىرنەشە عاسىرعا سوزىلدى. جوعارىدا اتاپ وتكەن ءجۇسىپ بالاساعۇنيدىڭ «قۇتتى بىلىگى»، حورەزميدىڭ «مۇحاببات- نامەسى»، احمەت يۇگنەكيدىڭ «ھيباتۋ- ۋل حاقاييقى» ەكى جازۋدا جارىسا كوشىرىلىپ تارالۋى سونىڭ دالەلى. شىعىس تۇركىستانداعى تۇرفان مەن دۋنحۋاڭداعى پۇت ءمىناجاتحاناسى «مىڭ ۇيدەن» تابىلعان جادىگەرلەردىڭ كوبى بۋددالىق مازمۇنداعى شىعارمالار. بۇل وڭىردە سول زاماندا ارناۋلى باسپا ورتالىقتارىنىڭ بولعاندىعىن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر ايعاقتاپ وتىر. قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ «ديۋان- ي حيكمەتىنىڭ» عىلىمدا بەلگىلى ەڭ كونە نۇسقاسى XVII عاسىرعا تۋرا كەلەدى. سوندىقتان دا اراب ارپىندەگى نۇسقاسىمەن قاتار، ونىڭ حۇدام بىتىك جازۋىندا كوشىرىلگەن نۇسقاسى دا بولۋى ابدەن مۇمكىن.

«مايتري سيميت نوم بىتىك» تۋرالى زەرتتەۋلەر

كونە ۇيعىر جازۋىمەن حاتتالىپ بىزگە جەتكەن شىعارمانىڭ بىرەگەيى «مايتري سيميت نوم بىتىك» دەگەن اتپەن بەلگىلى جادىگەر. ول ساقتالۋى مەن كولەمى جاعىنان وسى كۇنگە دەيىن بەلگىلى بولعان كونە ۇيعىر جازۋىنداعى جادىگەرلەردىڭ ىشىندەگى شوقتىعى بيىگى بولىپ ەسەپتەلەدى. 1959 -جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا، ق ح ر، شىنجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى وكرۋگى قۇمىل ايماعىنىڭ تەمىرتى دەگەن جەرىندەگى كونە پۇتحانانىڭ جۇرتىنان قوي باعىپ جۇرگەن قويشى «مايتري سيميت نوم بىتىكتىڭ» تاعى ءبىر نۇسقاسىن تاۋىپ الادى.

بۇل نۇسقا «نەمىس نۇسقاسىنا» قاراعاندا ءبىرشاما تولىق ساقتالعان. قولجازبا قوڭىر ءتۇستى قاتتى، قالىڭ قاعازعا قارا سيامەن كوشىرىلگەن، جالپى كولەمى 293 پاراق، 586 بەت. ونىڭ 114 پاراعىنىڭ، ياعني، 228 بەتىنىڭ جازۋى انىق ءارى بۇلىنبەگەن. تاراۋ مەن بەت ساندارى ءار پاراقتىڭ الدىڭعى بەتىنىڭ سول جاعىندا كورسەتىلگەن. قولجازبا ەجەلگى پۇت ءدىنىن ۋاعىزدايتىن كىتاپتاردىڭ ۇلگىسىندە كوشىرىلگەن، ۇزىندىعى 44 سانتيمەتر، ەنى 22 سانتيمەتر، بەتتىڭ استى مەن ۇستىندە قارا جيەك سىزىق سىزىلعان ءارى ءار جول سايىن ارالىعى 1,5 سانتيمەتر جول سىزىعى تارتىلعان. ءار بەتتە 30 جول، ءىشىنارا 31 جول جازۋ جازىلعان. جەتىنشى مەن توعىزىنشى جولداردىڭ ارالىعىندا ديامەترى 4,6 سانتيمەتر قارا ءتۇستى شەڭبەر سىزىلىپ، شەڭبەر ورتاسىندا 0,5 سانتيمەتر ءجىپ وتكىزۋگە ارنالعان تەسىك تەسىلگەن.

تاراۋ (پەردە) سايىن وقيعانىڭ بولاتىن جەرى قىزىل سيامەن جازىلعان. سول جىلى (1959) تامىز ايىندا قولجازبا شىنجاڭ مۇراجايىنا وتكىزىلەدى. 1974 -جىلى شىنجاڭنىڭ قاراشاھار وڭىرىنەن اتالعان قولجازبانىڭ 44 بەتتىك توحار جازۋىنداعى نۇسقاسى دا تابىلدى. قازىر ول دا ءۇرىمجى قالاسىنداعى شىنجاڭ مۇراجايىندا ساقتاۋلى تۇر.

