وزبەكستان پرەزيدەنتى قازاقتار قالىڭ تۇراتىن وڭىرلەردى ارالادى
راس وزبەكتەردىڭ رەسمي ستاتيستيكاسى بويىنشا بۇل ەلدەگى قازاقتاردىڭ سانى 800 مىڭنان ءسال اسادى. ال قازاقستاندىق ساراپشىلاردىڭ مالىمەتىنشە، شىندىعىندا كورشى مەملەكەتتە 2 ميلليونعا دەيىن قانداسىمىز تۇرادى. بۇل جەردە ونداعى قازاقتاردىڭ ءبىرازىنىڭ سانالۋان سەبەپتەرمەن «وزبەك» بولىپ جازىلىپ كەتكەندىگى ەسەپكە الىنادى.
كەڭەس زامانىندا بۇل رەسپۋبليكادا قازاقتار ءومىر سۇرەتىن تۇتاس اۋداندار بولدى. ماسەلەن بىرەسە بۇحارا، بىرەسە ناۆوي وبلىستارىنا ءوتىپ وتىرعان ءۇشقۇدىق جانە تامدى اۋداندارىنىڭ تۇرعىندارى نەگىزىنەن قازاقتار. زارافشان القابىنا جايىلىپ جاتقان كەنيمەح اۋدانىن دا بايىرعىدان كوشپەلى قازاقتار مەكەن ەتكەن. سونداي- اق وزبەكستانعا بەرىلگەن قاراقالپاق اۆتونومدى رەسپۋبليكاسىندا دا قانداستارىمىز شوعىرلانعان. تاشكەنت جانە سىرداريا وبلىستارى دا قازاقتاردىڭ كوپتىگىمەن ەرەكشەلەنەتىن. مۇنىڭ سىرتىندا كەلمەسكە كەتكەن كەڭەس ۇكىمەتى ماقتا شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ بىرنەشە اۋدانىن ولاردىڭ ماماندانۋ سالاسىن سىلتاۋ ەتىپ، بۇكىل تۇرعىندارىمەن بىرگە وزبەكستانعا بەرگەنى جاسىرىن ەمەس. اقىرىندا بوستاندىق (بوستانلىك) اۋدانى كورشى مەملەكەتتىڭ قۇرامىندا سول بويى قالىپ قويدى. قالعان اۋداندارىمىز تاۋەلسىزدىك جىلدارى وزىمىزگە قايتارىلدى. باۋىرلاس قوس ەل اراسىندا قازىر جەر داۋى جوق. ورتاق شەكارا ناقتى بەكىتىلدى، اقىرعى قۇجاتتارعا جاقىندا مەملەكەت باسشىلارى قول قويدى. دەگەنمەن بۇل ەلدەگى قانداستارىمىز قازاقستاننىڭ دا قامقورلىعى مەن نازارىنان قاعاجۋ قالماۋى كەرەك.
ايتا كەتكەن ابزال، 2017-2018 -جىلعى وقۋ جىلى باستالعاندا، قازاقستان وسى ەلدەگى ناۆوي ءوڭىرىنىڭ مەكتەپتەرىنە قازاق تىلىندەگى كىتاپتاردى جەتكىزدى. قازاقستاننىڭ وزبەكستانداعى ەلشىسى ەرىك وتەمبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇل وبلىستىڭ ءۇشقۇدىق اۋدانىنىڭ شالعايداعى ءجۇزقۇدىق اۋىلىندا بىلتىر مەكتەپ اشىلدى. ونىڭ سىنىپتارى قازىرگى زامان تالاپتارىنا سايكەس جاراقتاندىرىلىپتى. ءبىلىم ورداسى «قازاق تىلىندەگى ادەبيەتتەرمەن جانە وقۋلىقتارمەن قامتاماسىز ەتىلگەن»: قازاقستان ەلشىلىگى قازاق تىلىندەگى 300 كىتاپتى، پلانشەتتەر مەن وقۋ كەرەك- جاراقتارىن جەتكىزگەن. بۇدان بولەك، ەلشىلىك تامدى اۋدانىنىڭ وتەمۇرات اۋىلىنداعى №8 مەكتەبىنە دە وقۋ قۇرالدارىن، 250 قازاقشا كىتاپتاردى اپارىپتى. بۇل ەكى ەلدىڭ ءبىراز جىل ىزعار ەسكەن قارىم- قاتىناستارىنىڭ جىلى شىرايلانىپ، جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلە باستاعانىن بىلدىرسە كەرەك. ايتپەسە بۇل ەلدە قازاق مەكتەپتەرىنىڭ ءبىرازىنىڭ جابىلعان كەزى دە بولعان.
