شەرحان تالاپ. كىمدى اۋدارۋ كەرەك؟ كىمگە اۋدارتۋ كەرەك؟
كۇللى ادامزاتتىڭ رۋحاني كەمەلدەنۋى داۋىرلەردىڭ بۇلقىنىسىندا، سۋسىما ۋاقىت سىلكىنىسىندە پايدا بولعان، ماڭدايى جارقىراعان «جالعىزداردىڭ» تاعدىر- تالەيىنە بايلاۋلى.
تاريح تۇلعالار ەسىمىنەن تۇراتىنىنداي، الەمنىڭ اقىل- پاراسات ولشەمى ءدۇنيا سىرىن ۇعىنعان ۇلى جاراتىلىستىڭ پايىم تارازىسىنا تاۋەلدى. بىزگە قىزىعى: ادامزات اقىل- ويىنىڭ الىپ ارناسىنا سان تاراۋ جولدان كەلىپ قوسىلعان ويلار اعىنى قاي تۇستان ەكپىندەپ سوعادى؟
باتىس پەن شىعىس اقىل- ويىنىڭ وزىعى مەن توزىعى قايسى؟ سونىڭ ىشىندە، قازاق توپىراعى تاپقان ۇرپاق الىپ ارناعا تامشىداي بولسىن ۇلەس قوسا الدى ما؟ جانە ول نەسىمەن قۇندى؟ ويلاي بەرسەڭ، ءتۇپسىز سۇراقتىڭ شىلاۋىنا شىرمالاسىڭ...
الەم ءبىزدى كىم دەپ تانيدى؟ ادامزاتتىڭ ورتاق قازانىنا قاي قازىنامىزدى سالدىق؟ عىلىم مەن تەحنيكا، باسقا دا ءتۇرلى سالالاردى ايتپاعاندا، ادەبيەت پەن مادەنيەتىمىزدىڭ شىققان بيىگى قايسى؟ ابايدى ارقا تۇتامىز. ماعجانعا مويىن بۇرامىز. اۋەزوۆتى كومەككە شاقىرامىز. كۇللى الەم تانيدى دەپ كەۋدە قاعامىز. شىنتۋايتىندا، قازاق ادەبيەتىنىڭ شەڭبەر بۇزىپ، شەتەل شارلاپ كەتپەگەنىن مويىنداعان ءجون.
قازاق جاۋھارلارىن الەمدى ايتپاعاندا، تۇركى ەلدەرى تۇگەل تانىپ بولعان جوق. بار كىنانى اۋدارما سالاسىنىڭ جۇيەلى جۇمىس جاساماۋىنان كورەرسىز. ول دا بار. ەنجار بيلىكتىڭ قۇلىقسىزدىعىنا وكپە ارتقاننان قايران نە؟.. رۋحانياتتان ىرگە ءبولۋدىڭ زاردابى ماڭدايعا تيگەندە عانا باعدار ايقىنداي باستادىق. قازاقتى جاھانعا ايگىلەۋدىڭ جوسپارى قۇرىلدى.
ارينە، ەلباسى تاپسىرماسىمەن. تۋرا ماعىناسىنداعى «رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ» قاجەتتىلىگىن انىق سەزىندىك. «جاھانداعى زاماناۋي قازاقستاندىق مادەنيەت» جوباسى ىسكە اسا باستادى. سەڭ قوزعالعانداي بولدى. قازاق ادەبيەتى الەم تىلدەرىنە اۋدارىلماق- ءدۇر. قالامگەرلەرىمىز ب ۇ ۇ- نىڭ التى تىلىندە (اعىلشىن، ورىس، قىتاي، يسپان، اراب جانە فرانسۋز) سويلەۋى كەرەك. قامال الارداي قارقىنىمىز بار. جۇمىس توبى وكىلدەرى «تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى ەڭ وزىق شىعارمالاردى ىرىكتەپ الامىز» دەپ بىلەك سىبانا كىرىسىپ تە كەتتى. اراسىندا الىپتار شوعىرى دا بار. حوش. ءبىزدى الاڭداتاتىنى: كىمدى اۋدارۋ كەرەك؟ كىمگە اۋدارتۋ كەرەك؟
* * *
كەشە عانا جارتى الەمدى كىتاپپەن جارىلقاپ وتىرعان امازون دۇكەندەرىن شولىپ شىقتىق. قازاق اۆتورلارىنىڭ قانشاسى تۇر دەيسىز عوي. ساۋساقپەن سانارلىق. ءابدى-جاميل نۇرپەيىستىڭ «سوڭعى پارىزى» (Final Respects) مەن «قان مەن تەر» (Blood and Sweat) رومانى، زاۋرە باتايەۆا اۋدارعان ديدار امانتايدىڭ شىعارمالار جيناعى، گەرولد بەلگەردىڭ، بەردىبەك پەن مۇقاعاليدىڭ اۋدارماسىن عانا كوزىمىز شالدى.
