سماعۇل ءسادۋاقاس ۇلى. شىراقتارىم-اۋ، بۇلارىڭ ءتىپتى ۇيات قوي
وسى ورايدا الاش ارداقتىسى سماعۇل ءسادۋاقاس ۇلىنىڭ «ەڭبەكشىل قازاق» گازەتىنىڭ 1924 -جىلعى №180 -سانىندا جاريالانعان «شىراقتارىم-اۋ، بۇلارىڭ ءتىپتى ۇيات قوي!» اتتى ماقالاسىن ۇسىنىپ وتىرمىز.
بايقان، ع. سۇلتان ۇلى، ز. قالي ۇلى دەگەن ءۇش جىگىت مەنىڭ 28- فەۆرالدا پوليگراف كۋرسىندا سويلەگەن سوزىمە «ەڭبەكشىل قازاقتىڭ» 179-نومىرىندە قارسىلىعىن جازىپ وتىر. مەن بۇل لەكسيامدا قازاق جاستارىنىڭ باياعى پاتشا زامانىندا بولعان جاسىرىن ۇيىمدارى تۋرالى سويلەدىم. كوبىنەسە ءوزىم ىشىندە بولعان ومبىداعى «بىرلىك» ۇيىمىن ايتتىم.
ءۇش جىگىتتىڭ سوزدەرى قانشاما دالەلدى ەكەندىگىن مىنادان بىلۋگە بولادى: بايقان، ع. سۇلتان ۇلى دەگەندەر مەنىڭ لەكسيامدا ءتىپتى بولماعان (مەن مۇنى پوليگراف شاكىرتتەرىنەن سۇراستىرىپ ءبىلىپ وتىرمىن). سوڭىندا بۇل ەكەۋى كورمەگەنى تۋرالى «سىن» ايتىپ، ەستىمەگەنى تۋرالى نارازىلىق ءبىلدىرىپ وتىر.
مۇندايدى قازاق تىلىندە وتىرىك كۋالىك دەيدى. مەن وتىرىگى ءۇشىن ەشكىمدى سوتقا تارتۋدان اۋلاقپىن. جالعىز-اق ايتاتىن ءسوزىم: شىراقتارىم، بۇلارىڭ تىم ۇيات. مەنەن ۇيالۋعا بەتتەرىڭ قىزارماسا دا، ۇجداندارىڭنىڭ الدىندا قىزارىڭدار (ارينە ەگەردە ول ۇجدان بار بولسا). ال ەندى ءۇشىنشى جىگىتكە كەلەيىك. قالي جولداس ۇمىتپاسام مەنىڭ لەكسيامنىڭ ارتىنان بىلاي دەگەن سىقىلدى ەدى: «ءسىز، سماعۇل جولداس، بوكەيدەگى جاستار ۇيىمى تۋرالى از ايتتىڭىز. «جاستارعا جاڭا جول» دەگەن ءوزىڭىزدىڭ كىتاپشاڭىزدا دا بوكەيدىڭ ۇيىمدارىن جازىپ ەدىڭىز. ونىڭ ءبارىن مۇندا سويلەمەدىڭىز»، دەدى.
«مەنىڭ لەكسيام كوبىنەسە پاتشا زامانىنداعى ۇيىمدار تۋرالى. بوكەيدەگى ۇيىمداردىڭ كوبى توڭكەرىستەن كەيىن تۋدى. ونى ءوز ورنىندا ايتىپ كەتتىم. سوندىقتان بۇل جەردە الالاعان ەشنارسە جوق»، دەدىم مەن. سونىمەن ءسوز ءبىتتى. قالي ۇلى گازەتتە جازعاننىڭ جۇزدەن ءبىرىن ماجىلىستە ايتقان جوق. بۇل «پىكىرلەر» بۇل جىگىتتىڭ باسىنا لەكسيانىڭ ارتىنان قايدان كەلىپ تۇسكەنىن مەن بىلە المادىم. وسى سوزبەن مەنىڭ جاۋابىمدى ءبىتتى دەپ ەسەپتەر ەدىم، ءبىراق ءبىر ماسەلەدە كۇدىك قالىپ بارادى.