قۇمىل نۇسقاسى تۋرالى ەڭ العاش قىتاي عالىمى فىڭ جياشىڭ 1962 -جىلى «ادەبي جادىگەر» جۋرنالىنىڭ №7,8-ساندارىندا «1959 -جىلى قۇمىلدان تابىلعان ۇيعىر جازۋىنداعى بۋددا نومى تۋرالى» اتتى ماقالا جاريالادى. 1961 -جىلى جازدا، «مايتري سيميت نوم بىتىكتىڭ» بەيجيڭگە اكەلىنگەن ورايىن پايدالانعان تۇركولوگ عالىم گىڭ شىمين قولجازبانىڭ لاتىنشا ترانسكريپسياسىن جاساۋمەن قاتار ونى قىتاي تىلىنە اۋدارۋ جۇمىسىنا دا كىرىسەدى. دەسە دە، قىتايداعى ساياسي تۇراقسىزدىقتىڭ سالدارىنان زەرتتەۋ جۇمىسى ورتا جولدا ءۇزىلىپ قالدى.

قىتايداعى ساياسي جاعداي ورنىققاننان كەيىن گىڭ شىمين مىرزا بۇل كونە شىعارمانى زەرتتەۋگە قۇلشىنا كىرىستى. سونىڭ ناتيجەسىندە 1980 گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنەن شىعارىلعان «تۇركولگيا عىلىمي جۋرنالىنىڭ» №4 -سانىندا «مايتري سيميتتىڭ» قۇمىل نۇسقاسىنىڭ ەكىنشى تاراۋى تۋرالى زەرتتەۋىن جاريالادى. 1981 -جىلى «ادەبيەت تاريحى» جۋرنالىنىڭ №12 -سانىندا «ەجەلگى ۇيعىر تىلىندەگى العاشقى بۋددالىق ساحنالىق شىعارما مايتري سيميتتى (قۇمىل نۇسقاسى) زەرتتەۋ» اتتى كولەمدى ماقالاسى جارىق كوردى.

1981-1983 -جىلداردىڭ ارالىعىندا گەرمانيانىڭ بونن ۋنيۆەرسيتەتىندە عىلىمي تاعىلىمدامادان وتكەن كەزدە، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ سالىستىرمالى ءدىنتانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ح. ج. كلايمكەيتپەن بىرلەسە وتىرىپ اتالمىش قولجازبانى تەرەڭدەتە زەرتتەيدى. بۇل ەڭبەك 1988 -جىلى «مايتري سيميتتىڭ الدىڭعى بەس تاراۋىنىڭ زەرتتەلۋى» دەگەن اتپەن گەرمانيادا جارىق كوردى.

سونىمەن قاتار بۇل تۋرالى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن ءتۇرلى بەدەلدى باسىلىمداردا ۇزدىكسىز جاريالاپ وتىردى. وسى سالاداعى تابىستى زەرتتەۋلەرى ءۇشىن 2000 -جىلى عالىم «حالىقارالىق التاي تانۋ قوعامىنىڭ» (PIAC) سىيلىعىمەن ماراپاتتالدى. 2008 -جىلى بەيجيڭ قالاسىنداعى ورتالىق ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتى باسپاسىنان «ۇيعىر تىلىندەگى مايتري سيميتتىڭ قۇمىل نۇسقاسىنىڭ زەرتتەلۋى» اتتى موگوگرافياسى باسىلىپ شىقتى. بۇل مونوگرافيادا عالىم «قۇمىل نۇسقاسىن» نەگىز ەتە وتىرىپ، ونى نەمىس نۇسقاسىمەن تولىقتىرىلىپ، ءتۇپنۇسقانىڭ لاتىن قارپىندەگى ترانسكريپتسياسىن جانە ءماتىننىڭ قىتاي تىلىندەگى نۇسقاسى مەن قىتايشا اۋدارماسىن جيناقتاپ جاريالاعان. سونداي-اق، عالىمنىڭ شاكىرتتەرى يسراپىل يۋسۋپ پەن ابدۋحەيۋم قوجا، دولقۇن قامباري 1987 -جىلى «كونە ۇيعىر جازۋىنداعى مايتري سيميت 1» اتتى ەڭبەكتەرىن جاريالادى. مۇندا ءتۇپنۇسقانىڭ كىرىسپەسى مەن 1-4 -تاراۋلارىنىڭ قىتايشا، ۇيعىرشا اۋدارماسى، فاكسيميلياسى مەن ترانسكريپتسياسى (قازىرگى ۇيعىر ۇلتىنىڭ XX عاسىردىڭ 60-80 -جىلدارىندا قولدانعان لاتىن ارپىندەگى جازۋىمەن) بەرىلگەن. وزبەك عالىمدارى دا بۇل ەڭبەك جايلى قالام تارتتى. وكىنىشكە وراي، قازاقستاندىق قازاق عالىمدارى بۇل رەتتە سوڭعى كەزگە دەيىن ءۇنسىز قالىپ كەلدى.

