قازاق قالاي امانداسقان؟

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قازاقتىڭ قانعا سىڭگەن ءداستۇرى بويىنشا ەكى كىسى جولىعا قالعاندا الدىمەن جاسى كىشىسى «اسسالاۋماعالەيكۇم!» دەپ ءبىرىنشى بولىپ سالەم بەرەدى.

جاسى ۇلكەنى «ۋاعالايكۇماسسالام!» دەپ جاۋاپ قاتادى.

سودان سوڭ مال-جان اماندىعى سۇرالادى. مۇسىلمانشا سالەمدەسۋ ءبىر-ءبىرىن تانىمايتىن بەيتانىس ادامدار ءۇشىن دە مىندەتتى سانالعان. كەيىننەن اتەيزمدى تۋ ەتكەن كوممۋنيستەر قوعامى سالەمدەسۋدىڭ بۇل ءتۇرىن ۇلت جادىنان ءوشىرىپ، ارحايزمگە اينالدىرۋعا تىرىستى. الايدا دەگەندەرى بولماي، وزدەرى قۇردىمعا كەتتى.

قازىردە بىزدە سالەمدەسۋگە اسا ءمان بەرمەيتىن ۇرپاق قالىپتاستى. قوعامدا قالىپتاسىپ بارا جاتقان سالەمدەسۋ ۇلگىلەرى ءبىر-بىرىنە تىلەك تىلەۋدەن گورى، ءبىر-بىرىنە جاۋاپسىز سۇراق قويعانداي اسەردە قالدىرادى. مىسالى، «سالەمەتسىز بە؟» جاۋابى «سالەمەتسىز بە؟» نەمەسە «قالايسىڭ؟» جاۋابى «قالايسىڭ؟»

قازاق حالقىنداعى امانداسۋ ۇلگىسى ناعىز مۇسىلمانشا بولاتىن. كەزدەسكەن كەزدە وڭ قولىن جۇرەك تۇسىنا قويىپ، «اسسالاۋماعالەيكۋم!» دەپ داۋىستاپ سالەم بەرگەن. وڭ قولىن بەرىپ، قوس قولداپ امانداسقان. جاس ۇلكەنگە، جالقى ادام جالپى كوپشىلىككە ءبىرىنشى بولىپ سالەم بەرگەن. ال، ايەل كىسىلەرمەن «ەسەنسىز بە؟» دەپ حال سۇراسقان. وسىلاي سالەمدەسۋ ادەبىن بالالارىنا دا ۇيرەتكەن. سول تاربيە ارقىلى شىنايى مۇسىلمانشىلىق بولمىسىن ساقتاي العان. بۇحار جىراۋدىڭ مىناداي ۇلگىلى ناقىل ءسوزى بار:

وزەك قۋا اعادى،

وزەن سۋدىڭ ساعاسى.

الىستان سالەم بەرەدى،

ادەپتى ەلدىڭ بالاسى.

«اسسالاۋماعالەيكۋم» ارابشا «اسسالامۋ الەيكۋم» - «سىزگە قۇدايدىڭ تىنىشتىعى بولسىن» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. دەمەك، مۇسىلمانشىلىقتا سالەم بەرۋدىڭ نەگىزى - تىلەك، ەكى ءمۇمىن كەزدەسكەن جەردەن ءبىر- بىرىنە ءتاڭىرىنىڭ تىنىشتىعىن تىلەپ، دۇعا ەتەدى. مۇسىلمانداردىڭ سالەمدەسۋ فورمۋلاسى قۇران اياتتارىمەن جانە پايعامبار (س. ا. ۋ. ) حاديستەرىمەن بەكىتىلگەن.

جاراتقان يە مۇسىلماندارعا ءبىر- ءبىرىنىڭ ۇيلەرىنە بارعاندا جاقسىلاپ امانداسۋلارىن بۇيىرادى. ەسەندەسپەي كىرمەۋدى ەسكەرتەدى.

اللا تاعالا بىلاي دەيدى: «ۋا، يمان كەلتىرگەندەر! وزدەرىڭنەن ۇيلەرىڭنەن باسقا ۇيلەرگە قاشان ۇيرەنىسىپ، يەلەرىنە سالەم بەرمەيىنشە كىرمەڭدەر. سولاي ەتكەندەرىڭ وزدەرىڭە جاقسى، بالكىم، ۇگىت الارسىڭدار». [1]

سونداي-اق، ارداقتى اياتتاردا سالەم بەرگەن ادامعا سالەم قايتارۋدىڭ ماڭىزدىلىعى ايتىلادى.

