ىبىراي التىنسارين. قازاقتارىنىڭ ولگەن ادامدى جەرلەۋ جانە وعان اس بەرۋ ءداستۇرى

استانا. قازاقپارات - ولگەن ادامدى قازاقتار ادەتتە ءۇش-ءتورت ساعاتتان ارتىق، ال كوپ دەگەندە جارتى تاۋلىكتەن ارتىق ساقتامايدى.

سول ساعاتتا ولگەن ادامنىڭ ۇيىنە توڭىرەكتەگى اۋىلدىڭ مولدالارى شاقىرىلادى. ولار شاقىرىسىمەن تەز كەلىپ جەتەدى. شاريعات بويىنشا ولىكتى ارۋلاپ جۋىپ، جانازاسىن وقىپ، كومگەننەن كەيىن، ونىڭ كويلەك-كونشەكتەرى مەن باسقا كيىم-كەشەكتەرى كەدەيلەرگە بەرىلەدى. سودان كەيىن مولدالارعا ساداقا ۇلەستىرىلەدى، بۇل ساداقا «ىسقات» دەپ اتالادى. ىسقات - قازاقتاردىڭ تۇسىنىگى بويىنشا، مولدالارعا، شاريعات زاڭى ارقىلى بەلگىلەنگەن تولەممەن، ولگەن ادامنىڭ كۇناسىن ساتۋ دەگەن ءسوز.

مۇحاممەدتىڭ شاريعاتى بويىنشا ىسقات - ولگەن ادامنىڭ ءتىرى كۇنىندە، باليعىعا جەتكەن كۇننەن باستاپ، كۇنىنە بەس رەت وقىلاتىن نامازدىڭ وقىلماي قالعان قازالارى ءۇشىن جانە رامازان ايىن (مۇسىلمانداردىڭ ورازا ۇستايتىن ايىنىڭ اتى) ورازاسىز وتكىزگەنى ءۇشىن قۇداي جولى (ساداقا) تۇرىندە كەدەيلەرگە بەرىلۋگە ءتيىس. ءبىراق وسى شاريعات بويىنشا: «ولگەن ادامنىڭ كۇناسىن كوتەرۋ»، ياعني ولىك باسىندا «كوتەردىڭ بە؟»، «كوتەردىم» دەپ ۋادە بەرۋ مىندەتى مولدالارعا جۇكتەلمەگەن.

مۇنداي سوزدەردى مولدالارعا قازاقتاردىڭ وزدەرى ايتقىزادى. شاريعات بويىنشا ولگەن ادامنىڭ ءتىرى كەزىندەگى ءاربىر كۇنىنە 30 قاداق بيدايدان، ال رامازان ايىنىڭ ءاربىر كۇنىنە 35 قاداق بيدايدان، نەبارى 365 كۇنگە - 277 پۇت 20 قاداق بيداي ىسقات بەرىلۋى كەرەك. بۇل بيداي جەرگىلىكتى باعا بويىنشا اقشاعا شاعىلادى. اقشا مالعا اۋدارىلادى، مال كەلىپ مولدالارعا ۇلەستىرىلەدى. ال ەندى، بۇل ەسەپ بويىنشا ولگەن ادامنىڭ ۇيىنەن وتە كوپ مال نەمەسە اقشا شىعارۋ كەرەك بولاتىن. ونى تولەۋگە كەي ادامنىڭ بۇكىل مال-مۇلكى جەتپەيتىن بولعاندىقتان، ادەتتە مولدالار، ايتەۋىر، قايتكەن كۇندە دە شاريعات تالابىن ساقتاۋ ءۇشىن ىسقاتقا شىعارىلعان مالدى اسا قىمبات باعالايدى. وسى باعا بويىنشا ىسقات مالىن الادى.

بۇل ءداستۇردى قازاقتار بىلايشا ورىندايدى: ولىكتىڭ ءبىر جاعىندا، باسىنا تامان، ونىڭ بالاسى نە تۋىسقانى وتىرادى، ال ەكىنشى جاعىندا قولىنا قۇران الىپ، مولدا وتىرادى. سونان، ولگەن ادام، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، باليعىعا جەتكەننەن بەرى (كۇيلى ادامنىڭ بالالارىن 13 جاستان، كەدەي بالالارىن 15 جاستان باستاپ ەسەپتەگەندە) نەشە جاس جاساعان بولسا، ولگەن ادامنىڭ تۋىسقانى مولداعا قۇراندى ولىك ۇستىنەن سونشا رەت بەرىپ: «اكەمنىڭ، اعامنىڭ، نە سونداي ءبىر تۋىسقانىمنىڭ كۇناسىن قابىل ەتەسىڭ بە؟» دەگەن سۇراق قويىپ وتىردى.

