حيجاب كيۋ ارابتىڭ، تۇرىكتىڭ ادەت-عۇرپى ما؟

استانا. قازاقپارات - يسلام دىنىندە ايەل ادامدارعا ورامال تاعۋ، ۇزىن كيىم كيۋ پارىز با؟

ورامال تاعۋ ارابتىڭ، تۇرىكتىڭ ادەت-عۇرپى دەپ تۇسىنۋشىلەر دە بار. وسىنىڭ ارا جىگىن اجىراتىپ بەرسەك.

ورامال تاعىپ، ۇزىن كيىم كيۋ ءۇردىسى -  توسىرقاپ، تاڭدانا كەيدە تۇسىنبەي، ءتىپتى جاتىرقاي دا جاقتىرماي دا قارايتىن توسىن قۇبىلىس ەمەس. ەڭ الدىمەن، كيىم كيۋدىڭ بۇل ۇلگىسى -  يسلام ءدىنى اكەلگەن جاڭالىق ەمەس.

بۇل ءۇردىس ەۆرەي مەن حريستيان دىنىندە دە، كورەي، جاپون سەكىلدى كونە مادەنيەتتەردە دە بار. مىسالى، ەۆرەي حاحامى مەناحەم M. برەيەر («ەشيۆا» ۋنيۆەرسيتەتىندە كيەلى كىتاپ ادەبيەتىنىڭ پروفەسسورى) ەۆرەيلىك ءدىن قۇقىعى بويىنشا ايەلدەرىنىڭ ورامال تاعۋعا ءتيىستى ەكەنىن ايتا كەلە، كەيبىر تانىمال راۆۆيندەرىنىڭ مىنانداي سوزدەرىن كەلتىرگەن: «ەۆرەي قىزدارىنا ورامالسىز سىرتقا شىعۋ جاراسپايدى»، «ايەلدەرىنىڭ ورامالسىز جۇرۋىنە رۇقسات ەتكەن ەركەكتەردى قارعىس اتسىن!»، «ەركەكتەرگە ۇناۋ ءۇشىن باسىن اشىپ جۇرگەن ايەلدەر جوقشىلىق اكەلەدى».

ايەلدىڭ ورامالسىز جالاڭباس ءجۇرۋى جالاڭاش جۇرۋمەن تەڭ سانالعاندىقتان، يۋدايزم ورامالسىز جۇرگەن ايەلدىڭ جانىندا دۇعا سياقتى عيباداتتاردى جاساۋعا تىيىم سالادى. ەۆرەي ءدىنى بويىنشا، ورامال تاعۋ ايەلدىڭ ابىرويى مەن بەدەلىن، الەۋمەتتىك جاعدايىن بىلدىرەدى. سوندىقتان تومەنگى تاپتاعى ايەلدەر جوعارعى تاپتاعى ايەلدەردىڭ قاتارىندا كورىنۋ ءۇشىن ورامال تاعۋعا تىرىساتىن.

ورامال تاعۋ تەكتىلىكتىڭ نىشانى سانالعاندىقتان، بايىرعى يزرايلدە زيناقور ايەلدەردىڭ ورامال تاعۋىنا رۇقسات بەرىلمەيتىن. سوندىقتان، زيناقور ايەلدەر وزدەرىن ابىرويلىلاردىڭ ساناتىندا كورسەتۋ ءۇشىن ارنايى ورامال ءتۇرىن تاعاتىن. ەۆروپاداعى ەۆرەي ايەلدەرى سول جەردىڭ تۇراقتى مادەنيەتىمەن ارالاسا باستاعان ⅩⅨ عاسىرعا دەيىن ورامال تاعىپ كەلگەن. ⅩⅨ عاسىردا يەۆروپا قوعامى باستى اشىپ جۇرۋگە ءماجبۇر ەتكەندىكتەن كەيبىر ەۆرەي ايەلدەرى ورامالدىڭ ورنىنا پاريك كيىپ ءجۇرۋدى شىعاردى. ال بۇگىندە ەۆرەي ايەلدەرى سيناگوگادا عانا ورامال تاعادى. ەۆرەي ءدىنىنىڭ «Hassidism» باعىتىن ۇستانۋشىلار ورامالعا بالاما رەتىندە ءالى كۇنگە دەيىن پاريك تاعۋدا.