تەك 1989 -جىلى عانا، سول تۇستاعى جاس عالىم ت. ز. قايىركەننىڭ قولجازبانىڭ سوزدىك قورى مەن گرامماتيكالىق ەرەكشەلىكتەرىن ءتىل عىلىمى تۇرعىسىنان تالداپ، قازاق تىلىمەن كوپتەگەن ۇقساستىقتاردى بار ەكەنىن اتاپ كورسەتكەن «مايتري سيميت جانە ونىڭ تىلدىك ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى» ماقالاسى 1991 -جىلى «شىنجاڭ عىلىمي ماقالالار جيناعىندا» جاريالاندى.

قولجازبانىڭ نەمىس نۇسقاسى مەن قۇمىل نۇسقاسى مازمۇنى جاعىنان ءوزارا پايىمداس ءارى ءبىر- ءبىرىن تولىقتىرادى دەۋگە بولادى.

ال ءمانى جاعىنان العاندا مۇندا پۇت تانىمىنىڭ حينايانا مازھابىنىڭ كوزقاراسى بەينەلەگەنىمەن، ونىڭ ماحايانا مازھابىنىڭ ىقپالىنا كوبىرەك بەيىمدەلگەنى بايقالادى. كولەمى جاعىنان سوڭعى نۇسقاسىنىڭ ۇلەسى باسىم. جالپى العاندا، بىزگە بەلگىلى جادىگەرلەردىڭ ىشىندە «التىن جارىق» پەن «شۋان زاڭ حازىرەتتىڭ باتىسقا ساپارى» اتتى ەكى شىعارما عانا ونىمەن شەندەسە الادى.

بۇلاردىڭ حاتقا تۇسكەن ءداۋىرى تۋرالى ءتۇرلى بولجامدار ايتىلادى. 1957 -جىلى A. ۆون گاباين ءوزى زەرتتەگەن نۇسقا (maitrisimit I) بويىنشا سالىستىرۋلار جۇرگىزە كەلىپ: قولجازبا IX عاسىردا كوشىرىلگەن، ال اۋدارىلۋى بۇدان ەرتە جۇزەگە اسقان - دەگەن بولجام جاسادى. فرانسۋز عالىمى ج. حاميلتون (J. Hamilton) A. ۆون گابايننىڭ زەرتتەۋلەرى مەن دۋنحۋاڭنان تابىلعان حۇدام بىتىك جازۋىنداعى جادىگەرلەردىڭ كوشىرىلگەن ءداۋىرىن نەگىزگە الا وتىرىپ، ونىڭ جازىلعان ۋاقىتى X عاسىر دەگەن پىكىر ءبىلدىردى. تۇركيا عالىمى سيناسي تەكين 1961 -جىلى شىققان A. ۆون گابايننىڭ نۇسقاسىنا (maitrisimit II) عىلىمي زەرتتەۋ جۇرگىزە كەلە، قولجازبانىڭ جازىلۋ مەرزىمىن VIII دەپ بەلگىلەدى. قىتاي عالىمى فىڭ جياشىڭ ءوزىنىڭ 1962 -جىلى جاريالانعان «1959 -جىلى قۇمىلدان تابىلعان ۇيعىر جازۋىنداعى بۋددا نومى تۋرالى» اتتى ماقالاسىندا: «نوم كىتابىنىڭ اۋدارىلعان ءداۋىرى ۇيعىرلار باتىسقا اۋعان 840 -جىلدان ەرتە ەمەس، XI عاسىردان كەش ەمەس»، - دەگەن تۇجىرىم جاساي وتىرىپ، X عاسىر مەن XI عاسىردىڭ ارالىعىندا اۋدارىلعان دەگەن قورتىندىعا كەلەدى.