ءبىر ايتا كەتەرلىگى، وزبەكستانداعى قانداستارىمىز تۇراتىن ەلدىمەكەندەرگە، ماسەلەن، زارافشانعا ساپارلاعان شەتەلدىك اقپارات قۇرالدارىنىڭ جۋرناليستەرى تۇيە وسىرەتىن قازاقتاردىڭ قوناقجايلىق تانىتقانىمەن، مەيمانعا كوپ ءتىل قاتپايتىنىن، قاباقتارى تۇسىڭكى وزدەرى تۇيىق ەكەنىن اتاپ وتەدى. ءتىپتى اتتارىن ايتۋدان باس تارتقاندارى دا بولىپتى.
«ناۆوي وبلىسىنىڭ تامدى اۋدانىندا مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن قازاقتار سانى جىل سايىن ازايىپ بارادى. جەرگىلىكتى تۇرعىندار قازاقتاردىڭ تاريحي وتاندارىنا كەتىپ جاتقانىن ايتادى»، - دەيدى ولار. وزبەكستاندىق قازاقتاردىڭ جاپپاي ميگراتسياسى ەكى ەل تاۋەلسىزدىك العان تۇستا كەڭ اۋقىمدا ءجۇردى. ناتيجەسىندە وزبەكستات ورگانى (ۋزستات) دەرەكتەرى بويىنشا، 2011 -جىلى قازاقتار سانى 832,7 مىڭدى قۇرايدى دەپ ەسەپتەلسە، 2017 -جىلى بۇل سان 803,4 مىڭعا دەيىن قۇلدىراعان. ال قازاقستاننىڭ ەڭبەك جانە الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ دەرەگىنشە، 1991- 2014 -جىلدار ارالىعىندا شامامەن 586 مىڭ وزبەكستاندىق قانداسىمىز قازاق ەلىنە قونىس اۋدارعان. ساراپشىلاردىڭ بايلامىنشا، ولاردى داعدارىسقا قاراماستان، ەلىمىزدەگى الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق احۋالدىڭ تۇراقتى بولۋى جانە ورالمانداردى قولداۋ شارالارىن تىيماي، قايتا ودان ءارى ورىستەتۋى قىزىقتىرادى.
ارينە شەتەلدەگى بارلىق قانداسىن ءبىر ادامدى دا قالدىرماي، تەگىس تاريحي وتانىنا كوشىرىپ الۋدى الەمدەگى ءبىر دە ءبىر مەملەكەت ماقسات تۇتپايدى. كەرىسىنشە وزگە ەلدەردە تۇرىپ جاتقان دياسپورالار مەملەكەتارالىق قارىم- قاتىناستاردا «التىن كوپىرگە» اينالىپ، وزدەرى ءومىر سۇرەتىن ەلدىڭ تاريحي وتانىنا قاتىستى وڭ ۇستانىمدا بولۋىنا ىقپال ەتۋى مۇمكىن. ماسەلەن قازىر بۇكىل الەم كانادا مەن باتىس ەلدەرىندەگى ۋكرايندىق دياسپورالاردىڭ قۋاتتىلىعىنا كوز جەتكىزىپ وتىر. سوندىقتان قازاقستان وزبەكستاننىڭ جاڭا باسشىلىعىنىڭ قازاقتار قالىڭ شوعىرلانعان وبلىستارىن دامىتۋعا كوڭىل ءبولۋى قۋانتادى.
