قازاقى تانىم: تاباق تارتۋ جولى
ويتكەنى اۋىل بالالارى بۇل ءداستۇردى كۇنىگە كورىپ ءجۇر دەپ بىلەمىز. ال، قالادا وسكەن بالا شە؟ بۇل رەتتە ونىڭ (قالا بالاسىنىڭ) تومەندەگى مالىمەتتەرگە قىزىعارى ءسوزسىز. ارينە، اتا-اپاسىنان، اكە-شەشەسىنەن كورۋى، ۇيرەنۋى دە مۇمكىن. ءبىراق، بىلگەنى قانشا، بىلمەسى قانشا... سوندىقتان تاباق تارتۋ مەن باس-قۇلاق سىندى مۇشەلەردىڭ ۇسىنۋ تۇرلەرىن ءسىز بەن بىزگە وتە قىزىقتى ءارى پايدالى بولادى دەگەن سەنىمدەمىز.
ءبىر ەسكەرەر ءجايت، ۇلانعايىر دالامىزدا تاباق تارتۋ تۇرلەرى جانە وعان سالىناتىن مۇشەلەردىڭ قانشاما تاسىلدەرى بار ەكەنى انىق. اراسىندا ءسىزدىڭ وڭىرىڭىزبەن الشاقتىق بولۋى ابدەن مۇمكىن. تومەندە كەلتىرىلگەن مالىمەتتەردىڭ نەگىزگى دەرەككوزى بولات بوپايدىڭ «قازاق كادەسى» ەڭبەگى بولىپ تابىلادى. سونىمەنەن، باستايىق...
باس تاباق - قازاقتىڭ قوناق كۇتۋ، سىباعا سىيلاۋ داستۇرىندە، اتا سالتىندا ۇيگە كىسى، سىيلى قوناق، اۋىل اقساقالى كەلگەندە، نە الىستان وتە قۇرمەتتى، قادىرلى قوناق كەلگەندە، نە ولاردى ارنايى قوناققا شاقىرعاندا ۇسىنىلاتىن تاباق ءتۇرى. تاباققا قويدىڭ باسىن، جامباسىن، ورتان جىلىگىن، ارقاسىن، سۇمبە قابىرعاسىن، جاۋىرىنىن، بەلدەمەسىن، كارى جىلىگىن، ىشەك-قارنىن، توق ىشەگىن، جۇرەگىن، بۇيرەگىن، ەكى سيراعىن تۇگەل تاباققا سالىپ، قوناققا باس تاباق ەتىپ تارتادى.
ورتا تاباق - باس تاباقتان قالعان ەتتەردىڭ قالعان كادەلى جىلىكتەرىنەن جامباس، ورتان جىلىك، جاۋىرىن، قابىرعا، ارقا، بەلدەمە، كارى جىلىك سىندى سىباعالى جىلىكتەردى باس تاباقتان كەيىن وتىرعان، ۇلكەندەردەن جاسى كىشىلەۋ قوناقتارعا تارتادى.
اياق تاباق - ۇلكەندەرگە باس تاباق، ودان سوڭعىلارعا ورتا تاباق، اياق جاعىندا وتىرعاندارعا اياق تاباق تارتادى. اياق تاباققا اسىق جىلىك، ءتوس، قۇيىمشاق، قابىرعا، ارقا، بەلدەمە سىندى كادەلى جىلىكتەردى تارتادى.
سىي تاباق - سىيلى قوناققا، جاسى ۇلكەن قاريالارعا، قۇدا- قۇداعيلارعا ارناپ «سىي تاباق» تارتادى. سىي تاباققا مالدىڭ باسى، جانباسى جىلقى ەتى بولعاندا جال-جايا، قازى-قارتا، ورتان جىلىك، بەلدەمە، ومىرتقا، قارا قابىرعا سىندى كادەلى ەتتەر اسىلادى. سيىر-تۇيە سىندى ءىرى قارا بولعاندا، بەلدەمە، جايا، وركەش، ومىرتقا، قارىن-سۇرىن، قيماي اسىلادى. ۇساق مال بولعاندا باس، جامباس، بەلدەمە، ارقا، جاۋىرىن، ورتان جىلىك، قابىرعا جانە سۇبە قابىرعا، كارى جىلىك، ىشەك- قارىن، توق ىشەك، جۇرەك تارتىلادى.
