اسقا بايلانىستى سالت-داستۇلەر مەن ادەت- عۇرىپتار
مۇندا جۇزدەگەن مال سويىلىپ، مىڭداعان شەلەك قىمىز قۇيىلادى. ات جارىس، پالۋاندار كۇرەسى بولادى. ات شاپتىرىم جەردەن قۇرمەتتى كىسىلەر شاقىرىلادى.
اساتۋ. تاباقتاعى ەت تاماق جەلىنىپ بولعاننان كەيىن، ونداعى قالعان ەتتى قارتتار جاس بالالارعا اساتادى. بالالار ەت اسايمىز دەپ كۇتىپ تۇرادى.
ابىسىن اسى. اۋىلداعى قاريالار مەن ەر ازاماتتار اسقا، تويعا كەتكەندە، اۋىلدىڭ جاس كەلىندەرى ءبىر ۇيگە جينالىپ باس قوسادى. ەت اسىپ، شاي ءىشىپ سىرلاسادى، بوي كوتەرەدى. بۇعان ۇلكەندەر رۇقسات بەرەدى، ولارعا تاماعىن تاعى باسقا قاجەتىن بەرىپ كەتەدى.
اقسارباس. ءتۇرلى قاۋىپ- قاتەرگە ۇشىراعاندا ءار قازاق بالاسى: «اقسارباس! اقسارباس!» - دەپ ءۇش رەت ايقايلاپ، اللادان: «جانىمدى امان قالدىرا كور!» - دەپ، تىلەك تىلەيدى. امان قالعاندار قۇدايىعا مال شالادى. اقسارباستىڭ ءۇش ءتۇرى بار: ەگەر كوكقاسقا دەسە - جىلقى، قىزىلقاسقا دەسە - سيىر، بوزقاسقا دەسە - قوي سويادى.
اق الىپ شىعۋ. سالت بويىنشا، ەگەر تۇسىنان كوش وتەتىن بولسا، اۋىل ادامدارى ولاردىڭ الدىنان تاعام، اقتان جاسالعان سۋسىندار ۇسىنىپ، «كوش كولىكتى بولسىن!» - دەپ تىلەك ايتادى.
اق قۇيىپ شىعارۋ - قازاقتاردىڭ جىلاندى قۋۋى. ەگەر ۇيگە جىلان كىرىپ كەتسە، ونىڭ باسىنا اق قۇيىپ شىعارعان سوڭ عانا ولتىرەدى.
اۋىز ءتيۋ - ءبىر ۇيگە ءدام ۇستىنە كەلگەن ادامعا دامنەن اۋىز تيگىزۋ. بۇل - ەجەلدەن قالىپتاسقان سالت.
اۋىزاشار - كورشى- قولاڭ نەمەسە كوڭىل جاقىن ادامداردىڭ ورازا ۇستاعان كىسىلەردى كەشكىلىك تاماققا شاقىرىپ، باتاسىن الۋى.
باستاڭعى. اكە- شەشەلەرى جول ءجۇرىپ كەتكەندە، كورشى جاستار كەلىپ، ول ءۇيدىڭ داستارقانىنا باستاڭعى جاساتىپ، تاعام دايىنداتادى.
بۇل - جولاۋشىلاردىڭ باسى اۋىرماسىن، سىرقاماسىن دەگەن جاقسى ويدان شىققان ءداستۇر.
بەلكوتەرەر - قارت كىسىلەرگە، اۋرۋ ادامدارعا جاقىن تۋىستارىنىڭ ءدامدى تاعامداردى ادەيى دايىنداپ اپارىپ، تىلەكتەستىك ءبىلدىرۋى.
بۇيرەك - سوعىم سويعان ءۇيدىڭ تۋىستارىنىڭ بالالارىنا بۇيرەك قوسىلعان سىباعا جىبەرۋى. بۇل - سىيلاستىقتىڭ، بالانى تاربيەلەۋدىڭ، كوڭىل ءبولۋدىڭ ءبىر جولى.
