قازاق ءداستۇرى بويىنشا ايەلدەردىڭ سالەمدەسۋ ءتارتىبى

استانا. قازاقپارات - ادەتتە، ايەلدەر ءبىر-بىرىمەن امانداسقاندا ەرلەرشە سالەم بەرمەيدى. «امانسىز با، دەنى- قارنىڭىز ساۋ ما، ءۇي ءىشى بالا- شاعاڭىز امان با؟» دەپ، قوس قولدارىن بەرىپ امانداسسا، تۇرعىلاس، تانىس، دوس- جاران، قۇربى- قۇرداس بولسا، قۇشاقتاسىپ، بەتتەرىن ەرىندەرىنىڭ ۇشىمەن ءسۇيىپ امانداسادى.

كەلىندەر قايىن اتا، قايىن ەنە، قايناعا، قايىن بيكەلەرىنە قول بەرىپ امانداسپايدى. سال ءيىلىپ، وڭ الاقانىنىڭ سىرتىمەن وڭ تىزەسىنىڭ كوزىن باسىپ (كەي جەردە ەكى الاقانىنىڭ سىرتىمەن ەكى تىزەسىنىڭ كوزىن تەڭ باسىپ) سالەم جاساپ، ونان سوڭ، اماندىق سۇراسادى. كەلىن سالەم جاساعاندا اتا-ەنەسى، قايىن اعا، قايىن بيكەلەرى: «ءتاڭىر جارىلقاسىن! جاسىڭ ۇزاق بولسىن! ۇل تاپ!» دەگەن سياقتى باتالار بەرەدى، دەپ جازادى islam.kz.

ەنەلەرى كەلىندەرىنىڭ قولدارى مەن ماڭدايلارىنان سۇيەدى. ال، كەلىندەر ات ۇستىندە، باسقا كولىكتەردە وتىرعاندا اتا-ەنەسى مەن سالەم جاسايتىن ۇلكەن كىسىلەر كەزىگىپ قالسا، وندا، ات-كولىكتەن ءتۇسىپ سالەم جاساماي-اق، وڭ قولىمەن وڭ سامايىن (ماڭدايىن) سيپاپ قۇرمەت كورسەتەدى. بۇل سالەم جاساعانمەن بىردەي سانالادى.

قازاق ءداستۇرى بويىنشا، كەلىندەر اتا-ەنەسى مەن قۇرمەتتى كىسىلەردىڭ ۇيىنە اتپەن توتە بارىپ تۇسپەيدى، اۋىلعا جاقىنداعاندا ات-كولىگىنەن ءتۇسىپ، جاياۋلاپ بارادى. اتتاناردا اۋىلدان ۇزاپ بارىپ اتتانادى. ارۋاقتى ۇيلەر مەن مولالاردىڭ تۇسىنان جانە كوپىردەن وتكەندە ات- كولىكتەن ءتۇسىپ، جاياۋلاپ وتەدى. قىز بالالار امانداسقاندا ءبىر-ءبىرىن كورگەن جەردەن جۇگىرە باسىپ بارىپ قول الىسادى نەمەسە قۇشاقتاسىپ، ءسۇيىسىپ امانداسادى. بۇل - جالپى امان-سالەمنىڭ ءجونى.

جالپى، قازاق حالقىنىڭ امان-سالەم تاربيەسىندە، ادامدار ءبىر-بىرىمەن امان-سالەم جاساسقاندا ىستىق-ىقىلاستى، قىزۋ مەرەيلى امانداسۋ دارىپتەلەدى. بىرەۋ امانداسقاندا ونى مەنسىنبەي، الىمسىنباي كەكىرەيىپ تۇرىپ الۋ، ءبىر قولىن قالتاسىنا سالىپ شىعارماۋ، قول ۇشىن ىقىلاسسىز ۇسىنۋ نەمەسە ۇسىنعان قولدى الماۋ سياقتىلار وتە ادەپسىزدىك، مادەنيەتسىزدىك، كورگەنسىزدىك سانالادى.

ادەتتە، بىرەۋمەن قول الىسىپ امانداسقاندا، ونىڭ قولىن ۇزاق ۇستاپ تۇرىپ الماۋ جانە قاتتى قىسپاۋ كەرەك. الايدا، ۇزاق ۋاقىت كورىسپەگەن دوس- جاران، قۇدا- قۇداعيلاردىڭ قولدارىن قاتتىراق قىسىپ، ۇزاعىراق ۇستاپ تۇرۋى ابەستىك بولمايدى. قايتا ول دوستىق پەن ساعىنىشتى بىلدىرگەندىك ەسەپتەلەدى.

قازاقتا، كوپتى كورگەن، كوپ جاساعان اقىلدى، ءبىلىمدى، بەدەلدى ادامداردى جاسى كىشى ادامدار ىزدەپ بارىپ: «سىزگە سالەم بەرگەلى كەلدىم» دەپ سالەم بەرىپ، اقىل- كەڭەسىن تىڭدايدى. سونداي-اق، ۇلكەن، بەتتى-بەدەل ءدى ادامدار مەن ارۋاقتى اۋىلداردىڭ تۇسىنان وتكەندە، مىندەتتى تۇردە ۇيىنە ءتۇسىپ، سالەم بەرىپ وتەدى. ولاي ەتپەسە، «تاربيەسىز، كورگەنسىز، سالەم بەرۋگە جاراماعان تاياز نەمە» دەپ، قاتتى سوگىسكە ۇشىرايدى.

قازاقتىڭ امان-سالەم تاربيەسىندە ۇلكەن عىلىمي ءمان-ماعىنا، مول ەتيكالىق جانە ادامگەرشىلىك ونەگە بار. ول ۇرپاقتاردى ۇلكەندى قۇرمەتتەپ، كىشىنى ايالاۋعا، سالت- ءداستۇردى ۇزبەي جالعاستىرۋعا؛ ىزگى نيەتتى، ادال، تۋراشىل، مادەنيەتتى، ءتارتىپتى، ادەپتى، يبالى بولۋعا؛ ءومىردىڭ ءمانىن ءتۇسىنىپ، ويلاۋ، تۇجىرىمداۋ قابىلەتتەرىن جەتىلدىرۋگە باۋليدى.