بالا تاربيەسىندە ءار قازاق جىبەرەتىن قاتەلىك
استانا. قازاقپارات - وتباسىلىق قۇندىلىق: ماسەلەن، ەركىندىك، وتانعا قالاي قىزمەت ەتەدى؟
وسىدان ءبىر جارىم جىل بۇرىن، اتىراۋ وبلىسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنەن وقۋ دەمالىسىنا شىقتىم. امەريكاعا اتتاندىم. گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنە ءتۇستىم.
ويىمدا جاۋابىن تاپسام دەگەن جالعىز سۇراق بولدى. الەمدەگى تەڭسىزدىكتىڭ ءمانىن انىقتاعىم كەلدى. قازىرگى دامىعان ەلدەر قايتىپ وسى دەڭگەيگە جەتتى؟ ونىڭ سىرى نەدە؟ نەگە وسىنى ۇيرەنىپ، ەلگە الىپ كەلىپ، دامىپ كەتپەسكە؟
مەملەكەتتەر دامۋىنىڭ سىرىن ىزدەۋ ادامداردى زەرتتەۋگە الىپ كەلدى. كەيبىر ادامدار نەگە تابىستى، ومىردە جولى بولعىش، ال كەيبىرى ومىردەن ءوز ورنىن تابا المايدى؟ ونىڭ سىرى نەدە؟
زەرتتەي كەلە كوزىم جەتكەن دۇنيە - ادام دامۋى مەملەكەت دامۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەن. جاڭالىق اشقانىم جوق. بارشاعا ايان شىندىق. ال ەندى ولاي بولسا، نەگە قازاقستان دا ادامدارىن دامىتۋ ارقىلى، دەمەك ءبىلىم بەرۋ ارقىلى، ەلباسى ايتىپ جۇرگەن، دامىعان وتىز ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلا سالمايدى؟
قازاقستاننىڭ ورتا ءبىلىم جۇيەسى تاپ امەريكادان قالىپ قويدى دەپ ايتا المايسىڭ. زەرتتەي كەلە كوزىم جەتكەن تاعى ءبىر قۇپيا - مەملەكەتتىك ماسەلە وتباسىلىق تاربيەدەن باستالادى ەكەن. وتباسىدا بويعا سىڭەتىن قۇندىلىقتارعا بايلانىستى بولىپ شىقتى.
جالپى، «قۇندىلىق» دەگەن ءسوز باتىس ەلدەرىندە كوپ ايتىلادى. اسبتراكت ۇعىم سياقتى. ال شىندىعىندا ولاي ەمەس ەكەن. ماسەلەن، وتباسىلىق قۇندىلىقتاردىڭ ءبىرى - ەركىندىك. وتباسىدا ونى قالاي جۇزەگە اسىرۋعا بولاتىنىن، جالپى قۇندىلىق ۇعىمى وسى ماتەريالدى سوڭىنا دەيىن وقىپ شىقساڭىز تۇسىنەسىز.
ادامزاتتىڭ باسىم بولىگى ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىنا دەيىن اگرارلىق قوعامدا ءومىر سۇرگەن. اگرارلىق وتباسىدا وتاعاسىنىڭ قولىندا - شەكسىز بيلىك بار. ءبىر ادامنىڭ ۇيدە باس بولعانىن جامان دەپ وتىرعان جوقپىن. كوبىمىز اكەمىزدىڭ قاس- قاباعىنا قاراپ اۋىلدا وستىك. بۇل جەردە پسيحولوگيالىق استار بار. قازاق وتباسىلارىندا اكەنىڭ ايتقانى - زاڭ. قاتال اكە - نەنىڭ دۇرىس، نەنىڭ بۇرىس ەكەنىن بىلەدى. بارلىق سۇراققا - ءوزى جاۋاپ. وعان ەشكىم كۇمان كەلتىرمەيدى. وي تالاس، بوتەن پىكىر جوق.
بارا- بارا قاتالدىق الگى بالانى كونگىشتىككە الىپ كەلەدى. وسكەن سوڭ بويسۇنعىشتىق باعىنىشتىلىققا اپارادى. ءوزىڭ شەشىم قابىلداساڭ، دۇرىس بولمايتىن سياقتى. ءسويتىپ تاۋەلدىلىكتەن تاۋەكەلسىزدىك پايدا بولادى. تاۋەكەل جوق جەردە الەۋمەتتىك وزگەرىس ورىن المايدى، ەكونوميكانى ىلگەرىلەتەتىن يننوۆاتسيالار شىقپايدى.