ال حريستيان دىنىندە ورامال تاعۋ ماسەلەسى قالاي؟ كاتوليك شىركەۋىندەگى موناح ايەلدەردىڭ 1000 -جىلدان بەرى ورامال تاعاتىندىعى بەلگىلى. تەرتۋلليان اتتى حريستيان عالىمى بويجەتكەندەردىڭ شاشىن بۇركەمەلەۋگە، جابۋعا بايلانىستى بايانداماسىندا بىلاي دەيدى: «بويجەتكەندەر، كوشەدە جۇرگەندە باستارىڭا ورامال تاعىڭدار، شىركەۋدە، بوگدا ادامداردىڭ جانىندا جانە ءوز ەر باۋىرلارىڭىزدىڭ جانىندا باستارىڭدى اشىق ۇستاماڭدار...».

بۇگىنگى كاتوليك شىركەۋىنىڭ اتا زاڭدارىندا شىركەۋدە ايەلدەردى باستارىنا ورامال تاعۋعا مىندەتتەيتىن ارنايى بابتار بار. اميش جانە مەننونيلەر سياقتى كەيبىر حريستان اعىمدارى ءالى كۇنگە دەيىن ايەلدەردىڭ ورامال تاعۋىن تالاپ ەتۋدە. [1]

الىسقا بارماي-اق ورىس حالقىنىڭ ۇلتتىق كيىمىنە، نازار اۋدارساق، ولار دا ورامال تاعىپ، ۇزىن كيىم كيگەن. دەمەك، ورامال تاعۋ يسلام ءدىنى اكەلگەن جاڭالىق ەمەس.

 جاھاندانۋدىڭ ارقاسىندا ءبىز بۇگىنگى تاڭدا باتىس مادەنيەتىنەن بارىنشا اسەرلەندىك. اسەرلەنگەنىمىز سونشالىق، وعان ەس- ءتۇسسىز بەرىلىپ، جاقسى- جامانىن اجىراتىپ جاتپاستان، زالالى مەن پايداسىن سارالاماستان ولارعا قاتتى ەلىكتەدىك. سوندىقتان، ءبىزدىڭ قوعامدا ايەل ادامنىڭ ەتەك- جەڭىن قىمتاپ ءجۇرۋى، جارتىلاي جالاڭاشتانۋدان دا تۇرپايى كورىنۋدە.

قوعامدا زامان تالابىنا ىلەسۋدىڭ ولشەمى «جالاڭاشتانۋ» سياقتى كوزقاراس قالىپتاستى. ال ورامال تاعىپ، ۇزىن كيىم كيىپ جۇرگەن جاندار زامانا كوشىنە ىلەسە الماي، قاتاردان قالىپ كەتكەن ەسكىشىل ادامدارداي باعالانۋدا.

بۇگىندە ايەل بالاسى بەينە ءبىر زات سەكىلدى اركىمنىڭ ويىنا كەلگەن ارام پيعىلدارىنا ويىنشىق بولۋى وكىنىشتى- اق. مىسالى، ايەلدىڭ جالاڭاش ءتانى وزگەلەردىڭ نازارىن تارتۋ ءۇشىن كاسىپكەرلەردىڭ تاۋارلارىن جارنامالايتىن جارناما قۇرالىنا اينالدى. ايتپەسە، گازەت جارناماسىندا، كولىكتىڭ دوڭگەلەگىنىڭ جانىندا جالاڭاش تانىمەن تۇرعان ايەلدىڭ وعان قانداي قاتىسى بار؟

اللا تاعالا ءاربىر جاراتىلىسقا وزىندىك ەرەكشەلىكتەر تارتۋ ەتكەن.