مولدا قۇراندى الا بەرىپ، «قابىل ەتتىم» دەپ جاۋاپ قايىرىپ وتىرادى. سۇيەكتى شىعاراردا ولگەن ادامنىڭ ايەلدەرى ويباي سالىپ داۋىس شىعارادى، وعان اۋىلداعى باسقا ايەلدەر دە قوسىلادى. بەتتەرىن تىرناپ، قان قىلادى. باستارىنا تۇسكەن قايعى-قاسىرەتىن جۇرت الدىندا قانشالىق كۇشتىرەك كورسەتكىسى كەلسە، بەتتەرىنە دە جارا سونشالىق كوپ تۇسەدى. سونان كەيىن، مۇحاممەد زاڭى بويىنشا، مولدالار ولىك باسىنا كەلىپ، جانازا وقي باستايدى. جانازادان كەيىن ولىك بەيىتكە اپارىلادى.

بەيىت اۋىل توڭىرەگىندەگى ەڭ بيىك جەردىڭ ۇستىنەن قازىلادى، ال ونىڭ ۇستىنە سالىناتىن ەسكەرتكىش الىستان كورىنەتىن بولۋى ءۇشىن قاتارى بيىك ەتىلىپ جاسالىنادى. ەركەكتەردىڭ ەسكەرتكىشىنىڭ توبەسىنە - نايزا، ايەلدەردىڭ بەيىتىنىڭ ۇستىنە - باقان مەن پىسپەك، ال بالالاردىكىنە - بەسىك قويىلادى. بۇل بەيىتتەردى جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ ءبارى دە جاقسى بىلەدى.

ەلسىز، جولسىز ەندالادا كەلە جاتقان جولاۋشىعا ول بەيىتتەر ءجون سىلتەيتىن بەلگى بولىپ تابىلادى. ويتكەنى، قازاقتار بەيىتكە قاراپ بارا جاتقان باعىتىن تۇزەيدى دە، داڭعىل جولدىڭ ۇستىندەگى جولاۋشىلار سىقىلدى جۇرە بەرەدى. ولگەن كىسىنى جەرلەيتىن ورىندى قاراستىرعاندا، ونىڭ بەيىتىنىڭ سۋعا جاقىن بولۋ جاعى ەسكە الىنادى. ويتكەنى، جۇرگىنشىلەردىڭ سول بەيىتتى باعدارلاپ سۋ تاۋىپ ءىشۋ ماقساتى كوزدەستىرىلەدى.

باتا وقۋ ءۇشىن ولگەن ادامنىڭ الىستا تۇراتىن اعايىن-تۋعاندارى، دوس-جارلارى، تامىر-تانىستارى كەلەدى. كەلگەن ادامدار وزدەرىنىڭ داۋلەتىنە قاراي، ولگەن اداممەن كوڭىلدەستىگىنە قاراي، ىسقاتقا، جەرلەۋگە شىعارىلعان شىعىننىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن ەكى، ءۇش، جەتى نە ون شاقتى جىلقى نەمەسە تۇيە جەتەكتەپ كەلەدى، بۇل «ازا» دەپ اتالادى. كەلۋشىلەردى ولگەن ادامنىڭ تۋىسقاندارى زور قۇرمەتپەن قارسى الادى، ال ايەلدەر جوقتاۋ ايتىپ قارسى الادى. جوقتاۋ، قوناقتار ءبىراز ۋاقىت تىڭداپ، قۇران وقۋعا كىرىسكەنگە دەيىن سوزىلا بەرەدى، قۇران وقىلعان كەزدە باسىلادى.

ولگەن ادامنىڭ ەر-تۇرماندارى، كيىمدەرى، قارۋ-جاراقتارى جانە باسقا جاقسى زاتتارىنىڭ ءبارى ءۇي ىشىندە ءىلۋلى تۇرادى. ءۇيدىڭ سول جاعىنا ۇشى سىرتقا شىعارىلعان ۇزىن نايزا قويىلادى. نايزانىڭ ۇشىنا ۇلكەن ورامال بايلانادى. ەگەر ولگەن ادام جاس بولسا - قىزىل، ورتا جاستاعى ادام بولسا - قارا، قارت بولسا - اق ورامال بايلانادى. مۇنىڭ ءمانىسى - بۇل ۇيدە قانداي جاستاعى ادامنىڭ ولگەنىن وسى بەلگى بويىنشا جۇرگىنشىلەرگە ءبىلدىرۋ. بۇل زاتتاردىڭ ءبارى كەيدە بۇكىل جىل بويى سول قالپىندا تۇرا بەرەدى. قىرىق كۇن وتكەن سوڭ - قىرقى، جىل تولعاننان كەيىن - اسى بەرىلەدى.