كورنەكتى قىتاي عالىمى گىڭ شىمين: قولجازبانىڭ نەمىس نۇسقاسى IX-X عاسىردا تۇركى تىلىنە اۋدارىلعان، ال قۇمىل نۇسقاسى XI عاسىردا، ياعني، 1067 -جىلعى قوي جىلى كوشىرىلگەن - دەپ ەسەپتەيدى. وزبەك عالىمدارى ق. ماھمۇتوۆ پەن ق. سادىقوۆ شىعارما ءتىلىنىڭ كونەلىگىنە سۇيەنە كەلىپ، ونى IX عاسىردىڭ تۋىندىسىنا جاتقىزادى. شىنجاڭ مۇراعاتىنداعى قۇمىل قولجازباسىن ارنايى زەرتتەگەن يسراپىل يۋسۋپ پەن ابدۋحەيۋم قوجا جانە دولقۇن قامباري كونە جادىگەردى VIII عاسىردىڭ تۋىندىسى رەتىندە قاراستىرادى.

«مايتري سيميتتىڭ» جالپى مازمۇنى

«مايتري سيميتتىڭ» قولجازبا ماتىنىندەگى جالپى جازۋ ۇلگىسىنە قاراعاندا ءۇش ءتۇرلى قولتاڭبا انىق بايقالادى. ال بۇلىنبەي ساقتالعان قولجازبادا ونى ەكى ادامنىڭ كوشىرىپ جازعانى باياندالعان. قۇمىل نۇسقاسىنىڭ ونىنشى تاراۋىنىڭ 8b بەتىنىڭ 10-12 جولدارىندا: «mn waptsun šäli bitidim (.) užik äksük boltï ärsär kim qutluγ (tïnlγ) oqïsar münämäzün kšanti bolzun- مەن تاقۋا ەر ءشالي، (بۇل نومدى) ءبىتىردىم. كەمشىلىك- قاتەلىگى بولىپ جاتسا، (قولجازبانى) وقىعان قۇتتى ادام جازعىرماسىن، كەشىرىم ەتسىن»، - دەپ جازىلعان.

قولجازبانىڭ كەلەسى بەتىندە ەكىنشى ءبىر ادامنىڭ اتى اتالادى. ءماتىن ءبىرشاما بۇلىنگەندىكتەن دە، ونىڭ قاي تاراۋ، قايسى بەت ەكەنى انىقتالماعان. وندا: «bars yïl ikinti ay yiti otuzqa mn tuγ tsupa äkä bitiyü tägintim - بارىس جىلى ەكىنشى ايدىڭ جيىرما جەتىسىندە، مەن تۇع تسۇپا اعا جازىپ تامامدادىم»، - دەپ كورسەتىلگەن.

دەمەك، «مايتري سيميت نوم بىتىك» ۋاعىز كىتابىنىڭ قۇمىل نۇسقاسىن كوشىرىپ جازعاندار: «بۋددالىق جولدى بەرىك ۇستانعان، ءبىلىمدار تاقۋا ەر ءشالي مەن سىيلى ەل اعاسى، وقىمىستى تۇع تسۇپا اعا»، - دەپ قورتىندىلاۋعا بولادى. ەندەشە، كوشىرىپ جازعاندار بەلگىلى بولسا، كىم ءۇشىن، نە ءۇشىن كوشىرىلگەن؟ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابى دا دايىن. بۋددالىق ءمىناجات نوم كىتابىن جازدىرعان ادام - چۇۇ تاس يگان تۇتىق. قولجازبانىڭ كىرىسپە ءبولىمىنىڭ بەت اشار بەتىندە ول تۋرالى:

ymä alqatmïš ayqa kösänčig künkä
ödrülmiš ädgü ödkä qutlug q(ï)wlïg qoluqa
qutlug qoyn yïl ziin üčünč ay
iki otuzqa mn üč ärdinigä kirt-
günč köngüllüg upasi (čuu) taš ygän
tutuq kišim tüzün birlä kin kältä-
či maitri burxan-qa tušalïm tip
bir maitri süö bäzätdimiz.. bir
maitrisimit nomïn ymä
bititdimiz.