ايەل ادامنىڭ قوعامداعى، جانۇياداعى ورنى، جالپى بولمىسى، ءتانى ەر ادامدارعا قاراعاندا مۇلدەم ەرەكشە. ايەل ادام وسى ەرەكشەلىكتەرىن قورعاي بىلگەن كەزدە عانا، قوعامداعى بيىك مارتەبەسىن ساقتاي الادى. ايەل ادام ءوزىنىڭ انالىق مەيىرىمىمەن، كۇيەۋىنە دەگەن ىزەتتىلىگىمەن قىمبات. ول وسى قاسيەتتەرىمەن ءاردايىم جوعارى تۇرادى.

وسى تۇرعىدان العاندا ورامال تاعۋ، ۇزىن كيىم كيۋ -  ايەل ادامنىڭ نازىك بولمىسى مەن ادەمىلىگىن بوتەن ادامداردىڭ ارام پيعىلىنان، سۇق كوزىنەن ساقتايتىن بىردەن ءبىر قورعان. ءارى ايەل زاتىن مەيىرىمدىلىك، نازىكتىك، ار- ۇياتتىلىق سياقتى تاعى باسقا ايەلگە ءتان اسىل قاسيەتتەرىمەن تانىتار نىشان. ايەلدەردىڭ باسىن جاۋىپ، ۇزىن كيىم كيۋى -  قۇراننىڭ تىكەلەي بۇيرىعى.

«نۇر» سۇرەسىندە:

«ءمۇمىن ايەلدەرگە ايت، وزدەرىنە حارام ەتىلگەن نارسەلەرگە قاراماسىن، ۇياتتى جەرلەرىن زينادان، كۇنا اتاۋلىدان قورعاسىن، ءماجبۇر كورىنگەن جەرلەرىنەن (بەت، ەكى قول، توبىقتان تومەن ەكى اياق) تىس ادەمىلىكتەرىن كورسەتپەسىن. ورامالدارىن جاعالارىنىڭ ويىقتارىن جاباتىنداي ەتىپ تاقسىن...» [2]- دەلىنەدى.

جارتىلاي جالاڭاش كيىنگەن ايەلدەر ەركەكتەردى ەلىكتىرىپ، ءناپسىقۇمارلىعىن قوزدىرادى. بۇل جاعداي بۇگىندە كوپتەگەن شاڭىراقتىڭ شايقالۋىنا، كوپشىلىك بويجەتكەندەردىڭ ابىرويدان ايرىلۋىنا سەبەپ بولىپ وتىر. ناتيجەسىندە كوزى جاۋتەڭدەگەن مىڭداعان پاك سابيلەر تاستاندى بولىپ، جەتىمحانالارعا توعىتىلسا، جىلىنا قانشاما قىزبالاسى قولدان تۇسىك جاساتۋدا. [3]

پايعامبارىمىزعا بىردە ءبىر ساحابا كەلىپ «ۋا، اللانىڭ ەلشىسى، مەنى جۇماققا جەتەلەر ءبىر امال ايتساڭىز»، - دەيدى. پايعامبارىمىز (س. ا. ۋ.): «اشۋلانبا! اشۋىڭدى جەڭ، اشۋدىڭ جەتەگىندە كەتپە»، - دەپ، قىسقا دا نۇسقا جاۋاپ بەردى.

ءيا، اشۋ ءاتۇستى قارايتىن جەڭىل ماسەلە ەمەس. سەبەبى، اشۋعا بوي الدىرعان ادام ساناعا سىيمايتىن ۇلكەن كۇنالارعا دا وپ- وڭاي بارىپ جاتادى. مىسالى، اشۋعا بۋلىققان ادام ءبىر ساتتىك ءوزىن ۇستاي الماي مىلتىقتىڭ شۇرىپپەسىنە باسىپ كەپ جىبەرۋ كەسىرىنەن جىلدار بويى تۇرمەدە وتىرادى. ءسويتىپ، عۇمىر بويى وكىنۋمەن وتەدى. مىنە، اشۋدىڭ وسىنداي كەسىرلى ناتيجەسىن بىلگەندىكتەن پايعامبارىمىز (س. ا. ۋ. ) اينالاسىنداعىلارعا ءاردايىم «اشۋىڭدى جەڭ، اشۋعا سالىنبا، اشۋدان اۋلاق ءجۇر» دەگەندەي ەسكەرتۋلەر جاسايتىن.