ءبىر اي بۇرىن توڭىرەكتەگى جانە الىستاعى اۋىلدارعا اس بەرىلەتىن كۇن تۋرالى (استىڭ ساۋىنى ايتىلىپ) حابار بەرىلەدى. اسقا قاتىسقىسى كەلەتىندەر بايگەگە قوسۋ ءۇشىن اتتارىن جاراتۋعا ءتيىس بولادى. تاعايىندالعان مەرزىمدە، اۋىلدىڭ قاسىنا تولىپ جاتقان قاز-قاتار كيىز ۇيلەر تىگىلەدى، سودان كەيىن كەلۋشىلەردى قوناق ەتۋ ءۇشىن استىڭ مالى سويىلا باستايدى.

باي قازاقتاردىڭ اسى اس بەرۋشىنى كوپ شىعىنعا ۇشىراتادى.

مىسالى، مەنىڭ ءوزىم بىلەتىن ءبىر بايدىڭ اسىندا 100 گە جۋىق جىلقى، ودان الدەقايدا كوپ قوي سويىلدى، 30 پۇت كۇرىش اسىلىپ، ونىن ۇستىنە 10 پۇت مەيىز سالىندى. كەلگەن قوناقتاردىڭ كوپتىگى سونشا، ولار 200 كيىز ۇيگە ورنالاستىرىلدى، اسقا قوسىلعان اتتاردىڭ باس بايگىسىنە 40 -جىلقى، 4 تۇيە تىگىلدى.

قوناقتارعا تىگىلگەن ۇيلەرگە كىلەمدەر توسەلىپ، كورپەلەر جايىلادى. شاقىرىلعان ادامداردىڭ ءبارى وسى ۇيلەرگە كەلىپ ورنالاسادى. اسقا كەلگەن ءاربىر قۇرمەتتى قازاق سابا- سابا قىمىز اكەلۋگە ءتيىس. جاسى ۇلكەن ادامنىڭ اكەلگەن ساباسى سونداي جاسى ۇلكەن قارت ادامداردىڭ الدىنا قويىلادى. قوناقاسى بەرگەن كەزدە ءاربىر قازاققا، ونىڭ قۇرمەتىلىگىنە قاراي ەتتىڭ ءتيىستى سىباعالى مۇشەسى تارتىلادى. اتاپ ايتقاندا، قارتتار مەن مولدالارعا - باس تارتىلادى، ونىڭ ءبىر قۇلاعى بالاعا بەرىلەدى. سۇلتاندار مەن جالپى قۇرمەتتى ادامدارعا - جايا، قابىرعا، ءبىر كەسەك باۋىر جانە قۇيرىق تارتىلادى.

ىشەك- قارىن اۋىل ايەلدەرىنە بەرىلەدى. مويىن مالشىلارعا بەرىلەدى. سيراقتارى مەن بۇيرەكتەرى بالالارعا بەرىلەدى. بۇل داستۇرلەر ساقتالىنباسا، قوناقتار قاتتى زابىرلەنىپ قالادى.

ەت، پالاۋ جەپ، قىمىز ءىشىپ بولعاننان كەيىن جينالعان جۇرتتىڭ ءبارى ات شابىستى قاراۋ ءۇشىن قىرعا شىعادى. بۇل ارادا، ات بايگەدەن كەلگەنشە، كۇرەس باستالادى. كۇرەستە جىققان ادام ازىن- اۋلاق بايگە الادى. بايگەدە اتى وزىپ كەلگەن ادام مەن كۇرەستە جىعىپ شىققان ادام بايگەلەرىن تۇگەل الا المايدى. بايگەنى ولاردىڭ تۋىسقاندارى، تانىستارى ۇلەسىپ اكەتەدى. سوندىقتان، كەيدە اتى وزىپ كەلگەن ادام مەن كۇرەسىپ جىققان ادام، تەك جەڭىستىڭ داڭقىنا ريزا بولىپ قالا بەرەدى.

بايگەدەن كەيىن قوناقتار تارايدى. ولگەن ادامنىڭ ۇيىنە ءىلىنىپ قويىلعان زاتتاردىڭ ءبارى جينالىپ الىنادى. ۇشىنا بەلگى تاعىلعان نايزا سىندىرىلادى. ولگەن ادامعا مولدا قۇران وقىعاننان كەيىن، ولگەن ادامنىڭ ايەلىنىڭ باسىنداعى قارا ورامال الىنادى، ءسويتىپ ءبارى دە داعدىلى قالپىنا كەلتىرىلەدى.

اس تەك ەر ادامدارعا عانا بەرىلەدى. ال ەگەر ايەل ادامدارعا بەرىلە قالسا، قوناقاسىدان باسقا جوعارىدا ايتقانىمىزداي، بايگە، كۇرەس جانە دە باسقا قىزعىلىقتى ءسان- سالتاناتتار كورسەتىلمەيدى جانە ۇيگە ايەلدىڭ قايتىس بولعاندىعى جونىندە بەلگىلەر دە قويىلمايدى. باليعىعا تولماي ولگەن بالاعا، جوعارىدا ايتىلعانداي، جانازا وقىپ جەرلەۋدەن باسقا، ەشقانداي اس بەرۋ دەگەن بولمايدى.

 

1870 -جىل.