بۇنىڭ ءوزى بىرنەشە جىل بۇرىن اۋدارىلعان شىعارمالار. ارينە «الەم تانىعان قازاق ادەبيەتى» ءۇشىن بۇل وتە از. بالكىم ءبىز دۇرىس باعامداي المادىق. كۇنى كەشە ورالحاننىڭ «كىسى كيىك» اتتى كىتابى اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلدى. قازاق پەن-كلۋبى ماحامبەت پەن قاسىمنىڭ، قادىر مىرزا ءالي مەن مۇحتار ماعاۋيننىڭ شىعارمالارىن ءتارجىمالاۋعا تالاپتانىپ وتىر ەكەن.
ىسكە ءسات دەيمىز. تەك اۋدارما ساپاسىنا سالعىرت قاراماي، ىجداھاتتىلىقپەن جۇمىس جاساسا دەيسىڭ. ايتپەسە كەڭەس كەزىندە بىرنەشە مارتە اۋدارىلعان اۆتورلاردى قايتالاپ باسا بەرۋدەن ابىروي تاپقان جوقپىز.
شەتەل تىلىنە اۋدارىلاتىن اۆتورلاردى ىرىكتەۋدە اشىقتىق كەرەك. بارماق باستى، كوز قىستىلىقپەن تامىر-تانىستىققا تۋ ۇستاتۋ - ءاپ-اسەم باستامانىڭ بەرەكەسىن قاشىرادى. كەرەك بولسا، «قىزىل شەكپەنىن» جەلبەگەي جامىلىپ، ەسكى سۇرلەۋدىڭ ەتەگىنە ساجدە قىلعان جازارمانداردى كۇرەسىنگە تاستاۋعا تۋرا كەلەدى. ارنايى كوميسسياعا ارتىلار جۇك اۋىر.
جەرى مەن تەگىنە قاراماي-اق، قازاق اقىل-ويىن الەمگە تانىتار تۇلعالاردى توپقا قوسۋى قاجەت. تىزىمگە اۋەزوۆ باستاعان الىپتارىمىز، 1960-90 -جىلدارداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى ەنەرى انىق. ودان كەيىن جاستاردىڭ جاقسى شىعارمالارى سۇرىپتالادى. ءتىزىم مەيلىنشە قىسقا بولسا دا، الەم وقىرماندارىنا ۇيالماي ۇسىنار دۇنيەلەرىمىز اۋدارىلسا بولعانى.
* * *
بىردە اقىن گۇلنار سالىقباي جاستارمەن كەزدەسكەندە: «سۆەتايەۆانىڭ «يا تەن تەنەي» دەگەن ولەڭىن مەن «كولەڭكەنىڭ يەسىمىن» دەپ اۋداردىم. ايتپەسە ونى تىكەلەي «كولەڭكەنىڭ كولەڭكەسىمىن» دەپ اۋدارا سالۋعا بولادى. مەنىڭ اۋدارمامدى وقىعان ادەبيەتشى امانتاي ءشارىپ: «كولەڭكەنىڭ يەسىمىن» دەگەنىڭ كەرەمەت قوي. سۆەتايەۆاعا قالاي قيا سالدىڭ؟» - دەيدى. قىزىعىپ، سۆەتايەۆانىڭ 5-6 ولەڭىن اۋداردىم. كەيىن ونىڭ كىتابىن قازاقشا شىعاراتىن بولىپ، ولەڭدەرىن تاپسىرىسپەن اۋداردىم. ارنايى اۋدارعاندارىم وزىمە ۇنامايدى.
نەگىزى اۋدارما جاساۋ قيىن. اقىننىڭ مىنەزى كورىنىپ تۇرۋى كەرەك، قازاق وقىسا جاتىق وقىلۋى دا شارت» دەگەنى بار. اۋدارما جاساۋ - تۋىندىنى وزگە تىلگە قوتارا سالۋ ەمەس. سوڭعى كەزدە مەنىڭ كەيبىر زامانداستارىم ءجيى اۋدارما جاساپ ءجۇر. ارينە قازاق وقىرمانى ءۇشىن جاقسى ولجا. الايدا ءماتىننىڭ ماعىناسىنان اۋىتقىپ، اۆتورعا قيانات جاساماسا دەيسىڭ.