ال، ەندى اشۋ دەگەنىمىز تەك قانا جۇيكەنىڭ تىرىسۋمەن عانا بولاتىن قۇبىلىس ەمەس. اشۋدىڭ «جىنىستىق اشۋ» دەيتىنى دە بولادى. ول -  ادامنىڭ ءناپسىقۇمارلىق سەزىمدەرىنىڭ ءورشىپ، ءشاھۋاتىنىڭ قوزىپ، ءوز-ءوزىن ۇستاي الماي اقىلعا سىيىمسىز قىلىقتاردى جاسايتىنداي كوزسىز سوقىرعا اينالۋى.

پايعامبارىمىز (س. ا. ۋ. ) ءبىر حاديسىندە «قۇمارلىق سەزىمى قوزعان كەزدە ادام اقىل-ەسىنىڭ تۇگەلى نەمەسە ۇشتەن ەكىسى كەم» دەگەن. ياعني، مۇنداي ادام اقىل تىزگىنىنە يە بولا الماي، قۇمارلىققا الدانادى. سوقىر ادامشا شايتاننىڭ تۇزاعىنا وپ- وڭاي تۇسە كەتەدى. قۇمارلىق سەزىمى ءورشىپ، ءناپسىسى قوزعان ادام اقىلعا دا، زاڭدارعا دا، ار- وجدانعا دا قاراماي نەبىر ارام ىستەرگە بارادى. [4] سوندىقتان ەركەكتەردىڭ وسى ءبىر وسال تۇستارىن تۇرتكىلەمەۋ ءۇشىن ايەل ادامدار اشىق- شاشىق كيىنبەۋى كەرەك. ايتپەسە، ناتيجەسى وزىنە دە، وزگە دە ابىروي اكەلمەسى اقيقات.

مىسالى، «Queens ايەلدەر بيۋروسى» جەتەكشىسىنىڭ مالىمدەمەسى بويىنشا، كانادادا ءار 6 مينۋت سايىن 1 زورلاۋ وقيعاسى تىركەلىپ، ءاربىر ءۇش ايەلدىڭ بىرەۋى ايتەۋىر ءومىرىنىڭ ءبىر كەزەڭىندە زورلاۋ وقيعاسىنا تاپ بولادى ەكەن. تاعى ءبىر ءىرى مەملەكەتتە 1998 -جىلى 49280 زورلاۋ وقيعاسى رەسمي تىركەلگەن كورىنەدى. [5]

مىنە، سوندىقتان ايەل ادامعا اشىق-شاشىق كيىنبەۋدى يسلام ونى تومەن ساناعاندىقتان ەمەس، قايتا ونى قورعاۋ، ابىروي- بەدەلىن كوتەرۋ ماقساتىندا بۇيىرعان. ايەل ءوزىنىڭ ورامالىمەن كورىكتى. جاراسىمدى عىپ ۇزىن كيىنۋىمەن يبالى.

قازاقتىڭ «ەستى قىز ەتەگىن قىمتاپ ۇستايدى» دەۋى دە بەكەر ەمەس. كۇندەلىكتى ومىردە ءبىز قۇندى، اسىل زاتتاردى قوعامداعى بۇزىق نيەتتىلەردىڭ ارام پيعىلىنان قورعاۋدىڭ سان ءتۇرلى جولىن ىزدەيمىز. ەندەشە، ايەل زاتى دا قۇندىلاردىڭ قۇندىسى، اسىلداردىڭ اسىلى، نازىكتەردىڭ نازىگى. ولاي بولسا، ونىڭ دا جات ادامداردىڭ الدىندا اشىق- شاشىق جۇرگەنى قۇپتارلىق ەمەس.