بارماعىن جالاۋ. سىيلى كىسىلەر قوناققا شاقىرىلسا، ولارمەن شاقىرىلماسا دا جاسى كىشى ادامدار ەرە بارادى. مۇنى ەل ءىشى: «ۇلكەن كىسىنىڭ بارماعىن جالاۋعا كەلدى» ، - دەيدى. بۇل ءداستۇردىڭ ەشقانداي ەرسىلىگى جوق، كەرىسىنشە، ءۇي يەسى جاستارعا ريزا بولىپ قارسى الادى.
دەڭگەنە. ەرتەدە 3-4 جىگىت بىرىگىپ، داۋلەتتى ۇيگە كەلىپ: «دەڭگەنەگە كەلدىك» ، - دەيدى. مۇنىڭ ءمانىسى: جاس ەتكە ءبىر تويۋ ءارى ويىن، ءباس تىگۋ. ونىڭ شارتى مىناداي: ءۇي يەسى الگىلەرگە ءبىر سەمىز قويىن سويادى. كەلگەن جىگىتتەر ونى تۇك قالدىرماي جەپ، سورپاسىنا دەيىن تۇگەل ءىشىپ كەتۋى كەرەك. ولار جەپ تاۋىسسا، ءۇي يەسى باتاسىن بەرىپ، اتتاندىرادى. ەگەر ەتتى تاۋىسا الماسا، دەڭگەنەگە كەلگەن جىگىتتەر ۇتىلعانى ءۇشىن ءارقايسىسى ءبىر قويدان بەرىپ كەتەدى.
جولاياق - كەلگەن قوناقتى جولعا شىعارىپ سالىپ تۇرىپ، ولارعا جول بولسىن ايتىپ، ءدام- تۇز ۇسىنۋ.
ەرۋلىك. اۋىلعا باسقا جاقتان وتباسى كوشىپ كەلىپ، ىرگەلەس قونىستاناتىن بولسا، اۋىلداعىلار جاڭا كورشىنى ەرۋلىككە شاقىرىپ، قوناقاسى بەرەدى.
ەت قايتار - سوعىمنىڭ سوڭعى ەتىن اسىپ شاقىراتىن ەجەلگى ءداستۇر. قاپ قاعار دەپ تە اتايدى.
كوگەن توي. العاشقى بيە بايلاۋ، قوزى كوگەندەۋ ساتتەرىندە مال يەلەرى جەلى باسىنا بارىپ، جەلىگە، كوگەنگە، ءتول باسىنا اق قۇيىپ، «مال باسى ءوسسىن!» - دەپ باتا تىلەپ، ىرىم جاسايدى. ارتىنان اق داستارقان جايىپ، شاي ىشەدى.
كۇزەم شاي. ءاربىر ءىستىڭ باستالۋى مەن ءساتتى اياقتالۋىن قازاق اتاۋسىز قالدىرمايدى. مىسالى، كۇزەم الىنىپ بىتكەن سوڭ، ءار ءۇي ءبىر- ءبىرىن وسىنداي شايعا شاقىرىپ، ءدام تاتىرادى.
كەۋسەن. ديقان قاۋىمى كۇزگى ەگىنىن جيناپ العاننان كەيىن، ءوزىنىڭ جاقىن ادامدارىنا، تۋعان- تۋىستارىنا العان ەگىنىنەن ۇلەس بەرەدى. مۇنىڭ اتى - كەۋسەن.
كەلى ءتۇبى. تارىسىن تۇيۋگە كومەكتەسكەن ادامدارعا ءۇي يەسى از دا بولسا سوك بەرەدى. بۇل كەلى ءتۇبى دەپ اتالادى.
قازان جارىس. ايەل تولعاتىپ جاتقاندا ونىڭ جاقىن ابىسىندارى قازانعا تاماق سالادى دا: «قارا قاتىن بۇرىن بوسانا ما، الدە قارا قازان بۇرىن پىسە مە؟ » - دەپ «جارىسادى». بۇل - ەرتەدەن كەلە جاتقان ىرىم.
قول كەسەر - سوعىم سويۋشىلارعا ەتتەن بەرىلەتىن سىباعا. سوعىم سويۋشىلار ەڭبەگىنە اقى سۇرامايدى، ءبىراق ءۇي يەسى قۇر قول جىبەرمەي، قول كەسەر بەرەدى.
