ازاتتىققا سۇحبات بەرگەن العاشقى قازاقستاندىق
1953 -جىلى ناۋرىز ايىندا ازاتتىق راديوسى العاشقى حابارلارىن تاراتا باستادى. سول جىلى سوۆەت وداعىن وتىز جىلدان اسا باسقارعان يوسيف ستالين قايتىس بولىپ، كەيىن ونىڭ ورنىنا نيكيتا حرۋشيەۆ تاعايىندالدى. ونىڭ بيلىككە كەلۋىمەن قارايلاس قازاقستاندا ارنايى اگروساياسات جۇزەگە اسا باستادى. سول كەزدە امەريكا ديپلوماتتارى مەن سوۆەت وداعىنان بارعان ءتۇرلى توپتاعى ەميگرانتتارىنىڭ كۇش بىرىكتىرۋىنىڭ ناتيجەسىندە اقپاراتتىق- ساياسي راديوستانتسيا پايدا بولدى.
ازاتتىق راديوسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى: (سولدان وڭعا قاراي) نۇركامال پىنار، حاسەن ورالتاي، تالعات قوسجىگىت، ءابدىۋاقاپ قارا، ءاليحان جانالتاي. ميۋنحەن. 1995 -جىل.
سوۆەت وداعىن شوشىتقان ەركىندىك ءۇنى
1990 -جىلداردىڭ باسىنا دەيىن ازاتتىق راديوسى ءوز حابارلارىن گەرمانيانىڭ ميۋنحەن قالاسىنان تاراتىپ تۇردى. راديو حابارلارىنىڭ نەگىزگى تىڭداۋشىلارى «تەمىر شىمىلدىق» قۇرساۋىنداعى سوۆەت ادامدارى ەدى. تيىسىنشە، 1953 -جىلعى 1 - ناۋرىزداعى العاشقى حابار دا ورىس تىلىندە تاراتىلىپ، راديو كەيىننەن تاۋلىك بويى ورىس تىلىندە حابار بەرەتىن بولدى. ىلە- شالا ازاتتىقتىڭ باسقا دا تىلدەردەگى حابارلارى ىسكە قوسىلدى. سونىڭ ىشىندە قازاق بولىمىندە ۇزاق جىل قىزمەت اتقارعان، ەفيردە «تالعات كوكبۇلاق» ەسىمىمەن تانىلعان تالعات قوسجىگىت ازاتتىققا سۇحبات بەردى.
- ازاتتىق راديوسىنداعى العاشقى قادامىڭىز قالاي باستالدى؟
تالعات قوسجىگىت: - ازاتتىققا العاش 1966 -جىلى ءۇش ايعا ءىس- تاجىريبەدەن وتۋگە كەلدىم. ءبىراق ەكى ايدان «ۋاقىتىڭ ءبىتتى» دەپ كەرى قايتاردى. ول كەزدە مەن ستامبۋل قالاسىندا گيمنازيادا ينجەنەر- ەلەكتريك ماماندىعى بويىنشا وقيتىنمىن. ءبىر جىلىم قالعان ەدى. سونى اياقتادىم. وقۋىمدى بىتىرگەننەن كەيىن، 1967 -جىلى قازان ايىندا قايتا شاقىردى. مەن بارعان كەزدە ەكى قازاق - داۋلەت تاعىبەردى مەن ابدۋللا ءجۇسىپوعلى بار ەدى. مەنەن كەيىن ءۇش كۇننەن سوڭ حاسەن ورالتاي كەلدى. سول جەردە ءۇش جىل جۇمىس ىستەگەنننەن كەيىن تۇركيا ۇكىمەتى اسكەرگە شاقىردى. جيىرما اي اسكەردە بولىپ، كەيىن قايتادان ميۋنحەنگە كەلدىم. سودان 1995 -جىلعا دەيىن ازاتتىقتا ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەپپىن.
- وقىعان ماماندىعىڭىز اقپارات سالاسىنان الىس بولسا دا، حالىقارالىق راديوعا جۋرناليست بولىپ كەتۋ مۇمكىندىگىنە قالاي يە بولدىڭىز؟
ميۋنحەندە تۇراتىن ەتنيكالىق قازاق تالعات قوسجىگىت جۇبايى ساادەت قوسجىگىتپەن بىرگە. الماتى، 2016 -جىل، 5 - قازان.