اللا تاعالا بىلاي دەيدى: «جانە ەگەر سەندەرگە سالەم بەرىلسە، ودان دا جاقسى سالەم بەرىڭدەر نە سولاي قايتارىڭدار. شىندىعىندا، اللا ءاربىر نارسەنى ەسەپتەۋشى» [2].

مۇسىلمانشا امانداسۋدىڭ ءتۇپ- توركىنى اتامىز ادامنان باستالعان. حاق تاعالا ءاۋ باستا وعان وسىلاي سالەمدەسۋدى ۇيرەتكەن.

اللانىڭ ەلشىسى (س. ا. ۋ. ) بىلاي دەيدى: «داڭقتى دا ۇلىق اللا ادام اتانى الپىس شىنتاق بەينەسىندە جاراتتى. جاراتىپ بولعان سوڭ وعان: «انا وتىرعان توپقا بار دا، سالەم بەر. ولاردىڭ وزىڭە نە دەپ جاۋاپ قايتاراتىنىن تىڭداپ كور. بۇل سەنىڭ جانە ۇرپاقتارىڭنىڭ سالەمدەسۋى»، - دەيدى. ول جەردە ءبىر توپ پەرىشتەلەر وتىرعان بولاتىن. ادام اتا ولارعا بارىپ: «اسسالامۋ الەيكۋم!» - دەپ امانداسادى. ولار: «اسسالامۋ الايكا ۋا راحماتۋللاھ!» - دەپ، «راحماتۋللاھ» ءسوزىن قوسىپ جاۋاپ قايتارادى» [3].

پايعامبار (س. ا. ۋ. ) سانالى عۇمىرىندا ىزگى ساحابالارىنا مۇسىلمانشىلىق ادەپتىڭ قىر-سىرىن بايانداپ تۇسىندىرگەن. ءبىر- بىرىنە ءتاڭىردىڭ تىنىشتىعى مەن بەيبىتشىلىگىن تىلەۋدىڭ ءتۇبى قۇت- بەرەكە اكەلەتىندىگىن ايتىپ وتكەن.

انەس (ر. ا. ) بىلاي دەيدى: «اللانىڭ ەلشىسى (س. ا. ۋ. ) ماعان: «ۋا، بالام! وتباسىڭا كىرگەن كەزدە ولارعا سالەم بەر. ول وزىڭە دە، وتباسىڭا دا بەرەكە اكەلەدى»، - دەدى» [4].

پايعامباردىڭ (س. ا. ۋ. ) وسى ءتالىمى كەيىنگى ۇمبەتىنە كەرەمەت ۇلگى. «جاسىندا كورگەنى جوقتىڭ وسكەندە ايتارى جوق» دەگەندەي، بالانى جاسىنان مۇسىلمانشا سالەم بەرۋگە ۇيرەتۋ - ونىڭ بولمىسىنا يماني قۇندىلىقتاردى ءسىڭىرۋدىڭ ءبىر جولى. سوندىقتان ءبۇلدىرشىن كەزىنەن «اتاڭا سالەم بەر»، «اجەڭمەن امانداس»، «وڭ قولىڭدى بەرىپ امانداس» دەپ ۇيرەتىپ، بالاۋسا شاقتان ىزەتتىلىككە باۋلىعان ءجون.

سونداي-اق، ەكى ادام ەمەن- جارقىن امانداسسا، ىشتەگى كوڭىل كىرى، ءبىر-بىرىنە دەگەن وكپە- رەنىشى كەتەدى. سونىمەن بىرگە ولارعا جاراتقان يە دە رازى بولىپ، كۇنا- قاتەلىكتەرىن كەشىرەدى. شاريعاتتا شىنايى سالەمدەسۋدىڭ وسىنداي قىرلارى بار.

