قازاق سالتى بويىنشا ساقال- مۇرت قويۋدىڭ ءجون-جوسىعى
الايدا، ساقال-مۇرتتى قالاي بولسا سولاي قويا بەرمەگەن، قايتا، ساقال-مۇرت قويۋدىڭ وزىندىك ءجون-جوسىعى بولعان. مىسالى، ەر ازاماتتار مۇرتتى باليعاتقا تولعاننان بالالى-شاعالى بولىپ، تۇڭعىش قىز ۇزاتىپ، كەلىن تۇسىرگەنگە دەيىن قويسا، كەلىن ءتۇسىرىپ، قىز ۇزاتىپ، نەمەرەلى بولعان سوڭ، رەسمي ساقال قويادى. ال، كەلىن ءتۇسىرىپ، قىز ۇزاتا الماعاندار 50-دەن اسقان سوڭ ساقال قويادى.
قازاق حالقى ساقال-مۇرت قويۋدى جىگىتتىك اسەمدىك پەن اقساقالدىق سالاۋاتتىلىقتىڭ، ومىرگە دەگەن شۇكىرشىلىكتىڭ، قاناعاتشىلىقتىڭ بەلگىسى دەپ قاراعان، ياعني، بىلىكتى كىسىلەر بالالى-شاعالى بولىپ، نەمەرە سۇيگەن سوڭ، قۇدايدىڭ بەرگەنىنە شۇكىرشىلىك ەتىپ، «بولدىم، تولدىم، اتا بولدىم، كەيىنگىلەرگە اقىل- كەڭەس بەرىپ، ۇلگى- ونەگە كورسەتەر كەزىم جەتتى، دۇنيەنىڭ ەندىگى قىزىعى - ۇرپاقتارعا تان. ەندى بالا- شاعانىڭ الدىندا كوز جۇمسام ارمانىم جوق» دەپ، ساقال قويىپ، ءارى سول كۇننەن باس تاپ وزدەرىن دۇنيە قىزىعىنان شەتتەتىپ، قىزبالىقتى تاستاپ، جاستارعا اقىل ايتىپ، ۇلگى- ونەگە كورسەتۋ جولىنا تۇسەدى.
ادەتتە، مۇرت قويعان جىگىتتەر مۇرتىن اۋزىنا تۇسىرمەي، ادەمىلەپ شالعىسىن قايىرىپ جۇرەدى. ال، ساقال قويعاندار، ساقالدى وزدەرىنىڭ بەت پىشىندەرىنە جاراساتىنداي ەتىپ قويىپ، ادەمىلەپ جاساپ، جۋىپ- تاراپ، تازا ۇستايدى. ەشقاشان كىر- قوجالاق، قاۋعاداي قىپ ءوسىرىپ جىبەرمەيدى. قايتا، ساقالىن اۋىق- اۋىق تاراپ، جاساپ، جاراسىمدىلىعىن ساقتايدى. ءتىپتى، ەل- جۇرت 60-قا كەلگەنشە ساقال- مۇرت قويماي، بەت-اۋزىن جىلمىقتاي قىلىپ جۇرگەن ەركەكتەردى «قارتايعانىن بىلمەگەن اقىماق» دەپ سىلتىڭ ەتەدى.
قازاق حالقى ساقالدى ەرەكشە قادىرلەيدى. جاسى كىشى ادامدار ساقالدى كىسىلەردى كورگەندە، ولارعا مىندەتتى تۇردە سالەم بەرىپ، قۇرمەت كورسەتەدى. «اقساقال» دەپ الدارىندا ادەپ ساقتاپ، كىشىلىك، كىسىلىك تانىتادى. ەشقاشان وعاش قىلىق، وقىس مىنەز كورسەتپەيدى. «سىيعا - سىي، سىراعا - بال» دەگەندەي، ساقال قويعان كىسىلەر دە ساقالىنىڭ سالاۋاتىن ساقتاپ، «اقساقال» دەگەن ارداقتى اتقا داق تۇسىرمەۋگە تىرىسادى، ياعني، وزدەرىن اۋىل اقساقالى بولدىم، وتباسى مەن اۋىل- ايماقتىڭ ۇيتقىسىمىن دەپ ەسەپتەپ، ەل الدىنداعى اقساقالدىق پارىزدارىن وتەپ، اسقاق ادامگەرشىلىكپەن، جومارتتىقپەن ۇلگى- ونەگە كورسەتۋگە تىرىسادى.
قىسقاسى، ساقالدى «وسى قاسيەتتى ساقالدىڭ قادىرىنە جەتەمىن، اتىنا داق تۇسىرمەيمىن، ەل-جۇرتىما ۇلگى-تاعىلىم كورسەتىپ، حالقىمدى بەرەكە-بىرلىككە شاقىرامىن، پەندەلىك بىلىق-شىلىققا بوي ۇرمايمىن» دەگەن كىسىلىك قادىر- قاسيەتى جوعارى ادامدار عانا قويادى. بولماسا، ساقالدىڭ قادىر-قاسيەتى قاشادى دەپ ۇعىنادى. سوندىقتان دا، ۇلكەن ادامدار ابەستىك قىلىق كورسەتسە، ولاردى «اۋزىنا اتا ساقالى شىققانشا ونىسى نەسى» دەپ سوگەدى. ال، جامان ءىس- قيمىل كورسەتسە، «اناۋ اۋزىڭداعى ساقال ما، نە؟! ساقالدى باسىڭمەن ۇيالساڭ بولماي ما؟!» دەپ قاتاڭ جازعىرادى.
ساقال- مۇرت قويۋ ەر ادامداردىڭ جاۋاپكەرشىلىك جانە بورىشتىلىق سەزىمدەرىن كۇشەيتىپ، ادامداردى ىزگىلىككە، تەكتىلىككە، تازالىققا باۋلىپ، اسقاق ادامگەرشىلىككە داعدىلاندىرادى. ەر- ازاماتتاردىڭ ەل-جۇرت اراسىنداعى بەدەلىن كوتەرىپ، قادىر-قاسيەتىن ارتتىرادى.
ايىپ ءنۇسىپوقاس ۇلى
islam.kz