قايران ءان، قاناتىنان قايىرىلعان
قازاق كلاسسيكالىق اندەرىنە بايلانىستى ءدال بۇگىنگى كۇندە تۋىنداپ وتىرعان ماسەلەلەر از ەمەس.
قازاق كلاسسيكالىق اندەرىنىڭ ءدال بۇگىنگى كۇندە تاپ كەلىپ وتىرعان ەكى ماسەلەسى توڭىرەگىندە وي قوزعايتىن بۇل ماقالامىزدا بىرىنشىدەن ءماتىننىڭ جۇمباقتالۋى، ەكىنشىدەن اۋەن، ءۇننىڭ جۇمباقتالۋى جايىن ءسوز ەتكەنبىز.
بۇل ەكى جۇمباقتالۋ ءبىزدىڭ كوشپەلى تۇرمىستان، تابيعاتتان الىستاپ، كەيبىر قازاقى ۇعىم، ىم- يشارالىق قارىم- قاتىناستان اداسىپ قالعانىمىز، بولمىسىزدىڭ وزگەرۋى جانە وزگە دە سەبەپتەرگە بايلانىستى اۋقىمدى دۇنيە.
قازاقتىڭ ءتىلسىز ءتىلى - ىم-يشاراسىنىڭ وزىندە قانشا سەزىم، قانشا سىر مەن پاراسات جاتقانىن تاعى دا سول ءان جەتكىزىپتى بىزگە. ماقالانىڭ «ءماتىن جۇمباعى» ءبولىمىنىڭ باستاپقى بولىگىن ۇسىنىپ وتىرمىز.
اقبوز ۇيگە سۇيەنىپ...
قازاقتا عانا ەمەس، جەر بەتىندەگى قانشاما ۇلت مەن ۇلىستا وزدەرىنە ءتان ىم، يشارا بولادى. ونىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناستا ءسوز، دىبىسسىز-اق بەرەر ۇعىمى ۇشان-تەڭىز. باس شايقاۋ، بارماق كورسەتۋ، ەرىن شىعارۋ، جاعاسىن ۇستاۋ، باس يزەۋ، جاعىن تايانۋ دەپ كەتە بەرەدى. سونىڭ ءبىرى - ۇيگە سۇيەنۋ.
بالا كۇنىمىزدە ۇيگە سۇيەنىپ تۇرعاندا ۇلكەندەر «ىشىڭە كۇيىك ءتۇسىپ تۇر ما، بار ارى» دەپ ۇرسىپ جىبەرەتىن. بۇل كادىمگى «جاعىڭدى تايانبا» دەيتىن تىيىم ىسپەتتەس. جاق تايانۋ - قامىعۋ، قايعىرۋ، تورىعۋ، اۋىر ويعا باتۋدى بىلدىرەتىن بولسا، ۇيگە سۇيەنۋ - ساعىنۋ، زارىعۋ، قيماستىق سىندى كوكىرەك تولى كۇرسىنىستى بىلدىرەدى. بۇل قازاق تۇرمىسىندا كوبىنەسە قىزدارعا بايلانىستى ەكەنىن ءان ماتىندەرىنەن اڭعارامىز.
مىسالى، جالپاق جۇرتقا ايگىلى «باياناۋىل» انىندەگى:
«باياناۋىل باسىندا بالالى قۇر،
ءبىر ءسوز ايتام، ەي قالقا، موينىڭدى بۇر.
اۋىلىڭنىڭ تۇسىنان ءان سالعاندا،
اقبوز ۇيگە سۇيەنىپ قارا دا تۇر»، دەيتىن جولدار قۇلاعىنا جەتپەگەن قازاق از شىعار. ال اتاقتى بالۋان شولاق «عاليا» انىندە:
«ويدا تۇرىپ عاليا، اقبوز ۇيگە سۇيەنگەندە...» ، دەيدى.