تالعات قوسجىگىت: - ءالى ەسىمدە، تۇرىك تىلىندەگى گازەتتەردىڭ بىرىنە قازاق ءتىلىن بىلەتىن ماماننىڭ كەرەكتىگى تۋرالى اقپارات شىقتى. ول كەزدە شەتەلدە قازاقشا ەركىن سويلەيتىن قازاقتار از ەدى. مەن ءوزىم تۋرالى اقپاراتتاردى قازاقتىڭ توتە جازۋىمەن قاعازعا ءتۇسىرىپ، ميۋنحەنگە جىبەردىم. ءبىراق وعان جۇمىسقا تۇرام دەگەن وي بولمادى. ارادا بىرنەشە اي وتكەن كەزدە ميۋنحەننەن حابارلاسىپ، وكىلدەرىنىڭ ستامبۋلعا باراتىنىن، اڭگىمەلەسۋ بولاتىنىن ەسكەرتتى. كەيىن ودان دا ءوتىپ، ازاتتىققا جۇمىسقا قابىلداندىم.
- ءسىز ازاتتىققا بارعان كەز قازاق ءبولىمىنىڭ ءالى دەربەس رەداكسيا بولىپ اشىلماعان تۇسى ەدى عوي؟
- ءيا، سول تۇستا تۇركى تىلدەرىندە حابار تاراتاتىن تۇتاس «تۇركىستان» رەداكسياسى جۇمىس ىستەدى. «تۇركىستان رەداكسياسىنىڭ» قۇرىلۋىنا ەرەكشە قىزمەت ەتكەن، نەگىزىن قالاعان - قارىس قاناتباي. ءبىراق ءوزى قىزمەت ىستەمەدى. ال العاشقى ديرەكتورى ماۋلىكەش قايبالدى ەسىمدى قازاق بولدى. ماۋلىكەش بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرگە بايلانىستى باسشىلىقتا ۇزاق وتىرا المادى. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن فريلانسەر بولىپ قانا ءجۇردى. كەيىن قۇپيا جاعدايدا قازا بولدى. مۇردەسىن تەمىرجولدىڭ بويىنان تاپتىق. ءتىلى وتكىر، جازعان كەزدە ءتىلىپ تۇسەتىن ەدى. قازاق- ورىس تىلىنە وتە جەتىك، جوعارى ءبىلىمدى زامانىندا لەنينگرادتان ءبىلىم العان ازامات بولاتىن. اسا كوپ سويلەمەيتىن، ەزۋىنە ۇنەمى تەمەكى قىستىرىپ جۇرەتىن.
ماۋلىكەشتەن كەيىن «تۇركىستان رەداكسياسىنىڭ» ديرەكتورى ءۋالي زۇنۋن ەسىمدى جىگىت بولدى. كەيىن ازاتتىقتىڭ قازاق ءبولىمى تۇركىستان رەداكسياسىنان جەكە ءبولىنىپ شىقتى. قازاق ءبولىمىنىڭ ەڭ العاشقى جەتەكشىسى بولىپ داۋلەت تاعىبەردى تاعايىندالدى.
«جەلتوقسان وقيعاسىنان باستالعان تىكەلەي ەفير»
- ول كەزەڭ سوۆەتتىك ەلدەردىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ دا الەمنەن وقشاۋلانىپ، تەك ماسكەۋگە باعىنعان تۇسى ەدى عوي. سىزدەر قازاق ءتىلدى تىڭدارماندارعا شىنايى اقپاراتتى قايدان الىپ تۇردىڭىزدار؟
- جاڭالىقتار جوعارعى جاقتان بەكىپ كەلەتىن دە، ءبىز ونى اۋدارىپ، ەفيردەن وقيتىن ەدىك. بۇعان قوسا، بىزگە قازاقستاندا شىعاتىن گازەتتەر مەن جۋرنالدار ۇزدىكسىز كەلىپ تۇراتىن. سونداعى شىققان ماقالالارعا دا تالداۋ جاسايتىنبىز. مىسالى، 1980 -جىلداردىڭ شاماسىندا «مادەنيەت جانە تۇرمىس» جۋرنالىندا «شاراپ ىشىلمەي قالعان كۇن» اتتى ماقالا شىقتى. وندا جانازاعا جينالعان حالىقتىڭ داستارحانعا قويىلعان اراقتى ىشپەي كەتىپ قالعانى تۋرالى جازىلعان. مىنە، وسى سەكىلدى قازاقتىڭ سالتى مەن داستۇرىنە جات ۇردىستەردىڭ ەنىپ كەتكەنىن سىناپ، تالداپ جازاتىن ەدىك.