قازاقشا اۋدارماسى: «جانە القاۋلى ايدا، ارمانداعى كۇندە، ەرەكشە كەزدە، قۇتتى ۋاقىتتا، قۇتتى قوي جىلى ءۇشىنشى ايدىڭ جيىرما ەكىسىندە، مەن - (بۋددانىڭ) ءۇش اسىلعا سەنەتىن، وپالى كوڭىلدى تاقۋا ەر چۇۇ تاس يگان تۇتىق، ايەلىم تۇزۇنمەن بىرگە كەلەشەك مايتري بۇرحانعا كەزدەسەيىن دەپ، ءبىر مايتري بەينەسىن جاساتتىق، مايتري سيميت نومىن جازدىردىق»، - دەگەن مالىمەت بەرىلگەن.

قولجازبانىڭ كوپ جەرىندە اتالىپ وتىراتىن بۇل ادامنىڭ، بىرىنشىدەن، بۋددالىق جولدى مىقتاپ ۇستانعان، ءدىنشىل تاقۋا، ادال ادام ەكەنىن، ەكىنشىدەن، قولىندا قۇقىعى بار ىقپالدى كىسى بولعانىن، ۇشىنشىدەن، مايتري بۇرحان جولىنا ارناپ ۋاعىز كىتاپتى جازدىرعانىن اڭعارامىز. گىڭ شىمين مىرزا بۇل ادامنىڭ تەگى تۋرالى: «ءيدىقۇت حاندىعىنا (850-1250 ج. ج) قاراستى ءبىر قالانىڭ تۇتىعى (بەگى) ءارى وسى حاندىقتى بيلەگەن ءچۇي (qu) تەكتىلەردىڭ ۇرپاعى بولۋى مۇمكىن»، - دەگەن جورامال ايتادى. بۇنداعى «چۇۇ» ءسوزى اۋلەت تەگى بولۋى مۇمكىن. «تاس يگان» - ونىڭ لاقاپ اتى، ال تاس يگەن - تاستى يدىرگەن، ياعني، شاپاعاتشىل، مەيىرىمدى، قۇتتى نەمەسە باياشاتتى، مامىرجاي، بەيبىت تىرلىك يەسى (سامارقاننىڭ كوك تاسى ەريتىن كۇن) «، - دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى دەپ تۇسىنۋگە بولادى. «تۇتىق» ءسوزىنىڭ توركىنى قىتاي تىلىندەگى «دۋدۋ» (du du) دەگەن سوزدەن شىققان.

بۇل ايماقتىق اكىمشىلىكتىڭ باس بيلەۋشىسى، باس ءبيى ماعىناسىن بىلدىرەدى. دەمەك، تاس يگان تۇتىقتى - شاپاعاتشىل، مەيىرىمدى، قۇت يەسى نەمەسە بەيبىت تىرلىككە جەتكىزۋشى باس بي دەپ جورامالداۋعا بولادى.

«مايتري سيميت نوم بىتىك» - بۋددالىق ءمىناجات، ۋاعىز كىتابى. مايتري - بۋدديستەردىڭ اڭسارى بويىنشا كەلەشەكتە كەلەتىن قۇتقارۋشى، شاپاعاتشىل بۋددا (بۇرحان). سيميت - سانسكريت تىلىندەگى ساميتي (samiti) سوزىنەن شىققان، كەزدەسۋ، جولىعۋ، قاۋىشۋ، ۇشىراسۋ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. نوم بىتىك - نوم كىتابى، بۋددالىق ۋاعىز كىتابى. تارقاتا ايتقاندا، «بۋددا (پۇت) ءدىنىنىڭ بولاشاق بۋدداسى - مايتريمەن جولىعۋدى باياندايتىن ۋاعىزدىق ءمىناجات كىتابى». قولجازبا - كىرىسپەدەن جانە 27 تاراۋدان (پەردەدەن) قۇرالعان.

بۇل - اۋەلى دە ەجەلگى ءۇندى توپىراعىندا دۇنيەگە كەلگەن، بۋددا ءدىنىنىڭ قاعيداسى مەن ءجون- جوسىنى تۋرالى اڭىزداردى ارقاۋ ەتكەن، سانسكريت تىلىندە جازىلعان كولەمدى ساحنالىق شىعارما. كەيىن سانسكريت تىلىنەن توحار تىلىنە، توحار تىلىنەن تۇركى تىلىنە اۋدارىلعان. اۋدارماشىنىڭ كىم ەكەندىگى، قايدا تۋعاندىعى ماتىندە انىق كورسەتىلگەن. تۇركى تىلىنە اۋدارىلعان نۇسقاسىندا ونىڭ ساحنالىق سيپاتى وزگەرىسكە ۇشىراعان.