وعان 1858-1919 -جىلدارى ءومىر ءسۇرىپ، اسىرەسە، ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك وڭىرىندە اتى ايگىلى بولعان نۇرجان ناۋشاباي ۇلىنىڭ ءانى دەلىنەتىن «كوكەناي» ءانىن قوسىڭىز.
«ەكى اۋىلدىڭ اراسى قار بولدى عوي،
ءبىر كورە الماي كوكەندى زار بولدىم عوي» دەپ كەلەتىن ءاننىڭ قايىرماسىندا:
«كوكەن-اي، قيىلعان قاس ەكەن-اي.
اقبوز ۇيگە سۇيەنگەن، ءبىزدىڭ دە قالقاش ەكەن-اي»، دەيدى. مىنەكي، اۋىل الىس، جەر شالعاي كوشپەلى ءومىردىڭ ءھام قازاقى بولمىستىڭ ورنەگى. قازاق قىزىنىڭ ەلدەن ەرەك ءبىر بولمىسى (بۇگىنگىدەي «باي قايدالاپ» الاسۇرماق تۇگىلى) ازامات ەرگە قانشا عاشىق بولسا دا، ونى اشىق، جاريا ايتپاعان. قىز قادىرىنىڭ قىمباتى دا سولاي ساقتالىپ، ماڭگى بيىك قالپىندا قالا بەردى. سوندىقتان دا قازاق «قىزدىڭ ۇندەمەگەنى - كەلىسكەنى» دەيدى.
دەمەك ونىڭ ءار قيمىلى ماڭىزدى، ءار ارەكەتىندە ءتىل بار تىلسىمعا تولى عاجايىپ الەم. ەندى، جىگىت تە وسىعان ساي سويلەۋى ءتيىس ەكەن. قاراڭىز، جوعارىدا مىسالعا كەلتىرىلگەن ءۇش اندە دە ءبىر قاراعاندا قىزعا تەك جىگىت عاشىق سەكىلدى كورىنەدى.
جوق، اقبوز ۇيگە سۇيەنگەن قىزدىڭ جايىن ايتقان جىگىت قالقاتايدىڭ جۇرەگىنىڭ اڭسارى وزىنە اۋىپ، ونىڭ دا زارىعىپ جۇرگەنىن جەتكىزىپ تۇرعان جوق پا؟ ءيا، جىگىت قىزعا عاشىق ەكەن، ال، قىز جىگىتتى ۇناتتى ما دەگەن ساۋالعا ماقتانىشتى جاۋابىن وسىلاي ايتادى. ارينە، الەمدە جوق ءسوز ادەبى بۇل.
«ول دا ماعان ولەردەي عاشىق، سىندىردىم» دەمەيدى. قول جەتپەس قيا شىڭداعى قىز قادىرىن سول بيىگىنەن تۇسىرمەي، ونىڭ تەك جالعىز عانا ارەكەت، قىلىعىن كورسەتۋ ارقىلى ديالوگتىڭ ەكىنشى جاعىنداعى ءسوزدى اشىپ بەرەدى.
مىنەكي، اي مەن كۇندەي ارۋدى اقبوز ۇيگە سۇيەندىرگەن جىگىت ءسوزى وسىلاي ورىلەدى. ءان سوزىندەگى وسى كورىنىستى ەكراننان كورگەنىڭىز ەسىڭىزدە مە؟ ەندەشە، ساناسىنا ماحاببات، عاشىقتىق دەگەن سوزدەر ورالعان ساتتە ويىنا ءبىرىنشى بولىپ «قىز جىبەك» فيلمى تۇسەتىن قازاق بالاسىنىڭ جادىسىن قايتا ءبىر جاڭعىرتىپ وتەلىك.