ورامال تاعۋدىڭ فيزيولوگيالىق تۇرعىدان دا ايەلدەرگە پايداسى بار. ارينە، بۇل ءوز الدىنا جەكە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن بولەك ماسەلە. دەسەك تە، س. اسفەنديروۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەمدىك گيگيەنا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، مەديتسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور قارلىعاش توعىزبايەۆا بۇل جايلى بىلاي دەيدى: «ەر ادامدار كوبىنە كوكتەن، ايەلدەر جەردەن قۋات الادى. سوندىقتان دا بولار، ايەلدىڭ شاشى ماگنيت ءتارىزدى اۋاداعى كىر-لاس قۋاتتى جيناعىش كەلەدى.

بۇل دا ونىڭ، اسىرەسە، باس اۋرۋىنا ۇشىراۋىنا اسەر ەتەدى. وسى جولدىڭ اۆتورىنىڭ ءوز تاجىريبەسىندە كەزدەسكەندەي، ورامال تارتقاننان كەيىن «باسىنىڭ ساقيناسى»، ت. ب. دەرتىنەن جازىلىپ كەتەتىندەر از ەمەس. بۇعان قوسا، اشىق-شاشىق جۇرگەن ايەل كوكتەن وزىنە قاجەت ەمەس ارتىق قۋات الادى، ءسويتىپ، وندا ەركەكتەرگە ءتان گيستوستەرون گورمونى پايدا بولادى، ناتيجەسىندە اعزانىڭ گورمونالدى بۇزىلۋى ەتەك الىپ، جىنىس ورگاندارىنداعى قاتەرلى ىسىك، ت. ب. اۋرۋلارعا جول اشادى» [6]

يسلامدا ايەل ءوز كوركىن بوگدەلەرگە ەمەس، تەك ءوزىنىڭ نەكەلى ەرىنە عانا كورسەتەدى. سوندىقتان، شاريعات ايەلدەردىڭ نەكەلى ەرلەرىنىڭ الدىندا بارىنشا ادەمىلەنىپ ءجۇرۋ، كۇيەۋلەرىنىڭ نازارىن كوشەدەگىلەرگە ەمەس، وزدەرىنە قاراتۋعا ارەكەت ەتۋدى ساليقالى امالداردىڭ قاتارىنا جاتقىزادى. ادەمىلىگى مەن ءتانىن جۇرتقا كورسەتۋگە تىرىسۋ -  ايەل ادامدى ماقتانشاقتىق پەن رياشىلدىققا تاربيەلەيدى. ونداي ادامنىڭ تابيعاتى ءاردايىم كورسەقىزارلىق پەن باسەكەلەسۋدى قالاپ تۇرادى.

قۇراندا ايەل ادامنىڭ كيەتىن كيىمىنىڭ ناقتى فورماسى ايتىلماعان. تەك ايەل بالاسى ءوزىنىڭ دەنە ءبىتىمىن قاتتى كەسكىندەمەيتىندەي كەڭدىكتە، ءجۇزى، ەكى قولى، توبىقتىڭ تومەنگى جاعىنان تىس باسقا بارلىق جەرلەرىن جاباتىنداي كەز- كەلگەن كيىم ۇلگىسىن تاڭداپ كيسە بولعانى.

بۇل شارتتار ورىندالعاننان كەيىن، ءساندى ءارى وزىنە جاراسىمدى جالپى ەستەتيكاعا ساي كيىم كيۋگە يسلام ءدىنى قارسى ەمەس. ساۋد ارابياسى مەن يرانداعى ايەلدەر سياقتى قارا كيىپ ءجۇرۋ ءۇردىسى بارشا مۇسىلماندارعا پارىز كيىم ۇلگىسى ەمەس. ونداي كيىم ۇلگىسى ولاردىڭ ءوز ادەت- عۇرىپتارى مەن قوعامىنا قاراي تاڭدالعان.