قالجا. جاس بوسانعان ايەلگە تەز كوتەرىلىپ كەتسىن دەگەن نيەتپەن ءدامدى، قۋاتتى تاعامدار اپارادى. قالجا كوبىنەسە جاس ەتتەن، ءدامدى تاعامداردان ازىرلەنەدى. قالجا بەرۋ - مىندەت.
قازان شەگەلەۋ. جاستار جاعى وزدەرىنىڭ جاقسى بىلەتىن ۇلكەندەرىنىڭ ۇيىنە ەركەلەپ بارىپ: «قازان شەگەلەۋگە كەلدىك»، - دەيدى. ءۇي يەلەرى تاماق اسىپ، ولاردى قوناق ەتەدى.
قىمىزمۇرىندىق. كوكتەمدە بيە بايلانىپ، قىمىز اشىعاندا اۋىل ۇلكەندەرى قىمىزمۇرىندىققا شاقىرىلىپ، العاشقى قىمىزدان اۋىز تيەدى. ۇلكەندەر باتاسىن بەرىپ، ريزا بولىپ اتتانادى.
ساۋىن. بۇرىن حالىق اس پەن تويعا «ساۋىن» ايتقان. مۇنداي ۇلى باس قوسۋعا شاقىرىلعان ەل سابامەن قىمىز اكەلگەن. ول، ارينە، كەلگەن كىسىلەرگە بەرىلەدى.
سويىس. ۇلكەن اسقا، تويعا شاقىرىلعان اۋقاتتى ادامدار سول جەرگە سويۋعا جىلقى، قوي ايداپ اپارادى. مۇنى سويىس دەيدى.
قوي باستى. كيىز، تەكەمەت باسقاندا قىز- كەلىنشەكتەر ءبىر ءۇيدىڭ تۇسىنا كەلىپ: «ءۇيىڭدى قوي باستى»، - دەپ ايعايلايدى. ۇيدەگىلەر وعان سۋسىن، ءدامدى تاعامدار دايىندايدى.
قوناقاسى. ءار قازاق وتباسى ۇيگە كەلگەن كىسىگە كادەلى تاعامداردان قوناقاسى بەرەدى. بۇل - قازاق قوناقجايلىعىن تانىتاتىن ۇلكەن ءداستۇر.
قۇيرىق- باۋىر - قۇدالارعا ۇسىنىلاتىن قۇيرىق پەن باۋىردان جاسالاتىن تاعام. بۇل - قۇدالىق ءراسىمنىڭ بەكىگەندىگىن دالەلدەيتىن قۇجات ەسەبىندە جۇرەتىن سالت.
سىباعا. داستارقان جايعاندا، ياعني تاعام ۇسىنعاندا، ءار ادامنىڭ جاسىنا، جىنىسىنا قاراي وزىنە لايىق سىباعاسى بولادى. مىسالى، قۇرمەتتى كىسىلەرگە باس، جامباس، كۇيەۋگە ءتوس، بالاعا بۇيرەك پەن قۇلاق ۇسىنعان. مۇنىڭ دا وزىندىك ورنى مەن ماڭىزى بار.
ەگەر لايىق مۇشە ۇسىنىلماسا، ول كىسىلەردىڭ وكپەلەۋگە حاقىسى بار، ايىپ تا سۇراي الادى.
ءولى سىباعا - كوبىنەسە بالىقشى اۋىلداردا بولاتىن ءداستۇر. بالىقشى كاسىپتى بىرگە اتقارىپ جۇرگەن ازامات قايتىس بولسا، ونىڭ وتباسىنا اۋلانعان بالىقتان تەڭ سىباعا بولىنەدى.
ورازا (ورازا ۇستاۋ) - مۇسىلماننىڭ بەس پارىزىنىڭ ءبىرى، ياعني رامازان ايىندا كۇندىز تاماقتان تىيىلۋ.
سوعىمباسى. سوعىم سويعان كۇنى وتباسى الدىمەن سوعىمباسىنا اۋىل اقساقالدارىن شاقىرىپ، قوناقاسى بەرەدى.
سىرگەمولدىرەتەر. بيە اعىتىلارداعى سوڭعى قىمىز، ادەتتەگىدەي، اۋىل ۇلكەندەرىنە بەرىلەدى. مۇنى سىرگەمولدىرەتەر، كەي جەرلەردە سىرگەجيار دەپ اتايدى.