«شەكتىنى شاۋىپ كەل دەسەم، ءبىر شۇيكەباسىنا الدانىپ قايتىپ كەلىپسىڭ» دەگەن بازارباي ۇلىنا ريزالىعىن بەرمەي، ءجىپسىز بايلانىپ كيىز ۇيدە جالعىز جاتقان تولەگەن ءبىر كەزدە شاڭىراقتان اسپانعا قارايدى، قيقۋلاپ ۇشىپ قازدار كەتىپ بارادى. بۇل رەجيسسەردىڭ تولەگەننىڭ ەندى كەشىگۋگە بولمايتىنىن، قىز جىبەكتىڭ كۇدەرى ۇزىلمەسىن دەسە اتتانۋ كەرەكتىگىن ەسىنە سالعانداي ەرەكشە كورىنىس. ءيا، جىگىت تاعاتسىز ەكەنىن كوردىك. ال، قىز نە كۇيدە؟ ەندەشە، قاراڭىز! قيقۋلاپ بۇلتقا ءسىڭىپ كەتكەن قازداردان كەيىن كامەرا بىردەن قىز جىبەكتى تابادى. مۇڭلى، ساعىنىشتى، زارىققان بەينەدە اقبوز ۇيگە سۇيەنىپ تۇر! ارعى جاعى مۇنارتقان تاۋ، قىز ۇكىسىن تەربەگەن مازاسىز جەلدىڭ ىزىڭىنا نۇرعيسا تىلەنديەۆ قوسقان باياۋ عانا مۇڭلى مۋزىكا...
رەجيسسەر ءدال وسى بەينەنى تاپجىلتپاي 20 سەكۋند ۇستاپ تۇرادى. جىبەكتىڭ ساعىنىشتى، قامىرىقتى كۇيىن ايتۋعا ەش ءسوزدىڭ قاجەتى جوق، كەرەك دەسەڭ ءسوز قۋاتى جەتپەس قامىرىقتى كۇيىن وسىلايشا قاپىسىز كورسەتەدى. كوزىن تومەن سالىپ الدەنەشە رەت اۋىر- اۋىر كۇرسىنەدى... مىنە، قانشاما رەت كورسە دە ءالى كۇنگە دەيىن قازاق بىتكەندى ەكراننىڭ الدىنا قايتا «تاڭىپ» تاستايتىن «قىز جىبەكتىڭ» ءبىر قۇپياسى!
وندا قازىرگى كۇندە ءوزىمىز دە تۇسىنە بەرمەيتىن، تەك تۇيسىگىمىزدىڭ تەرەڭ تۇبىندە كوزى جىلتىراپ جاتقان ىم، يشارا تۇسىنىكتەرىن ءتۇرتىپ وتەتىن كورىنىستەر مولىنان. ءبىزدىڭ جان جەتپىس جەتى اتامىزدان كەلە جاتقان وسىنداي ازىققا شىن سەمىرىپ، شىن قۋانا الاتىنىن، بىزدەن ۇنەمى وسىنداي رۋحاني ازىق سۇراۋمەن بولاتىنىن عالىمدار الدەقاشان دالەلدەگەن. سول ازىعى تابىلعاندا جان راحات كۇي كەشەدى.
«قىز جىبەكتى» قىرىق رەت كورسەك تە جالىقپايتىنىمىزدىڭ سىرى دا وسىندا بولسا كەرەك. ال اقبوز ۇيگە سۇيەنۋدىڭ وسىنشا ءمان- مازمۇنىن سەزىنە بىلمەگەن ادام «باياناۋىل» ءانىنىڭ اقبوز ۇيگە سۇيەنگەن انە ءبىر تۇسىنان قانداي راحات الا السىن؟ ءانشى مەن تىڭداۋشى جايىن ءسوز ەتكەن اباي اتامىز «ويسىز قۇلاق الا الماس ونداي سىيدى» دەگەندى وسىندايدا ايتسا كەرەك. بۇل ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ءتىلسىز ءتىلىن تۇسىنۋگە قاۋقارسىز ءحالىمىزدىڭ ءبىر كورىنىسى. ال تابيعاتتان، كوشپەندى تۇرمىستان الىستاعانىمىز سەبەپتى ءالى قانشا ءان ماتىنىندەگى سوزدەردىڭ ءبىزدىڭ بويىمىزدا ولگەن كلەتكاعا اينالىپ بارا جاتقانى ايدان انىق. «اي ون ەكى عانا عوي، نەگە «ءجۇزىڭ بار ون ءتورتىنشى ايداي كوركەم» دەيدى؟» دەگەن ساۋالدى ەستىگەندە تابيعاتتىڭ ءتىلىن بىلگەن قازاقتىڭ بۇگىنگى ۇرپاعىنا ايدىڭ ورتا تۇستا تولاتىنى جايىندا ماعلۇمات جەتپەگەنىنە ىشتەي قىنجىلعان ەدىك. ءتىپتى تابيعاتتىڭ تاڭعاجايىپ سول ءبىر قۇبىلىسى وسى اندە ساقتالماعاندا ەش قازاقتىڭ ەسىندە قالمايتىن ءتۇرى بار ەكەن- اۋ...