بارادان (ر. ا. ) جەتكەن ريۋاياتتا اللانىڭ ەلشىسى (س. ا. ۋ. ): «قانداي دا ءبىر ەكى مۇسىلمان ءبىر- بىرىمەن كەزدەسكەندە قول بەرىسىپ امانداسسا، ولاردىڭ كۇنا- قاتەلىكتەرى كەشىرىلەدى»، - دەگەن[5].

ارازداسىپ قالعان مۇسىلمانداردىڭ اراسىن جاراستىرۋعا سەپ بولاتىن دا وسى سالەمدەسۋ.

ءابۋ ايۋب ءال- انساريدەن (ر. ا. ) جەتكەن ريۋاياتتا اللا ەلشىسى (س. ا. ۋ. ) بىلاي دەيدى: «ەشبىر مۇسىلمانعا باۋىرىمەن ءۇش كۇننەن ارتىق ارازداسۋىنا، ەكەۋى كەزدەسكەندە ءبىر- بىرىنەن بەت بۇرۋلارىنا بولمايدى. ولاردىڭ ەڭ ىزگىسى - العاش سالەم بەرگەنى» [6].

ءابۋ ھۋرايرادان (ر. ا. ) جەتكەن ريۋاياتتا بىردە پايعامبار (س. ا. ۋ. ): «جانىم قولىندا بولعانمەن انت ەتەيىن، ءجانناتقا قاشان يمان كەلتىرگەندەرىڭشە كىرمەيسىڭدەر، ال قاشان ءبىر- بىرلەرىڭدى جاقسى كورمەگەندەرىڭشە تولىق يمان كەلتىرمەيسىڭدەر. سەندەرگە سونى نىعايتاتىن نارسەنى ايتايىن با؟ ءوز ارالارىڭدا سالەمدى تاراتىڭدار (ياعني، ءبىر- بىرلەرىڭە سالەم بەرىڭدەر)»، - دەگەن[7].

ءابۋ ھۋرايرادان (ر. ا. ) بىردە ساحابالارىمەن بىرگە ءماجىلىس قۇرىپ وتىرعان اللانىڭ ەلشىسىنىڭ (س. ا. ۋ. ) جانىنان ءبىر كىسى ءوتىپ بارا جاتىپ: «اسسالامۋ الەيكۋم!» - دەپ سالەم بەرەدى. پايعامبار (س. ا. ۋ. ): «ون جاقسىلىق»، - دەيدى. سوسىن باسقا ءبىر كىسى ءوتىپ بارا جاتىپ: «اسسالامۋ الەيكۋم ۋا راحماتۋللاھ!» - دەيدى. پايعامبار (س. ا. ۋ. ): «جيىرما جاقسىلىق»، - دەيدى. سوسىن تاعى ءبىر كىسى ءوتىپ بارا جاتىپ: «اسسالامۋ الەيكۋم ۋا راحماتۋللاھ ۋا باراكاتۋھ!» - دەيدى. سوندا پايعامبار (س. ا. س. ): «وتىز جاقسىلىق»، - دەيدى[8].

ءابۋ ھۋرايرادان (ر. ا. ) جەتكەن ريۋاياتتا اللانىڭ ەلشىسى (س. ا. ۋ. ): «اتتىلى جاياۋعا، جاياۋ وتىرعانعا، ازشىلىق كوپشىلىككە سالەم بەرەدى»، - دەگەن[9].

ءابۋ ھۋرايرادان (ر. ا. ) جەتكەن ريۋاياتتا پايعامبار (س. ا. ۋ. ): «كىشى ۇلكەنگە، جۇرگىنشى وتىرعان ادامعا، ازشىلىق كوپشىلىككە سالەم بەرەدى»، - دەگەن[10].

«ءدىن مەن ءداستۇر»

[1] نۇر سۇرەسى، 27-ايات.

[2] نيسا سۇرەسى، 86-ايات.

[3] احمەت ريۋايات ەتكەن.

[4] تەرمەزي ريۋايات ەتكەن.

[5] ءابۋ ءداۋىت ريۋايات ەتكەن.

[6] بۇحاري، ءمۇسلىم ريۋايات ەتكەن.

[7] ءمۇسلىم ريۋايات ەتكەن.

[8] تەرمەزي، بۇحاري ريۋايات ەتكەن.

[9] بۇحاري مەن ءمۇسلىم ريۋايات ەتكەن.

[10] بۇحاري ريۋايات ەتكەن.