بەرتىن كەلە مەكتەپتە اتا- انا فۋنكسياسى جارتىلاي مۇعالىمدەرگە وتەدى. ولار دا سول ورتادان شىققان، بالانى شەڭبەردە ۇستاۋعا تىرىسادى. ودان سوڭ اكەنىڭ ورنىن باسشى باسادى. باسشى - سەنەن باستاما كۇتەدى، سەن - باسشىدان نۇسقاۋ كۇتەسىڭ. ءىس ءساتسىز اياقتالسا، جاۋاپكەرشىلىكتى باسشىعا جابا سالاسىڭ، سەن تاپسىرما ورىنداۋشى عاناسىڭ. جىل سوڭىندا ەلباسى جۋرناليستەرگە سۇحبات بەرىپ وتىرعاندا «حوروشو، كوگدا ەست پرەزيدەنت، نا كوتوروگو سۆاليت»(ال ەگەر پرەزيدەنت كىنالى بولسا - رەد.) دەگەن ءسوزى وسى جۇيەدەن تاراپ كەلە جاتىر.
قازاقى بالا تاربيەسىندەگى قۇندىلىقتاردى قوعامنىڭ وي ەلەگىنەن وتكىزبەي، ۇلتتىق ايناعا قايتا- قايتا قاراماي، ول سولاي بولا بەرەدى. ەلىمىز 2050 -جىلى دامىعان 30 دىققا ەنۋدى جوسپارلاعان ەكەن. وعان نۇسقاۋمەن ەمەس، ءار ازامات شىعارماشىلىق الەۋەتىن جۇزەگە اسىرا العاندا عانا كىرەمىز. شىعارماشىلىق الەۋەتتىڭ دامۋى (innovative potential, creativity) - وتباسىداعى ەركىندىكتەن، ال ونى جۇزەگە اسىرۋ - قوعامداعى ەركىندىككە بايلانىستى. (سەرگەي برين نەمەسە باسقالارىنىڭ جۇلدىزى رەسەيدە ەمەس، وزگە ەلدەردە جانۋى مىسال. بۇل - ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە).
سونىمەن، ەكونوميكالىق ءوسىم دە، وتىزدىققا ەنۋ دە وتباسىداعى تاربيەدەن باستالادى. ءبىر قاراعاندا، ەكونوميكا مەن تاربيەنىڭ قاتىسى جوق سياقتى. ال شىندىعىندا ادام قاسيەتتەرىن مەملەكەت قابىلەتىنە اينالدىرۋ - تىكەلەي تاربيەگە بايلانىستى. ەرىكسىز ءارى بويسۇنعىش ۇرپاق ەشقاشان دا ەركىن ءارى قايسار حالىققا اينالمايدى.
قازاقى تاربيەدەگى قۇندىلىقتاردى زەردەلەۋ - وزىعىن قالدىرىپ، توزىعىن قايتا قاراۋ - رۋحاني جاڭعىرۋ باعدارلاماسى اياسىندا قوعامدىق تالقىعا سالاتىن باستى شارۋا.
وسى ماسەلە قىتايلاردى دا قاتتى الاڭداتىپتى. سەبەبى، بۇكىل يننوۆاتسيانىڭ كوبى امەريكادا پايدا بولادى. سويتسە، امەريكانىڭ بالالارى عىلىمي فانتاستيكانى كوپ وقيدى ەكەن. بۇل ادەبي جانر قيالداۋعا، ارمان قۋۋعا الىپ كەلەدى. بۇنى ءبىر دەپ قويىڭىز.
ەكىنشىدەن، قيالي بالانىڭ ويىن جۇزەگە اسىرۋعا كومەكتەسۋ اتا-اناعا بايلانىستى. 2014 -جىلى ۆاشينگتوندا بولدىم. جاستار فورۋمىنا قاتىستىم. ساحناعا 20 جاسقا دەيىنگى ونەرتاپقىشتار شىقتى. اتتارى ەسىمدە جوق، سولاردىڭ ىشىندە ءبىر جىگىت قانشاما ەكسپەريمەنت جاساعانىن، ءۇيدىڭ اس بولمەسىن نەشە رەت ورتەپ العانىن، سىناققا قاجەت ءبىر حيميالىق ەلەمەنتتى اكە- شەشەسىمەن بىرگە نەشە كۇن ىزدەگەنىن اڭگىمەلەپ بەردى.
ەركىندىك دەگەنىمىز ەركەلەتۋ ەمەس، مىنە وسى، ءوز ويىن ىسكە اسىرۋدا قولداۋ دەگەن ءسوز. قيالداپ ۇيرەتۋ، قيالدى ىسكە اسىرۋعا كومەكتەسۋ دەگەن ءسوز. امەريكادا ءبىر جارىم جىل تۇرىپ جاتىرمىن. بالاسىن ەركەلەتىپ وتىرعان بىردە- ءبىر اتانانى كورمەپپىن. كەرىسىنشە، بالالارىمەن ۇلكەن ادامدارشا سويلەسىپ وتىرادى. بالالارى ءبىر نارسە قالاسا، نەگە ونى قاجەت ەتىپ وتىرعانىن تالقىلايدى، سول تاڭداۋدىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن بالالارىنىڭ وزىنە ارتادى.