وسىنىڭ الدىندا بۇحارا وبلىسىنا بارعان شاۆكات ميرزيەيەۆ ساپارىن ناۆوي وبلىسىندا جالعاستىردى. بۇل رەتتە ول قولعا الىناتىن جاڭا الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق جوبالار بۇل وڭىردەگى ادامداردىڭ ءومىر ساپاسىن ارتتىراتىنىن ءمالىم ەتتى. وزبەك باسشىسى نەگىزىنەن قازاقتار مەكەندەگەن، وزبەكستاننىڭ ەڭ قيانداعى اۋداندارىنىڭ ءبىرى - تامدى اۋدانىنا دا ارنايى اتباسىن بۇرىپ، جەرگىلىكتى جۇرتشىلىقتىڭ حال- جاعدايىن، كوڭىل- كۇيىن ءبىلدى.
وزبەكستان پرەزيدەنتى باسپا ءسوز قىزمەتىنىڭ حابارلاۋىنشا، «مۇندا دوستىق پەن كەلىسىمدە تۇرىپ جاتقان ءارتۇرلى ۇلت وكىلدەرى مەملەكەت باسشىسىنىڭ كەلىسىنە قاتتى قۋانىپ، شابىتتانىپ قالدى». الدىمەن شاۆكات ميرومون ۇلى تامدى، ءۇشقۇدىق، كانيمەح اۋداندارىن جانە زارافشان قالاسىن كەشەندى دامىتۋ جوسپارلارىمەن تانىستى. بۇل شالعاي وڭىرلەردە ونەركاسىپ، حالىق كوپ تۇتىناتىن تاۋارلار ءوندىرىسى، اۋىل شارۋاشىلىعى، قىزمەت كورسەتۋ سالالارىندا جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ كوزدەلۋدە ەكەن.
اتاپ ايتقاندا، رەسمي مالىمەتكە سايكەس، ءۇشقۇدىق اۋدانى ءجۇندى وڭدەۋگە جانە ودان دايىن ءونىم شىعارۋعا مامانداناتىن بولادى. سونداي- اق «كيزيلكۋم مارۆاريدي» كاسىپورنى گيدروپونيكا نەگىزىندەگى جىلىجاي سالۋدا. زارافشاندا قۇرىلىس ماتەريالدارىن جاساۋ ءوندىرىسى، 2 مىڭعا جۋىق مالعا ەسەپتەلگەن شارۋاشىلىق كەشەنى، بالىق ءوسىرۋ شارۋاشىلىعى، جىلىجايلار ىسكە قوسىلماق. وسىنداي پەرسپەكتيۆتى جوبالار تامدى، كانيمەح اۋداندارىندا دا ىسكە اسىرىلادى دەپ كۇتىلۋدە. شاۆكات ميرزيەيەۆ كانيمەح اۋدانىندا تۇيە شارۋاشىلىعىن دامىتۋ بويىنشا جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتقانىنا نازار اۋدارتتى. مۇندا ەندى مىڭ تۇيە مەن 500 باس اسىل تۇقىمدى ەشكىگە ارنالعان مال شارۋاشىلىعى كەشەنىن قۇرۋ جوسپارلانۋدا. ناتيجەسىندە، جىل سايىن مىڭ توننا تۇيە جانە 300 توننا ەشكى ءسۇتى وڭدەلىپ، ىشكى جانە سىرتقى نارىققا جول تارتپاق. بۇدان بولەك، اتالعان كەشەن ەكوتۋريستىك ورتالىق قىزمەتتەرىن دە ۇسىناتىن كورىنەدى جانە جىلىنا 10 مىڭ تۋريستى قابىلداۋعا قابىلەتتى. ويتكەنى كوشپەلى- نومادتاردىڭ قازىرگى ومىرىمەن تانىسۋ ءۇشىن باتىس ەلدەرىنىڭ ازاماتتارى موڭعوليا مەن وزبەكستانعا ساپارلايدى دەسەدى.