وندا وقيعا بولعان جەر، كەيىپكەرلەر جانە ولاردىڭ ديالوگتارى مەن مونولوگتارى - وقيعا جەلىسىنە كىرىكتىرىلە باياندالعان، وعان قوسا اۋدارماشى مەن ۋاعىز كىتابىن جازدىرعان ادامنىڭ (چۇۇ تاس يگان تۇتىق) حال-جاعدايىنان حابار بەرەتىن ۇزىندىلەر مەن كىرىسپە تاراۋ تىڭنان قوسىلعان. دەمەك، بۋددالىق ءۇندى اڭىزىن وزەك ەتكەن ساحنالىق تۋىندىنى ءنازيرالىق جولمەن جاڭعىرتىپ، وقيعالى شىعارما رەتىندە تۇركى تىلىندە قايتا بايانداعان.

بۇل قولجازبانىڭ 1, 3, 10, 12, 16, 20, 23, 25, 27 تاراۋلارىنىڭ سوڭىندا كونە ءۇندى (نnatkنk) تىلىنەن توحار تىلىنە، توحار (toxrï) تىلىنەن تۇركى (türk) تىلىنە اۋدارۋشىلاردىڭ اتى-جوندەرى كورسەتىلگەن.

alqu šastar nomlarag
adartlayu uqtačï waybaš šastarlag noš suwsuš
ičmiš aryčantri bodiswt kši ačari änatkäk
tilintin toxri tilinčä yaratmïš(.) prtnarakšit
kranwaziki türk tilinčä äwirmiš maitrisimit
(nom bitig)dä badari bramannïng yagïš yagamaq
(atlag baštïnqï) ülüš tükädi(.)

قازاقشا اۋدارماسى: بارلىق شاساتار نومدارىن ايىرا ۇعا بىلەتىن، ۋايباش شاساتارلىق (بۋددا ءتاپسىرىنىڭ اتى) ءشاربات سۋىن ءىشۋشى ۇلى ۇستاز اريچانتري بۋددسات ءۇندى تىلىنەن توحاري تىلىنە اۋدارما جاسادى. پرتناراكشيت كرانۋازيكي تۇرىك تىلىنشە اۋدارما جاسادى. «مايتري سيميت نوم بىتىكتەگى» «باداري براماننىڭ ساداقا بەرۋى» اتتى باسقى ءبولىمى اياقتالدى.

alqu šasatarlarïγ ötkürmïš tüpkärmiš
waybaš šastr bošγunmïš aryačintri bodiswt
kši ačari änätkäk tilintin toxrï (tilinčä)
yaratmïš prtnarakšit karmawažik(toxrï)
tilintin türk tilinčä äwirmiš maitrisi-
mit nom bitigdä aniruti arxantnïng
awadani atlγ üčünč ülüš tükädi(.)

قازاقشا اۋدارماسى: بارلىق شاساتارلاردى وتكەرىپ، تۇبىنە (جەتۋشى)، ۋايباش شاساتاردان ۇيرەنۋشى ۇلى ۇستاز ارياچينتري بۋددسات ءۇندى تىلىنەن توحاري تىلىنە اۋدارما جاسادى. پرتناراكشيت كارماۋاجيك توحار تىلىنەن تۇرىك تىلىنشە اۋدارعان «مايتري سيميت نوم بىتىكتەگى» «انيرۇتي ارحانتتىڭ ءتامسىلى» اتتى ءۇشىنشى ءبولىمى اياقتالدى.

جوعارىدا اتالعان وزگە تاراۋلاردىڭ سوڭىنا الا بەرىلگەن ۇزىندىلەردىڭ دە مازمۇنى شامالاس. تەك نەمىس نۇسقاسىنان تولىقتىرىلعان 27 تاراۋدا:

«agnidiš ulušta tuγmïš aryrančntr bodiswt kši ačari änätkäk tilintin toγri tilinčä yaratmïš il balïqda tuγmïš prtyarakšit kši ačari toγri tilintin türk tilinčä äwirmiš...