قازاق وتباسىلارىندا وسى جاسقا كەلىپ بايقاعانىم، ءيا ەركەلەتەدى، ءيا ۇرسىپ الادى. بالالارمەن مايموڭكەلەسۋدىڭ قاجەتى جوق، ولارمەن سويلەسۋ كەرەك. ساباقتا نە قىزىقتىرادى؟ دوستارى كىم؟ كىم بولعىسى كەلەدى؟ وعان قالاي جەتۋگە بولادى دەپ ويلايدى؟
بىلاي ىستەسەڭ، ولاي بولادى دەپ سۇراققا دايىن جاۋاپ بەرۋ دە تاۋەلدىلىككە الىپ كەلەدى. سۇراق قويسا، سول سۇراققا ءوزى قالاي جاۋاپ بەرەر ەدى دەپ سۇراڭىز. بىلمەيمىن دەسە، ول سۇراقتىڭ جاۋابىن قانداي كىتاپتان ىزدەۋگە بولاتىنىن سۇراڭىز. بىرگە كىتاپحاناعا بارىپ، سۇراققا جاۋاپ ىزدەڭىز. ءوز سۇراعىنا ءوزى جاۋاپ تاۋىپ ۇيرەنۋدى بالا كەزىنەن ۇيرەتكەن ءجون. ول بالا قازىر اتا- انادان جاۋاپ كۇتسە، ۇلكەيگەن سوڭ، بيلىكتەن جاۋاپ كۇتەدى. ونىڭ سۇراۋى قاناعاتتاندىرىلماسا، كىم كىنالى؟ دۇرىس ءبىلىم بەرمەگەن اتا- انا كىنالى! جۇمىس تاۋىپ بەرمەگەن بيلىك كىنالى.
سونىمەن قاتار، سۇراق ىزدەۋ جولىندا بالا تالاي رەت ساتسىزدىككە ۇشىرايدى. سەننەن تۇك شىقپايدى دەپ قولىڭىزدى ءبىر سىلتەسەڭىز، ول كەلەسى رەت قاتەلەسپەۋگە تىرىسادى. قاتەلەسپەۋگە تىرىسۋ - تاعى دا تاۋەكەلسىزدىككە الىپ كەلەدى. تاۋەكەل جوق جەردە جاڭالىق جوق، ۇيرەنۋ جوق. سوندىقتان، كەز كەلگەن ساتسىزدىك - بۇل ۇيرەنۋ جولى. ءاربىر جەتىستىكتىڭ ارتىندا جۇزدەگەن ساتسىزدىك جاتىر. ادام جەتىستىكتەن ۇيرەنبەيدى، ساتسىزدىكتەن ۇيرەنەدى.
ال بالاعا ۇرىسۋ، ءتىپتى ۇرۋ ماسەلەسىنە كەلسەك، اشۋعا ءمىنۋ - بالانىڭ جەتەستىگىنەن ەمەس، اكە- شەشە جەتىسپەستىگىنەن. نەگە؟ سەبەبى، اتا- انا سوزبەن ايتىپ تۇسىندىرە الماعان سوڭ، اشۋعا مىنەدى. اتا- انا ايتىپ تۇسىندىرە الماسا، وعان بالا كىنالى مە، اتا- انا ما؟ تۇسىنىكتى ەتىپ جەتكىزۋ - تىڭداۋشىنىڭ ەمەس، ايتۋشىنىڭ مىندەتى. الدە بالاڭىز تۇسىنبەيتىن ماۋباس پا؟ ەشقانداي اتا- انا ءوز بالاسىن ماۋباس دەپ ايتپايدى.
دەمەك، ماۋباس - بالا ەمەس، اتا-انا بولىپ شىعادى. بۇل جەردە ەشكىم ءوزىن دە، بالالارىن دا جاماندىققا بالامايدى. ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك، بالالارمەن سويلەسۋ كەرەك؟ كۇندە. سويلەسكەن سايىن، اتا- انا مەن بالالار اراسىندا بايلانىس ورنايدى. بالاڭىز ءسىزدى ءبىر ايتقاننان تۇسىنەتىن بولادى. اشۋعا ءمىنۋدىڭ قاجەتى جوق. ەركەلەتىپ ەشىرتۋدىڭ دە قاجەتى جوق. جەتىستىككە جەتسە قۋاتتاڭىز، ساتسىزدىككە ۇشىراسا، ارقاسىنان قاعىڭىز. وسى ماقالانىڭ باس جاعىندا ايتالعان «وتباسىلىق قۇندىلىق» دەگەنىمىزدىڭ ءبىرى وسى.
اۆتورى : شىڭعىس مۇقان