سونىمەن قاتار مەملەكەت باسشىسىنىڭ ساپارى اياسىندا الەۋمەتتىك جوبالاردىڭ دا تۇساۋى كەسىلگەن. ناقتىراق ايتساق، تامدى اۋدانىندا «شودليك» قايىرىمدىلىق ءۇيىنىڭ تاربيەلەنۋشىلەرىنە ارنالعان بالالار قالاشىعى تۇرعىزىلماق. 4,3 گەكتار اۋماقتى الىپ جاتاتىن قالاشىقتا تاربيەلەنۋشىلەردىڭ تۇرۋى ءۇشىن بارلىق جاعداي جاسالماق. قۇرىلىس جۇمىستارى بيىلعى ناۋرىزدا باستالىپ، جىل سوڭىندا اياقتالۋعا ءتيىس. سونداي- اق ءۇشقۇدىق اۋدانىنداعى «كونچي» ساناتورييى جوندەۋدەن ءوتىپ، قايتا جابدىقتالادى.
وزبەك پرەزيدەنتى زارافشان مەن ءۇشقۇدىقتاعى كوپقاباتتى تۇرعىن ۇيلەردى جوندەۋ جۇمىستارىمەن دە تانىستى. شاۆكات ميرزيەيەۆكە 2026 -جىلعا دەيىن باعالى مەتالدار ءوندىرىسىن ۇلعايتۋعا، «اۋمينزو- امانتوي» كەن ورنىن يگەرۋگە، مۇرىنتاۋ كەن ورنىن يگەرۋدىڭ بەسىنشى كەزەڭىن جۇزەگە اسىرۋعا، تامدى اۋدانىنداعى ەكىنشى گيدرومەتاللۋرگيالىق زاۋىتتىڭ قۋاتتىلىعىن كەڭەيتۋگە باعىتتالعان جوبالار پاش ەتىلدى.
جالپى، ناۆوي وبلىسىنداعى «ناۆوي» ەركىن ەكونوميكالىق ايماعىندا 32 جاڭا جوبانى قولعا الۋ قاراستىرىلۋدا. ولاردا 1,6 مىڭداي جۇمىس ورنى اشىلادى جانە 138 ميلليون دوللاردىڭ ءونىمى ەكسپورتتالادى دەپ كۇتىلۋدە. سالىستىرۋ ءۇشىن ايتالىق، 2010-2016 -جىلدار ارالىعىندا 22 جوبا جۇزەگە اسىرىلىپ، نەبارى 904 جۇمىس ورنى قۇرىلعان جانە 20 ميلليون دوللاردىڭ عانا ءونىمى وزگە نارىقا وتكىزىلگەن. شاۆكات ميرزيەيەۆ ە ە ا- عا بوس تۇرعان عيماراتتاردى جانە قوسىمشا جەر تەلىمدەرىن ءبولۋ تۋرالى ۇسىنىستى ماقۇلدادى. سونىمەن بىرگە، گازگون اۋىلىنىڭ جانىنداعى كەن ورنىنان الىناتىن گرانيت پەن مارماردەن كومپوزيتتىك تاستار ءوندىرۋ جوباسى دا مەملەكەت باسشىسىنىڭ نازارىنا ۇسىنىلعان. بۇل ماتەريال شەتەلدە ۇلكەن سۇرانىسقا يە. ال ونى وندىرەتىن وزبەك كاسىپورنى الەمدەگى وسىنداي بەسىنشى زاۋىتقا اينالادى. جوبانى ىسكە اسىرۋ ارقىلى جىلىنا 12 ميلليون دوللاردىڭ ماتەريالدارىن شەتەلگە ەكسپورتتاۋ جولعا قويىلماق.