- قاراشاھار ۇلىسىندا تۋىلعان ۇلى ۇستاز اريرانچنتر بۋددسات (بۇرحان) اناتكاك (ءۇندى) تىلىنەن توحار تىلىنە اۋداردى، يل بالىقتا تۋعان ۇلى ۇستاز پرتياراكشيت توحار تىلىنەن تۇركى تىلىنە اۋداردى»، - دەگەن مالىمەت جازىلعان.

قاراشاھار ۇلىسىندا دۇنيەگە كەلگەن، بۋددا ءدىنىنىڭ بىلگىرى، ۇلى ۇستاز، ءۇندى تىلىنەن توحار تىلىنە اۋدارما جاساۋشى بۇل عۇلامانىڭ اتى ءماتىن بارىسىندا: اريچانتري (Aryčantri، ءبىر رەت)، ارياچينتري (aryačintri، ەكى رەت)، ارياچانتري (aryačantri، بەس رەت)، ارياچانتاري (aryačantari، ءبىر رەت)، اريرانچنتر (aryrančntr، ءبىر رەت) - دەپ از عانا وزگەرىسپەن بەس ءتۇرلى حاتتالعان. بۇل جەردە نازار اۋداراتىن ماسەلە، كىرىسپە تاراۋدىڭ 12b بەتىنىڭ 17-21 جولىندا:

«...kim ymä üč solmïda ulušta öngrä baxšïlar boltïlar drmakam bogadati aryačantri ačarida ulatï baxšïlar qutïnga yinčürü yükünür mn

(مەن - تاس يگان تۇتىق) تاعى دا، ءۇش سولمى ۇلىسىندا ىلگەرىدە ۇستاز بولعان درماكام، بوعاداتي، ارياچانتري سىندى ۇلى ۇستازداردىڭ قۇتىنا باس ءيىپ، جۇگىنەمىن»، - دەگەن سوزدەر بار.

مۇنداعى «ءۇش سولمى» دەگەن جەر اتىنىڭ ناقتى ورنالاسقان ايماعى تۋرالى مىنانى ايتۋعا بولادى. مۇنداي جەر اتاۋى «يۋان تاريحىندا» جانە ماحمۇت قاشقاريدىڭ «تۇركى تىلدەر سوزدىگىندە» كەزدەسەدى. دەمەك، «مايتري سيميتتىڭ» نەمىس جانە قۇمىل نۇسقالارىنا سۇيەنە وتىرىپ: ارياچانتري ۇستازدىڭ تۋعان جەرى قاراشاھار ۇلىسى، ال ءۇش سولمى ۇلىسى - وسى قاراشاھاردىڭ ەكىنشى ءبىر اتاۋى نەمەسە سوعان قاراستى اكىمشىلىك ءوڭىر - دەپ جورامالداۋعا بولادى. تۇركى تىلىنە اۋدارۋشى ادامنىڭ اتىنىڭ جازىلۋى دا بىركەلكى ەمەس: پرتناراكشيت (Prtnarakšit ءۇش رەت)، پراتناراكشيت (pratnarakšit, بەس رەت)، پرتياراكشيت (prtyarakšitءبىر رەت)، ءبىرىنشى مەن ءۇشىنشى تاراۋلارىندا پرتناراكشيت كرانۋازيكي (Prtnarakšit kranwaziki، ءبىرىنشى تاراۋدا)، پرتناراكشيت كارماۋاجيك (prtnarakšit karmawažik ءۇشىنشى تاراۋدا) دەپ جازىلعان. مۇنداعى كرانۋازيكي نەمەسە كارماۋاجيك دەگەنىمىز - اۋدارماشىنىڭ لاقاپ اتى. ول سانسكريت تىلىندەگى «karmavacaka» - مايتالمان، ءوز ىسىنە جەتىك ادام دەگەن سوزدەن شىققان. ال اۋدارماشىنىڭ پراتناراكشيت دەگەن اتىنىڭ توركىنى سانسكريت تىلىندەگى «karmavacaka» سوزىنەن شىققان، ماعىناسى - ءبىلىمدى قورعاۋشى، ءبىلىمپاز دەمەۋشى، پاراسات يەسى - دەگەندى بىلدىرەدى.

ەركىنجان سىلامحان،

ل. ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ە ۇ ۋ-نىڭ جانىنداعى «وتىرار كىتاپحاناسى» عىلىمي ورتالىعىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى

kazakhstanzaman.kz