سارقىت. قوناققا شاقىرىلعاندا ۇلكەن اجەلەر، كەلىنى مەن نەمەرەلەرىنە ەت، كامپيت الادى. ونى بالالارىنا ءبولىپ بەرەدى.
ءنازىر. ۇلكەن ءىس باستاعاندا، ءۇي سالعاندا تاعى باسقا يگىلىكتى ءىس الدىندا ادامدار اۋىلداعى ۇلكەن كىسىلەردى ءنازىر ءداستۇرى بويىنشا ادەيى شاقىرىپ، اس بەرىپ، باتاسىن الادى.
ۇيقىاشار. استا، تويدا، مەرەكەدە قىز- كەلىنشەكتەر جىگىتتەر ۇيىقتاپ قالماسىن دەپ ارنايى اس - ۇيقىاشاردى دايىنداپ ۇسىنادى.
توقىمقاعار. جاس جىگىت العاشقى ساپارعا شىققاندا ونىڭ اتا- اناسى توقىمقاعار جاساپ، اۋىلدارىنا كەڭ داستارقان جايادى.
توعىز. باۋ- باقشا ءوسىرىپ، مول ءونىم العاندار اعايىن- تۋعاندارىنا نەمەسە كورشى- قولاڭعا قاۋىن- قاربىزدان سىي- سىياپات اپارادى. ول ءبىر توعىز، ەكى توعىز، ءۇش توعىز بولۋى مۇمكىن. ءارقايسىسى توعىزدان بولاتىندىقتان، توعىز دەپ اتالعان.
تىشقانشىق سالۋ. جاس بالاسى اۋىرىپ، توسەكتەن تۇرعان كەزدە اكە-شەشەسى نەمەسە اتا-اجەسى ونى جاقىن اعايىن، ناعاشىلارىنىڭ ۇيىنە ىرىم ەتىپ الىپ كەلەدى. كەلگەن ءۇي ول بالاعا ادەيى ارناپ مال سويادى نەمەسە باسقا تاماق ىستەپ، «جامان اۋرۋدى جاقسى اس كەتىرەدى»، - دەپ ىرىمداپ، تىلەك ايتىپ، جەگىزەدى. مۇنداي ىرىمدى تىشقانشىق سالۋ دەيدى.
تۋلاق شاشۋ. قازاق ايەلدەرى ءجۇن سابار الدىندا: ء«ىسىمىز ءساتتى بولسىن!» - دەپ، تۋلاق شاشۋ جاسايدى، ياعني تاماق دايىنداپ، شاي ىشەتىن جاقسى سالت بار.
شاشۋ. قۋانىش، توي، مەرەكە كۇندەرى قۇرت، ىرىمشىك، ەجىگەي، كامپيت سياقتى تاعامداردان جانە تيىنداردان شاشۋ شاشىلادى. ول دامدەردى جۇرت جيناپ الىپ، ىرىم قىلىپ، بالالارىنا ۇلەستىرەدى.
شۇلەن اس. بۇرىنعى كەزدە اۋقاتتى بايلار مەن بەلگىلى ادامدار كەدەي- كەپشىكتەردى ادەيى شاقىرىپ، مال سويىپ، تويعىزعان. مۇنى شۇلەن اس دەپ اتاعان.
شاشىراتقى. كۇزدە قويعا قوشقار قوسقاندا مال يەلەرى اۋىلداستارىنا قوناقاسى بەرگەن. شاشىراتقى داستۇرىنە قاتىناسقان ادامدار: ء«تول كوپ بولسىن! مالىڭ امان بولسىن!» - دەپ، باتاسىن بەرگەن.
شەك بەرۋ. قۇربان ايتى الدىندا مۇسىلماندار اتا-بابا، جاقىن تۋىستارىنا ارناپ مال سويىپ، قارت ادامداردى شاقىرىپ، تاماق بەرىپ، دۇعا وقىتادى. مۇنى شەك بەرۋ دەيدى.
شاي قۇيار. قۇدالىق داستۇردە قۇدالارعا ءبىر ايەل ادەيى شاي قۇيىپ بەرىپ، شاي قۇيار كادەسىن الادى.
http://https://tirshilik-tynysy.kz/zanalyk/1822-asa-baylanysty-salt-dstler-men-det-ryptar.html