- قازاق ءتىلدى گازەت- جۋرنالدار كەلىپ تۇراتىن دەپ جاتىرسىز عوي. جالپى، سول كەزدەگى قازاقستاندىق ب ا ق ماتەريالدارىن قالاي باعالادىڭىزدار؟ مازمۇنى قانداي بولدى؟
- ماسەلەن، ءبىز قازاق راديوسىن تىكەلەي تىڭداپ وتىراتىن ەدىك. تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن كولحوز بەن سوۆحوز تۋرالى ايتاتىن ەدى. تىڭداي قوياتىنداي حابار بولمادى. ايتاتىندارى سوۆەت وداعىنىڭ شارۋاشىلىعى، جەتىستىگى ەدى. گازەت- جۋرنالداردا دا سونداي بولدى. قانشا توننا بيداي الدى، قوي باسى قانشا ميلليون بولدى دەگەن سەكىلدى نارسەلەر بولاتىن.
- ءبىراق 1986 -جىلى جەلتوقسان وقيعاسى تۋرالى العاشقى اقپاراتتى «ازاتتىق» تاراتتى عوي؟
تالعات قوسجىگىت: - ءيا، بىزگە بۇل حابار فاكس ارقىلى كەلىپ جەتتى. گەرمانيا ۋاقىتىمەن تۇنگى ءبىر بولاتىن. بارلىعىمىز جۇمىستان قايتىپ كەتكەنبىز. حابار جەتكەن بويدا، ءتۇن ورتاسىندا قايتادان كەلىپ، تىكەلەي ەفيرگە شىقتىق. سول كۇننەن باستاپ ازاتتىقتىڭ قازاق ءبولىمى تىكەلەي ەفيردەن حابار تاراتۋدى باستادى. سونىڭ الدىندا چەرنوبىل اپاتى تۋرالى دا العاش رەت ازاتتىق حابارلاعان ەدى.
ازاتتىققا سۇحبات بەرگەن العاشقى قازاقستاندىق
- قازاقستانمەن تىكەلەي بايلانىس قاي كەزدەن باستاپ ورناي باستادى؟
- 1991 -جىلى قازاقستان باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ تۇركياعا بارعان العاشقى ساپارىندا مەن ميۋنحەننەن انكاراعا ارنايى ۇشىپ بارىپ، ايەروپورتتان قارسى العانداردىڭ اراسىندا بولدىم. كەيىن نازاربايەۆ ەكى كۇننەن سوڭ ستامبۋلعا ۇشىپ كەلدى. ول جەردە جەرگىلىكتى قازاقتار جينالىپ ايەروپورتتا قۇربان شالدى. ۇلكەن جيىن بولىپ نازاربايەۆ بايانداما جاسادى.
جالپى، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العان كەزدە وزگە ەمەس، ءبىز ەرەكشە قۋاندىق قوي. سونىڭ الدىندا رەداكسيادا قازاقستان جايلى حاباردان كەيىن داۋلەت تاعىبەردى، حاسەن ورالتايلار جىلاپ وتىرىپ قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك الۋىن تىلەيتىن ەدى. سول كۇندى كورگەنىمىزگە قۋاندىق.
ال توقسانىنشى جىلدارى ازاتتىقتىڭ ميۋنحەندەگى رەداكسياسىنا تىكەلەي كەلىپ سۇحبات بەرگەن قازاقستاندىق العاشقى شەنەۋنىك يمانعالي تاسماعامبەتوۆ بولدى. سوندا ونىڭ قاسىندا التىنبەك سارسەنبايەۆ بولعان ەدى. وعان دەيىن دە ميۋنحەنگە كەلگەن شەنەۋنىكتەر بولدى. ءبىراق ولاردىڭ ءبارى سۇحبات بەرۋدەن قورقاتىن. مىسالى، سولاردىڭ اراسىندا زامانبەك نۇرقادىلوۆ تە بار ەدى.
- «قورقاتىن» دەمەكشى، سىزدەردە ءارقانداي ءبىر قورقىنىش بولمادى ما؟ اسىرەسە، العاش اشىلعان جىلدارى قيىن بولعان سياقتى عوي. ءوزىڭىز دە الگىندە ماۋلىكەش قايبالدى قۇپيا جاعدايدا قازا تاپتى دەپ قالدىڭىز عوي؟
تالعات قوسجىگىت: - نەگە بولماسىن، بولدى. مىسالى 1980 -جىلداردىڭ ورتا شەنىندە سوۆەتتىك ك گ ب- ءنىڭ ادامدارى ميۋنحەندەگى وفيسكە بومبا قويىپ، جارىلىس بولدى. قانشاما ادام جاراقات الدى. وعان دەيىن دە ك گ ب قولىنان ءبىرقانشا ادام قازا تاپتى. سول سەبەپتى ءبىز سول زاماندا شىعىس ەۆروپاعا، ماسەلەن، سوۆەت گ د ر اتاعان گەرمانياعا كولىكپەن بارمايتىنبىز. بارساق تا تەك سامولەتپەن ۇشاتىنبىز.
- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
نۇرتاي لاحان ۇلى