ءسوزدى اۋدارۋ مەن ويدى اۋدارۋ - ەكى بولەك جۇك ارتادى. سايىپ كەلگەندە، بۇدان اۆتور زارداپ شەگەدى، ءبۇتىن تۋىندى بۇلىنەدى. بۇدان كەلىپ، اۋدارما ساپاسى تۋرالى وزەكتى ماسەلە باس كوتەرەدى. جابىلىپ ءجۇرىپ جاقسى شىعارمالاردى تاڭداپ الارمىز-اۋ، ولاردىڭ وزگە تىلدە كىبىرتىكتەمەي كوسىلىپ كەتەرىنە كىم كەپىلدىك بەرەدى؟
جاۋاپتى ورگان جازۋشىلارىمىزدىڭ ءوز دەڭگەيىندە اۋدارىلۋىنا «قورعان» بولا الا ما؟ الدە ناۋقانشىلدىقپەن تاپسىرما ورىنداۋدىڭ وزىق ۇلگىسىن كورسەتەر «پىسىقايلارعا» يەك ارتامىز با؟ قازاق بولمىسىن تۇسىنبەي، ءتىلدىڭ ءمانى مەن ماعىناسىنا بويلاي المايتىن دەليتانت اۋدارماشىلارعا تىزگىن بەرسەك، سونشا تىراشتانۋدان قانداي قايىر بولماق؟! كىنانى وزگەدەن ىزدەۋگە پەيىلدىمىز عوي. قاراپايىم قاعيدالارعا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراماي، جۇمىسىمىزدىڭ جەمىسىن كورگىمىز كەلەدى.
قازاقتى الەمگە تانىتۋدىڭ جاڭا ساتىسىنا تۇستىك ەكەن، ايانىپ قالار تۇگىمىز جوق. ءتىلىمىزدىڭ بايلىعىن ايتىپ ءجيى ماقتانامىز. تۋىندىلارىمىزدىڭ باسقا تىلدە سايراپ كەتپەگەنىنە سونى قالقان تۇتقىمىز كەلەدى.
«قازاق ءسوزى اۋدارماعا قيىن» دەپ ۇكىم شىعاراتىندار دا بار. راس، وزگە تىلگە كوشكەندە ءوڭى قاشىپ كەتەتىن سوزدەرىمىز كوپ-اق. ءبىراق بۇل بىزگە سىلتاۋ بولماۋ كەرەك. پىشاقتىڭ ەكىنشى جۇزىنەن قاراساڭ، ءسوزى كوپ، ويى كومەسكى، سيۋجەتى سولعىن سونداي ءبىر شىعارمانىڭ قاڭقاسىن كورەسىڭ.
الەم وقىرمانى ءۇشىن قىزىل سوزدەن گورى قىزىقتى تۋىندى قاجەت ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. الەمنىڭ ۇزدىك اۋدارماشىلارىمەن، رەداكتورلارىمەن بايلانىس ورناتىپ، قارجى مەن قاجىردى اياماي، «شەدەۆرلەرىمىزدىڭ» شىراعى جانبايدى. شىعارمانىڭ ءنارى مەن ءسولى سولعىن تارتپاس ءۇشىن، ءار سوزگە ءابدى-جاميلشە كىرپيازدىق تانىتۋ قاجەت. وزگەگە سەنبەسەك، وزىمىزدە دايىن كادر جوق. قازاق دۇنيەتانىمىن قالپىن بۇزباي، تامىرىنان اجىراماي، وزگە تىلدە سويلەتەتىن ءوز اۋدارماشىلارىمىز جوقتىڭ قاسى. ادەبي مودەرنيزاتسيانى ارىدەن ويلاماۋدىڭ كەسىرى. ايتپەسە جاس ادەبيەتشىلەردى «ەميگراتسياعا» جىبەرۋ تۋرالى از ايتىلعان جوق.
P. S.
قازاقتىڭ موينىندا ءالى تولىق وتەلمەگەن قارىز بار. ول - ادامزات اقىل-ويىنا قوسار قارىز. قارىز وتەلمەي، پارىزدان قۇتىلا المايسىڭ. ەندى كەشىگۋگە بولمايدى.
شەرحان تالاپ
Egemen.kz