قۇدا تاباق - قۇداعا سويىلعان مال قوي بولسا، تاباققا باسىن، جامباسىن، كارى جىلىگىن، ورتان جىلىگىن، جاۋىرىنىن، سۇبە قابىرعاسىن، ارقاسىن، بەلدەمەسىن، قارنىن، توق ىشەگىن، قۇيرىق- باۋىرىن تارتادى. جىلقى بولسا، شەكەسىن، جال- جايا، قازى-قارتا، ومىرتقا، ورتان جىلىك، ارقا، قابىرعالارىن اسادى. سيىر بولسا، جايا، ومىرتقا، ارقا، ورتان جىلىك، قارىن، قيماي، بەلدەمەسىن اسادى.
قۇداعي تاباق - ەرى قايتىس بولعان، قۇدا جوق، قۇداعي عانا كەلگەندە، «قۇدانىڭ جولى» دەپ باس، جامباس، ومىرتقا، ارقا، بەلدەمە، قازى-قارتا، جال-جايا، قارىن، قيماي، ورتان جىلىك، جاۋىرىن، قۇيرىق- باۋىر سالىنعان ۇلكەن سىي تاباق تارتادى. ال، ەرى ءتىرى ايەلدەرگە ادەتتە باس تارتپايدى.
كۇيەۋ تاباق - اسىق جىلىك، ءتوس، ورتان جىلىك، سۇبە قابىرعا، ارقا، بەلدەمە، قارىن، توق ىشەك سالادى.
قىز تاباق - بۇل توركىندەپ كەلگەن قىزىنا كورسەتىلەتىن قۇرمەت. تاباققا جامباس، اسىق جىلىك، جاۋىرىن، بەلدەمە، ءتىل- جاق، قارىن-ءسۇرىن، سۇبە قابىرعا، جۇرەك-باۋىر، بۇيرەگىن سالادى.
كەلىن تاباق - اتا-ەنەسى كەلىنگە اسىق جىلىك، ءتىل-جاق، بەلدەمە، ارقا، جاۋىرىن، ورتان جىلىك، جۇرەك- باۋىر سالىنعان تاباق تارتادى.
جەڭگە تاباق - حالىق اراسىندا از كەزدەسسە دە، مۇنداي تاباق ءتۇبى بار ەكەن. تاباققا قويدىڭ جامباسىن، جاۋىرىنىن، ارقا بەلدەمەسىن، سۇبە قابىرعاسىن، جۇرەك-باۋىرىن، توق ىشەگىن، قارىن-بۇيرەكتەرىن سالادى.
جەزدە تاباق - بۇل تاباقتى بالدىز قىزدار دايىندايدى. ورتان جىلىك، جاۋىرىنىن، ارقا، بەلدەمە، قارىن، توق ىشەك، باۋىر، جۇرەك، بۇيرەك، قۇيىمشاق سالىنادى. جەزدە تاباققا سالىناتىن سىي- سىباعا نەگىزىنەن جەڭگە تاباقپەن بىردەي بولادى. ال ۇقسامايتىن جەرى قۇيىمشاق قوسادى. ونىسى - بالدىز قىزداردىڭ جەزدەسىنە كورسەتكەن ءازىلى، قالجىڭى دەپ تۇسىنگەن ءجون.
بەتاشار تاباق - قازاقتىڭ كەلىن ءتۇسىرۋ سالتىندا، «بەتاشار» ءراسىمىن جاساعان ادامعا ارناپ ارنايى تاباق ۇسىنادى. تاباققا ءتىل-جاق، جۇرەك-باۋىر، ورتان جىلىك، جاۋىرىن، بەلدەمە، ارقا، قابىرعالار سالىپ، ۇستىنە تاڭداي قوسادى. ونىڭ ۇستىنە ادەمى كەستەلى قولجاۋلىق جابادى، بولسا كۇمىس جۇزىك، تەڭگە قويادى.
بالا تاباق - ۇيگە كەلگەن بالالارعا ارنايى تاباق تارتىپ، ءدام سىيلاپ وتىرعان. مۇنداي تاباققا اسىق جىلىك، جاۋىرىن، ورتان جىلىك، ارقا، بەلدەمە، ءتىل-جاق، قابىرعا سالىنادى.
قۇرداس تاباق - قوناققا جىلداس ادامدى شىقىرعاندا جامباس، ورتان جىلىك، جاۋىرىن، قابىرعا، ارقا، بەلدەمە سياقتى سىباعالى جىلىك سىيلايدى.
قوس تاباق - قازاقتىڭ قوناق كۇتۋ سالتىندا ۇلكەن قاريالارعا، ەرەكشە سىيلى قوناعىنا قوس تاباق تارتادى. قوس تاباق تارتۋى قۇرمەت سىيدىڭ ەڭ ۇلكەنى سانالادى، جوعارى باعالانادى. قوس تاباققا دا جامباس، ورتان جىلىك، ارقا، بەلدەمە، جاۋىرىن، قابىرعا سالادى، بىرەۋىنە باس قوسادى.