وزبەك كوشباسشىسى شىنى ونىمدەرىنىڭ ءوندىرىسى بويىنشا جوبانى دا اتاپ كورسەتتى. 97 ميلليون ەۋرو تۇراتىن كاسىپورىن گەرمانيا، فرانسيا جانە قىتايدىڭ تەحنولوگيالارىمەن جاراقتاندىرىلماق. ول قۇرىلىس جانە ونەركاسىپتىك شىنىنى، شىنى قۇتىلارى مەن شولمەكتەردى شىعارادى. وسى ارقىلى وزبەكستان وزىندە قۇرىلىستارى باستالعان وبەكتىلەردىڭ شىنىعا دەگەن قاجەتتىلىكتەرىن جاپپاق، ياعني يمپورتتى الماستىرادى. نەگىزىنەن، دالا جانە تاۋلى اۋدانداردان تۇراتىن ناۆوي وبلىسىندا سۋ رەسۋرستارى قات. سوندىقتان بۇل وڭىردە ەگىن شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ءۇشىن گيدروگەلدى پايدالانۋ بەكىتىلگەن. وسى ءونىمنىڭ نەبارى 10 گرامى 3-4 ليترگە دەيىن جاڭبىر سۋىن ءسىڭىرىپ، ارتىنشا توپىراقتى نارلەندىرە الادى ەكەن.
وزبەكستان گيدروگەلدى ورمان شارۋاشىلىعىندا، سونداي- اق اۆتوكولىك جانە تەمىر جول بويىن اباتتاندىرۋ ءۇشىن دە قولدانباق نيەتتە. سول سەبەپتى وزبەك پرەزيدەنتى اتالعان جوبانى قارجىلاندىرۋدى ارتتىرۋ جانە گيدروگەلدى قولدانۋ اياسىن كەڭەيتۋ تۋرالى تاپسىرما جۇكتەدى. شاۆكات ميرزيەيەۆ وڭىردە قۇس جانە بالىق شارۋاشىلىعىن دامىتۋ مىندەتىن قويدى. دالىرەك ايتساق، شارۋاشىلىقتار تەلىمدەرىندە شاعىن سۋ قويمالارىن ۇيىمداستىرىپ، ولاردا قىتايلىق تەحنولوگيالار نەگىزىندە بالىق ءوسىرۋدى جولعا قويۋ جوسپارلانۋدا. وسىلايشا 2 سوتىق اۋماقتاعى باسسەيندەردە جىلىنا 12 تونناعا دەيىن بالىق وسىرىلمەك. وزبەكستان باسشىسى بۇل جوبانى سىناق رەتىندە الدىمەن ناۆوي وبلىسىندا ەندىرۋدى جۇكتەدى. ءبىراق سول «شاعىن وزەندەردى» شاباقتارمەن جانە ازىق- جەممەن وبلىس ءوز كۇشىمەن جانە قاراجاتىمەن قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىس بولادى.
تاعى ءبىر ەلەڭ ەتكىزگەن جاڭالىق: شاۆكات ميرزيەيەۆ قازاقتار كوپ تۇرىپ جاتقان ناۆوي وبلىسىنىڭ كەڭ الەۋەتىن وزبەكتىڭ ورتالىق تەلەارنالارى ارقىلى ىلگەرىلەتۋدى تاپسىردى. سونداي- اق وسى ماقساتتا وتاندىق كاسىپكەرلەر مەن شەتەلدىك ينۆەستورلار قاتىساتىن بيزنەس فورۋمدار ۇيىمداستىرىلاتىن بولادى. ساپار سوڭىندا وزبەكستان پرەزيدەنتى «تۇرعىنداردىڭ مۇقتاجدىقتارى مەن وتىنىشتەرى ورىندالاتىنىنا» سەندىردى. بۇل رەتتە ول سۋمەن جابدىقتاۋ، كوپپاتەرلى تۇرعىن ۇيلەر سالۋ، حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن نىعايتۋ مىندەتتەرى شەشىلۋگە تيىستىگىن نىقتاعان. وسى ماقساتتا قولجەتىمدى باسپانا قۇرىلىسى كولەمىن ەكى ەسەلەۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىن دامىتۋعا جانە اۋرۋحانالاردى جابدىقتاۋعا 4,5 ميلليون دوللار ءبولۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانىپتى.
جانات ارداق
abctv.kz