سوندىقتان قۇران ولشەمدەرىنەن شىقپاۋ شارتىمەن ءار قوعام كيىم ۇلگىسىن ءوزىنىڭ مەنتاليتەتى مەن ادەت- عۇرىپتارىنا، زامانىنا قاراي ءارى ءومىر سۇرگەن جەرىنىڭ كليماتىنا ىڭعايلى ەتىپ تاڭداي الادى. مىسالى، قازاق جەرىنىڭ ءار وڭىرىنە ءتان ايەل كيمەشەگى بولعان. ءتىپتى، ايەلدەردىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي كيمەشەك ۇلگىلەرى تىگىلگەن.

اتا- بابالارىمىز «عۇرپىمىزدا ورامال تاعۋ جوق» دەپ، قۇران قاعيداسىنا قارسى شىقپاعان. كەرىسىنشە، ونى عۇرپىمەن ساباقتاستىرىپ، ويۋ- ورنەگىمەن كوركەمدەپ، ءوزىنىڭ ءتول كيىم ۇلگىسىنە اينالدىرا بىلگەن. بۇگىنگى تاڭدا دا قۇران ولشەمدەرىنە ءارى زامان تالابى مەن ۇلتتىق تۇسىنىگىمىزگە ساي ءار ءتۇرلى كيىم ۇلگىلەرىن تىگۋگە نەگە بولماسىن؟ وسىلاي ىستەر بولساق، بالكىم، ورامال تاعىپ، ۇزىن كيىم كيۋ - انانىڭ، مىنانىڭ ۇلتتىق كيىمى دەگەندەي تاياز تۇسىنىكتەردەن ارىلار ەدىك.

ماسەلەنىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى جاعى - ءدىني ساۋاتتىلىعى تومەن قوعامعا ەڭ اۋەلى ورامالدى ەمەس، يمان ماسەلەلەرىن، سەنىم نەگىزدەرىن ناسيحاتتاۋ قاجەتتىلىگى. پايعامبارىمىز (س. ا. ۋ.) ەڭ اۋەلى ورامالدى ەمەس، يمان ماسەلەلەرىن كەڭىنەن ءتۇسىندىردى ەمەس پە؟ يمان ماسەلەسى شەشىلگەن قوعامدا يسلامنىڭ كەز- كەلگەن تىيىمدارى مەن بۇيرىقتارىنىڭ دا وپ- وڭاي شەشىلەرى ءسوزسىز. يماننان بۇرىن ورامالدى ناسيحاتتاۋدىڭ - ۋىقسىز شاڭىراق كوتەرمەك بولعان اۋرەشىلىكپەن تەڭ بولارى ءسوزسىز.

[1] ءشارىپ مۇحاممەد، يسلام ۆە دەگەر گەلەنەكلەردە كادىن. يەني ءۇمىت جۋرنالى، №14, 2002 ج.

[2] نۇر سۇرەسى، 31-ايات.

[3] قازاقستاندا قازىرگى تاڭدا 100 مىڭ تاستاندى بالا، 600 بالالار ءۇيى بار. 2003 -جىلعى ەسەپ بويىنشا 127200 ابورت جاسالعانى رەسمي تىركەلگەن. ال رەسمي تىركەلمەگەنى قانشا ەكەنى تاعى بەلگىسىز.

[4] احمەد شاھين، يەني ايلە يلميحالى، 245-بەت.

[5] ءشارىپ مۇحاممەد، يسلام ۆە دەگەر گەلەنەكلەردە كادىن. يەني ءۇمىت جۋرنالى، №14, 2002 ج.

 [6] مۇسىلمان جۋرنالى، 25-بەت. №1/ قاڭتار ايى، 2004ج.

اۆتورى ءدىنتانۋشى عالىم قايرات جولدىباي ۇلى، "كۇدىكپەن كۇرەس"