وسىندايدا اتاقتى «عايني» انىندەگى «بۇلاقتاي كوگال قۋعان تاۋدان قۇلاپ، بەرەرسىڭ كىمگە ارناپ بال ءلاززاتىن»، دەپ كەلەتىن كەرەمەت كەستەلى، تىڭداپ وتىرعان جاندى كوگالدا جۇرگەندەي، ساۋمال بۇلاقتىڭ سالقىن لەبى توسىنە كەلىپ تيگەندەي راحات كۇي كەشتىرەتىن كوبەلەكقانات كوركەم سوزدەر ماحاببات تۋرالى ءان ايتىلسا كافە مەن تۇنگى كلۋب، ارى كەتسە باۋ- باقشادان اسىپ سەزىنۋگە مۇمكىندىگى جوق قازىرگى ءبىزدىڭ تارىلعان تۇيسىگىمىزگە جەتە بەرە توپقاناتتانىپ توپ ەتىپ قۇلايتىنداي كورىنىپ كەتەدى.
اسىلىندە، ءان دە ءبىر كوبەلەك. قانات قاعىپ اۋەلەگەن ول دالاداي كەڭ كەۋدەڭدى شارلاي، شالقي ۇشىپ، سول كەۋدەدە جايقالعان گۇلدەرگە قونادى. الدەبىر كەۋدەدەن ۇشىپ كەلىپ سەنىڭ كەۋدەڭدەگى گۇلگە قونعان ول ونى توزاڭداندىرادى. ەندى جان جاساڭعىراپ، جان گۇلى ونان سايىن قۇلپىرىپ، ءجۇزىڭ جايناپ سالا بەرمەك. جاقسى ءاندى ايتۋ تۇگىلى تىڭداۋعا جايقالعان گۇلدى جان الەمى كەرەك بولاتىنى دا سودان بولسا كەرەك...
تاناۋلارى تىم كوتەرىڭكى الدەكىمدەر وزدەرىن «قالىپ قويعان» قازاق انىنەن الدەقايدا بيىكتەپ كەتكەندەي سەزىنەدى ەكەن. جوق، ونان سايىن تەرەڭدەپ، ونان سايىن بيىكتەپ العان - قازاق ءانى دە، ونان سايىن تايازداپ، ونان سايىن الاسارىپ كەتكەن - ءبىز ەدىك.
ادامزات رۋحانياتىندا ايرىقشا ورىن الاتىن «قازاق ءانى» دەگەن عاجايىپ الەم بۇل كۇندە بىزدەر الىستاپ بارا جاتقان اتالارىمىزدىڭ اسىل بولمىسىنداي ونان سايىن جۇمباقتالىپ العان. سازىنداعى مىڭ قاتپارلى سەزىم مەن سوزىندەگى سان قاتپارلى سىر بۇگىنگىدەي اشىق ءماتىن، جالاڭ ريتمگە بوي الدىرعان بىزدەر ءۇشىن ءتىپتى «قۇپيا شەجىرەگە» اينالىپ بارا جاتقانداي...
ۇلاربەك نۇرعالىم ۇلى، «ەگەمەن قازاقستان»