قىز يناباتتىلىعىمەن قادىرلى
ءدىنى مەن ءدىلى بەرىك ەل - الىنباس قامال. باسقا ەلدەردىڭ جەتىستىگى دەپ باعالاعان ارزانقول مادەنيەت ۇلگىسى سالت- ءداستۇرىمىزدىڭ تۇنىعىن لايلاماسىن دەسەك، جاستارعا، اسىرەسە قىزدارعا دۇرىس تاربيە بەرۋ - ورتاق پارىزىمىز. ويتكەنى كىم-كىم دە بولاشاق اكە، اعا، اپكە نەمەسە انا.
قىز بالانى تورگە شىعارعان ۇلتىمىز بولاشاقتا ەل اناسى اتانارىنا كامىل سەنگەن. قازاق قىزدارى دالانىڭ ەركە ەلىگىندەي بۇلاڭداپ وسكەن. نازىك جاندى قىزدارعا قاراپ، ەر- جىگىتتەردىڭ بويىنا كۇش- قۋات بىتەدى. ولاردى قورعاعىسى كەلەدى. باتىر اتانعان قازاق ەلىنىڭ ەر- ازاماتتارىن جىگەرلەندىرىپ وتىرعان وسى نازىك جاندىلاردى قورعاۋ نيەتى بولاتىن.
ويتكەنى ەر مەن ايەل ءارقاشان ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ وتىرعان. باتىس ەلدەرىنىڭ بالا تۋماي، قارا باسىنىڭ قىزىعى ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋ ءۇردىسى، ايەلدى ەردەن جوعارى قويىپ، ەرلەرگە ءتان قىلىقتاردى ناسيحاتتاۋى داستۇرىمىزگە كەرەعار. بۇل قوعامعا ەش مۇقتاجسىز ەركەكشورا قىزداردى الىپ كەلدى.
ءبىر حاديستە ادامزاتتىڭ قاي ۇلتىندا، قاي داۋىردە بولماسىن، قانداي قوعامدىق زاڭدارمەن ايەلدەرگە ءتۇرلى قۇقىق بەرگەنمەن، ول اللا بەرگەن جاراتىلىس بولمىسىنا ساي بولماسا، ونى بۇزادى، تاعدىرىن قور ەتەدى دەلىنگەن ەكەن. قازاق قىزى ءارقاشاندا ەركىن سويلەپ، ويىن اشىق ايتقان، ونىڭ ىشىندە ءتىپتى بيلىك ەتكەن ايەلدەر دە بولدى. الايدا ولار ەشقاشان دا ايەلدىك بولمىسىن جوعالتپاعان ەدى.
قازىرگى كەزگە سايكەستەندىرسەك، قىز بالانىڭ قۇقىعى ۇل بالادان ەش كەم ەمەس، الايدا رۋحاني جاعىنان ءارقاشاندا نازىك بولمىسىنان اينىماۋى قاجەت. «كەلىنى جاقسى ءۇيدىڭ كەرەگەسى التىن» دەمەكشى، كوڭىلى مەن جۇرەگى تازا، ادەمىلىككە، نازىكتىككە قۇمار، ءوزىنىڭ ەمەس، وزگەنىڭ ورەسىن كوتەرمەلەيتىن قىز كەلەشەكتە ىرگەلى ءۇيدىڭ شاڭىراعىن جوعارى كوتەرەتىنى انىق.
قاي اتا- انانى الساق تا، قىزىنىڭ بارعان جەرىندە تاستاي باتىپ، سۋداي سىڭىپ كەتۋىن، جاقسى جار، ادەپتى كەلىن، اياۋلى انا بولۋىن ارماندايدى. قاسيەتتى انا قىزىنىڭ تاربيەلى بولىپ ءوسۋى ءۇشىن جاسىنان اق شاشتى قاريانىڭ الدىن اتتاتپاي وسىرەدى. قازاق حالقى كەلىننىڭ كەلگەن جەرىندە جاقسى جار، ابزال انا، ۇقىپتى ايەل بولۋى، بىرىنشىدەن، ونىڭ وسكەن ورتاسىنا بايلانىستى دەسە، ەكىنشىدەن، كەلگەن جەرىنە دە بايلانىستى دەپ قارايدى. جاڭا تۇسكەن جاس كەلىنگە ەنەلەرى قوناق كۇتۋ، اس ۇستاۋ، بالا كۇتۋ سياقتى ماسەلەلەردە ۇنەمى اقىل- كەڭەس بەرىپ، ۇيرەتىپ وتىرادى.