ءتىل اشار تاباق - بالانىڭ ەڭ العاش بىلدىرلاپ ءتىلى شىعا باستاعاندا، اكە-شەشەسى قويىن سويىپ، مول داستارحان جايادى. اۋىلدىڭ ۇلكەندەرىن شاقىرادى. ارنايى سويىلعان قويدىڭ جامباس، كارى جىلىك، جاۋىرىن، بەلدەمە، ارقا، سۇبە قابىرعا، قارا قابىرعا، توق ىشەك، قارىن-سۇرىندارى سالىنعان تاباققا ەڭ ۇستىنە قويدىڭ باسى مەن ءتىل-جاعىن قويىپ تارتادى.
تورە تاباق - تاباق تارتۋدىڭ ءبىر ءتۇرى. ەل اراسىندا كەيدە «توبە تاباق» دەپ تە اتايدى. تورە تاباققا ءبىر قويدىڭ ەتىن، كادەلى جىلىگىن تۇگەل سالادى دا، بالۋان، باتىر ازاماتتاردىڭ الدىنا تارتادى.
كەجىم تاباق - قازاق تاريحىندا وتە سيرەك تارتىلعان. ونى وتە سىيلى، مارتەبەلى قوناقتارعا عانا تارتادى. كەجىم تاباققا ۇلكەن قويدىڭ ەتى، باس-سيراعىمەن قوسىپ ءبىر-اق سالىنادى. ءبولىپ- جارىپ جاتپايدى. كەزىندە ابايدىڭ اكەسى قۇنانباي قىتاي جەرىندەگى قازاق ەلىنە بارعاندا شاكۋ دەگەن باي قاجىنى قوناق قىلعاندا وسى كەجىم تاباقتى تارتقان ەكەن.
باس ۇسىنۋ - قازاقتا باس ۇسىنۋدىڭ وزىندىك جولى بار. باس تاباققا باس تارتىلىپ، ونى ەڭ سىيلى قوناققا (ادەتتە قارياعا) بەرەدى. قاريا باتا-تىلەگىن ايتىپ، الدىمەنەن وڭ ەزۋىنەن كەسىپ ءوزى اۋىز تيەدى. ونان سوڭ وڭ قۇلاعىن كەسىپ، ءۇيدىڭ ەڭ كىشى بالاسىنا نە جاسى كىسى ادامعا ۇسىنادى. اينالا وتىرعان ادامدارعا باستان ءبىر-ءبىر جاپىراقتان كەسىپ اۋىز تيگىزەدى دە، قالعانىن ءۇي يەسىنە بەرەدى.
قۇلاق ۇسىنۋ - قازاق ۇساق مالدىڭ قۇلاعىن بالالارعا عانا ۇسىنادى. سونداعىسى «ساق قۇلاق، العىر بولسىن» دەگەنى. ءبىر باستىڭ ەكى قۇلاعىن ءبىر بالاعا بەرمەيدى. مىندەتتى تۇردە ەكى بالاعا بەرۋى كەرەك. ال، ءىرى قارا مالدىڭ قۇلاعى بەرىلمەيدى.
كوز ۇسىنۋ - باس مۇجىپ وتىرعان ادام مالدىڭ كوزىن باس بىرەۋگە ۇسىنار بولسا، جۇپ كوزدى ءبىر ادامعا قاتار بەرەدى. ياعني، ءبىر باستاعى كوزدى ەكى ادامعا بەرىلمەيدى. سونداي-اق قۇرمەت بويىنشا، كوزدى قوس قولمەن ۇسىنىلادى.
ءتىل ۇسىنۋ - اس ۇسىنۋ جولىنداعى تاماشا كادەسىنىڭ ءبىرى. مالدىڭ ءتىل-جاعىن باسپەن بىرگە قوناققا تارتپايدى. ونى كوبىنەسە كەلىنگە بەرەدى. كەيدە ۇيدە كەلگەن اقىن-شەشەندەر دە ءتىل مەن جاقتى الدىرتىپ، ارنايى بىرەۋگە ۇسىنىپ «مەنىڭ جولىمدى بەرسىن» دەگەندەي تىلەك ايتادى.
تاڭداي ۇسىنۋ - باستى كەسىپ وتىرعان ادام، تاڭدايدى وڭ الاقانىنا سارت ەتكىزىپ ۇرىپ، ءۇيدىڭ كەنجە قىزىنا نەمەسە ماڭايدا وتىرعان انشىگە ۇسىنادى. تاڭدايدى ۇسىنعاندا ۇستىندەگى قاتتى قىرتىستى قابىعىن الىپ تاستاپ، جۇمساق ۇلپەرشەك جۇقا بولىگىن عانا بەرەدى.