قالي ۇلى جازادى: «وزگەرىستەن بۇرىن توڭكەرىستىڭ دۇرىس سوقپاعىنا ءتۇسىپ، ۇيىمداسقان قازاق جاسىن ەستىگەنىمىز جوق. بولعان بولسا، سماعۇلدىڭ ءوزى ايتار. بىرەن-ساران 1905 -جىلعى ەرەۋىلدە بىرگە قاتىسقان بوكەي ەلىنىڭ مەڭدەش ۇلى، زالي ۇلى سياقتى ادامدارى بولسا، بولعان- دى»، - دەيدى. قىستى كۇنى ورىس گازەتىنىڭ بەتىندە بوكەيدىڭ ءبىر ازاماتى «قازاق حالقىن ءسۇيۋ جالعىز سەنىڭ ەنشىڭە تيگەن جوق، ءبىزدىڭ دە وعان قۇقىعىمىز بار» دەپ ماعان وكپەلەپ ەدى. جۋىردا بوكەيدىڭ ءبىر جىگىتى: «سەن قازاقتى نەگە سۇيەسىڭ؟»، دەپ مەنى كىنالادى. ەندى بوكەيدىڭ مىنا ءۇش جىگىتى: «سەن جالپى قازاقستاننىڭ ىشىندە بوكەيدى عانا نەگە ماقتامايسىڭ»، دەپ ۇرسىپ وتىر. باياعىدا شايمەردەن ءالجانوۆ مارقۇم ايتۋشى ەدى «جانىم-اۋ، بۇل قازاققا قايتسەك جاعامىز؟» دەپ. سول سىقىلدى «جانىم-اۋ، بۇل بوكەيگە قايسەك جاعامىز؟ ەكى-ءۇش جىگىتتىڭ قىرسىعىنان بارلىق بوكەيدى وكپەلەتىپ الار ما ەكەنبىز؟» قالجىڭ ءوز الدىنا. قالي جولداستىڭ جوعارىداعى سوزىنە جاۋاپ بەرەيىك.
قالي جولداس سىقىلدىلار ءوز كوزىن قاپتاعان شەلدى سىلىپ تاستاسا، بوكەيدەن الىسىراق تا جەردى كورەر ەدى. «دەمەۋكوك» دەگەن ءات-شۋگە ءمىنۋدىڭ ورنىنا، ادام سىقىلدى، جاڭا ءوسپىرىم ەڭبەكشىل جاستارعا لايىق جولمەن دۇرىستاپ قازاقستانمەن تانىسسا، وندا ول بوكەيدەن باسقا جەردە دە بىردەمە ىستەلگەنىن بىلەر ەدى. بۇرىن ەشنارسەنى ەسىتپەسە، ەندى ەستىگەنىن دۇرىستاپ ۇعۋ كەرەك ەدى. سودان كەيىن تاريحقا كىرىسۋ كەرەك ەدى. ءبىراق مۇنىڭ ءبىرى جوق. مەنىڭ ويىمشا، جولداس مەڭدەش ۇلى ءھام زالي ۇلى مۇنداي تاريحشىلاردىڭ ەڭبەگىنە اسا ريزا بولا قويار ما ەكەن؟ ءيا، قالي ۇلى راس ايتتى: «1905 -جىلدان بەرى بىرەن-ساران كەلە جاتقان جالعىز ءبىز- اقپىز» دەپ ايتا قويماس-اۋ»، - دەيمىن.
وسى كۇنى بىزدە تاريح تۋرالى جازىلعان كىتاپ جوق. ونىڭ بەر جاعىندا قازاقستاندا توڭكەرىس قوزعالىسى تۋرالى جازىلعان تولىق كىتاپ جوق. سوندىقتان جالپى قازاقستاننىڭ وتكەندەگى جايىن ۇيرەنۋ وتە قيىن. تۇبىندە مۇنداي كىتاپتار بىزدە جازىلۋى ءتيىستى ءھام جازىلادى دا. ءبىراق بۇل ءىس ءبىر كۇننىڭ جۇمىسى ەمەس، كوپ كۇندەر، كوپ ايلاردىڭ جۇمىسى. وعان دەيىن ءبىزدىڭ تاريح ھاركىمنىڭ سويلەگەنىنەن قۇرالادى. سويلەگەن كىسى، ارينە ءوزىنىڭ جاقسىراق بىلەتىن جەرىن كوبىرەك ايتادى. بۇل ءۇشىن ايىپتاۋ ۇلكەن اداسقاندىق.
بوكەي گۇبىرنەسىنىڭ كىتاپ بولىپ جازىلعان تاريحى بولسا، مەن ونى كورە، بىلە تۇرا ايتپاي كەسەم، وندا ارينە، كىنالاۋعا بولادى. ال ەندى ونىڭ ءبارى جوق بولسا، مەن لەكسيامدا بىلگەنىمدى عانا ايسام، مەنىڭ قاسىمدا بوكەي تۋرالى مەنەن جاقسى بىلەتىن كىسى وتىرسا، ول ماعان قوسىمشا قىلىپ نەگە بايانداما جاسامايدى. ءوز الدىنا سول تۋرالى جەكە نەگە لەكسيا وقىمايدى. قازاقستاننىڭ باسقا جەرىنىڭ جىگىتتەرى بوكەيدى مەنەن ارتىق بىلەتىنىنە قاليلاردىڭ كوزى جەتە مە؟ كوزى جەتپەسە، جالعىز ءسادۋاقاستىڭ بالاسى عانا نەگە كىنالى؟ جوق، بولماسا «تاريحشىلاردىڭ» قالامى مەنىڭ لەكسيام بولعاندا عانا جازۋعا شاماسى كەلە مە؟ بۇل سۇراۋلاردى ءارى قاراي سوزا بەرسە، قىزىق اڭگىمە بولار ەدى. ءبىراق ءسوزدىڭ شىنى كەرەك، ءوزىم ۇيالىپ وتىرمىن.
سماعۇل ءسادۋاقاس ۇلى، «ەگەمەن قازاقستان»