«كەلىننىڭ جاقسى بولماعى ەنەسىنەن» دەپ ەنەنىڭ جاس كەلىنگە قامقورشى بولۋىن تالاپ ەتكەن. ايەل قانداي بيىك دارەجەلى جۇمىس ىستەمەسىن، قايدا بولماسىن ونىڭ ەڭ باستى مىندەتى - ومىرگە ۇرپاق اكەلۋ، بالا تاربيەلەۋ. كوپ جاعدايدا وتباسىنىڭ بەرىكتىگى ايەلگە بايلانىستى. ايەل سابىرلىلىعى، كەشىرىمدىلىگى, سىپايىلىعى سياقتى قاسيەتتەرىمەن ءۇي-ىشىنە بەرەكە اكەلىپ، شاڭىراق باقىتىن ورناتا الادى. ۇلكەندى سىيلاۋ - حالقىمىزدىڭ ەجەلگى ءداستۇرى. بۇل ءداستۇر بويىنشا جاستار ۇلكەننىڭ الدىن كەسىپ وتپەۋگە، سىپايى بولۋعا، ۇلكەنمەن ءسوز جارىستىرماۋعا، تىپتى ۇلكەندەردىڭ الدىندا قاتتى كۇلمەۋگە تيىس. قىز بالانىڭ العاشقى ۇستازى - اناسى.
قىزدارعا جان- جاقتى سۇلۋلىق، ياعني جان سۇلۋلىعىمەن قوسا، ءتان سۇلۋلىعى بىردەي بولعانى جاراسادى. جاستىقتىڭ ءوزى سۇلۋلىقتىڭ، نازىكتىكتىڭ بەلگىسى. قىز بالالاردىڭ كورىكتى بولىپ وسۋىنە ەرتەدە انالارى ەرەكشە كوڭىل بولگەن.
«اتتىڭ كوركى - جالى، ارۋدىڭ كوركى - شاشى» دەپ ۇققان انالار قىزدىڭ شاشىن دۇرىستاپ كۇتىپ- ءوسىرۋدى ونەر ساناعان.
شاشتى جاقسى ءوسىرۋ ءۇشىن ايرانمەن، قىنامەن جۋعان. شاشتى قوس بۇرىم نەمەسە بەستەمشە ەتىپ ءورۋ بويجەتكەن قىزداردىڭ كوركى بولعان. سىرعا، بىلەزىك، شاشباۋ، شولپى سياقتى اشەكەي زاتتاردى تاقتىرعان. «قىزدىڭ كوزى - قىزىلدا» دەگەن ماقال دا قىز بالانىڭ اشەكەي زاتتارعا ۇيىرلىگىن بىلدىرەدى. حالىق جىرلارىنداعى ارۋلاردىڭ سۇلۋ ءمۇسىنىن شەبەر سۋرەتتەۋدەگى ماقسات - جاستاردى اسەمدىك سەزىمگە بولەۋ ەدى. حالقىمىز قىزدىڭ كوركىنە اقىل- ويى، مىنەزى ساي بولۋىن قالاعان. ادامنىڭ مادەنيەتى مەن تاربيەسىنىڭ دەڭگەيى سىرت بەينەسىنەن، كيىنە بىلۋىنەن دە كورىنەدى. بىزدىڭ ەستەتيكالىق مۇراتىمىز - سىرت كورىنىستىڭ ادەمىلىگى مەن رۋحاني كەمەلدىلىكتىڭ تابيعي بىتە قايناسۋى.
«سىرت پىشىننىڭ ادام ومىرىندەگى ءمانى زور، - دەپ جازدى ا. س. ماكارەنكو. - ۇقىپسىز، سالاق ادامدى ءوز ىسى مەن قىلىعىنا ەسەپ بەرە الادى دەپ ويلاۋ كوبىنە قيىن. كيىنە بىلۋ ادەمىلىگىنىڭ دە ءجۇرىس- تۇرىس ادەمىلىگىنەن ماڭىزى كەم ەمەس».
قوعامنىڭ دامۋىنا بايلانىستى كيىمنىڭ ءسانى دە وزگەرىپ وتىرادى. ادامنىڭ ءوز تۇسىنداعى سانگە سايكەس كيىنە بىلۋى اسەم- كەربەز تالعامىنا بايلانىستى. كيىمنىڭ ءساندى دە جاراسىمدى بولۋىمەن قاتار، كيىپ بارعان جەرىندەگى جاعدايعا، وتىرعان ورنىنا، ىستەيتىن قىزمەتىنە سايكەس كەلۋىن دە ەسكەرۋ قاجەت. قىزداردىڭ تەمەكى تارتۋى، ىشىمدىككە ۇيىرلىگى ادەتكە اينالىپ بارا جاتقانى بايقالادى.
ورىنسىز كيىنۋ، ورىنسىز ءجۇرىس-تۇرىس ايەل زاتىنىڭ ايەلدىك، نازىكتىك، سىپايىلىق كوركىنە نۇقسان كەلتىرەتىن قىلىق ەكەنىن ەستەن شىعارۋعا بولمايدى. ادام جاراسىمدى كيىنە بىلۋى كەرەك. ءوزىڭدى باسقالارعا ۇلگى ەت، باسقالاردى قىزىقتىراتىنداي ادەپتىلىكتىڭ يەسى بول دەيمىز. دەنساۋلىققا، تازالىققا، سىپايىلىققا زياندى ەرسى ادەت قاي جەردە دە جەتكىلىكتى. قىس پەن كۇزدىڭ سۋىق كۇندەرىندە دە كەلتە كويلەككە قىزىعىپ، دەنساۋلىعىنا زيانىن تيگىزىپ العان، بويانامىن دەپ اسەم شاشىن الەمەشتەپ العان، كىرپىكتەرىن جۇلىپ، ونى قايتا وسىرە الماي جۇرگەن بيكەشتەر از با؟
قازاق حالقى نەكە تازالىعىنا، قالىڭدىقتىڭ ارىن ساقتاپ، قىزدىڭ قاسيەتىن جوعارى ۇستاۋىنا وتە زور ءمان بەرگەن. «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم، مىڭ سان ۇيدەن سىن» دەپ اتا- بابالارىمىز قىزدىڭ ابىرويىن بۇكىل اۋىل- ايماق بولىپ قورعاعان. ار تازالىعى وتباسى بەرىكتىگىنە دە سەبەپكەر بولعان. اناسى ۇنەمى قىز بالانىڭ تاربيەسىنە كوڭىل ءبولىپ، تازالىق پەن يبالىقتى، ءتارتىپ پەن يماندىلىقتى ساقتاۋدى قاداعالاپ وتىرعانى دۇرىس. دۇرىس تاربيە مەن ءبىلىمدى ۇشتاستىرىپ، ۇلىن ۇياعا، قىزىن قياعا قوندىرۋ اتا-انانىڭ باستى ارمانىنىڭ ورىندالعانى دەپ ءبىلۋىمىز كەرەك. بۇگىنگى تاڭدا بارلىعى تەڭ قۇقىلى. ءبىراق انا دەگەن اتقا سىن كەلتىرمەي، اكە ءرولىن جوعارى قويا بىلگەن ازاماتشا ۇتادى.
«بالا - اتا-انانىڭ ايناسى» دەگەن ءسوز بەكەر ەمەس، سوندىقتان انانىڭ جاۋاپكەرشىلىگى وتە زور. ادامنىڭ ءوزىنىڭ ماڭىزدىلىعىن سەزىنۋى تاماق ءىشۋ، ۇيىقتاۋ سياقتى ەڭ قاراپايىم، الايدا ەڭ قوماقتى قاجەتتىلىگى ەكەن. بۇل قاجەتتىلىكتىڭ ورنىن ءومىر بويى تولتىرا الماي وتەتىندەر دە بولادى. ومىردەگى ورنىنىڭ بارىن دالەلدەۋگە قۇمارلىق ادام تابيعاتىنا ءتان. كىشكەنتاي قىزدىڭ ءبىرىنشى كورەتىن ەر ادامى كىم؟ ارينە - اكە.
ەگەر اكەسى قىزىنا كوڭىل ءبولىپ، ادەمى، ەرەكشە ەكەنىن سەزدىرىپ، كوزقاراسىمەن بىلدىرسە، وندا ول قىز جاڭاعى ايتىپ وتىرعان ءوزىنىڭ ماڭىزدىلىعىن دالەلدەۋدى ءومىر بويى قاجەتسىنبەيدى. ويتكەنى ول ءوز اتا- اناسىنىڭ الدىندا بۇل سەزىمنىڭ بار ەكەنىن بىلەدى. ەندى ول تەك وزىنە ەمەس، وزگەگە دە كوڭىل بولە الادى، وزگەنىڭ جانىن جۇباتا الادى. ال كەرىسىنشە، اناسىنان بولسىن، اكەسىنەن بولسىن، ءتيىستى كوڭىل بولىنبەسە، بالا كەلەشەكتە سول ولقىلىقتى وتە قاتتى سەزىنەدى.
قازىرگى ەرەسەك ادامداردىڭ ورتادا ءوزىن ءوزى ۇستاۋىنا قاراپ، كىشكەنتاي كەزىندەگى كەرەكتى نازاردى العانىن نەمەسە الماعانىن بىلۋگە بولادى. بالانىڭ ءومىر بويىنا وزىمەن بىرگە بولاتىن ساناسى مەن مىنەزى بالالىق شاعىنداعى العاشقى سەزىمدەردىڭ جيىنتىعى. ال سەزىمتال كەلەتىن قىز بالانىڭ تاربيەسىنە وتە مۇقيات قاراۋ كەرەك.
تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، كوشپەندى قازاق حالقى ءارقاشاندا انانى قاستەرلەگەن. جارىن سۇيگەن. قىزىن قىرىق ۇيدەن تيا وتىرىپ، الاقانىنا سالىپ اسپەتتەپ ەركەلەتكەن. قىزدى قاشاندا جاتجۇرتتىق دەپ، جاس كۇنىنەن وتباسىنىڭ سەنىمدى سەرىگى، قارا قازاننىڭ يەسى، ءۇيدىڭ ۇيىتقىسى رەتىندە ۇزاتقانعا دەيىن تەك تاربيە بەرگەن. سول ءداستۇردىڭ ارقاسىندا ەلدىڭ اناسى اتانعان تالاي ايەلدەردىڭ ەسىمى بىزگە جەتتى.
گۇلنار اشەمبەكوۆا، بالقاش قالاسىنداعى №24 -ورتا مەكتەپتىڭ قازاق ءتىلى ءپانى مۇعالىمى قاراعاندى وبلىسى
Egemen.kz