مەڭىرەۋ تاس مەلشيىپ تۇرا بەرە مە؟

استانا. قازاقپارات - الماتى قالاسىنىڭ اكىمى باۋىرجان بالا بايبەك بايقاماي ءجۇر-اۋ.

ايتپەسە، 25 -جىلدان بەرى كەڭەس وداعىنىڭ كەلمەسكە كەتكەن ەلەس- ەسكەرتكىشىن ءبىر كۇندە قۇرتار ەدى...

جالپى ءبىر جىلدارى باكۋگە، ءازىربايجانعا بارعاندا بايقادىم. وتكەن كۇننىڭ تاريحىنا دەگەن قۇرمەتتى ءبىز سولاردان ۇيرەنسەك ارتىق بولماس. سەنبەسەڭىز، جولىڭىز تۇسكەندە باكۋ قالاسىن ءبىر ارالاپ كورىڭىزشى. ءازىربايجاننىڭ ماڭدايىنا بىتكەن مارقاسقا ۇلدارى مەن باتىرلارى قاي كوشەسىنە بارساڭىز دا، الدىڭىزدان قاسقايىپ شىعا كەلەدى.

وتكەن عاسىردىڭ باسىندا ءازىربايجاندا كەڭەس وداعىن قۇرۋعا بەلسەنە قاتىسقان سول ۇرپاققا كەزىندە جىر- اڭىزداي بولعان اتاقتى 28 كوميسساردىڭ ەسكەرتكىشىن ورنىنان قوزعاپ جىبەرگەن تاۋەلسىز ءازىربايجاندار ءوز تاريحىن وسىلاي قۇرمەتتەپ وتىر.

كاسپي تەڭىزىنە سۇعىنا ەنىپ جاتقان جاعالاۋداعى مونۋمەنتتەردى تاعى ءبىر شولىپ وتسەڭىز، تاريحتىڭ ۇمىتىلماس ءارى جارالى كەزەڭىنە تاپ بولاسىز. قايتا قۇرۋ باستالعان ۋاقىتتا 1986 -جىلعى الماتىداعى جەلتوقسان وقيعاسىنان كەيىن ۇزاماي ءازىربايجاندار دا قىزىل كرەملگە قارسىلىعىن بىلدىرگەن. كەڭەس اسكەرىنە قارسى شىققان جازىقسىز ءازىربايجان ۇلدارى كوشەدە وپات بولدى. تانكىگە جانشىلدى. ءبىراق بيلىك ولاردى ۇمىتقان جوق.

تەڭىز جاعالاۋىنا ەسكەرتكىش ورناتتى، قىرشىن كەتكەن 500-600 جاستىڭ سۋرەتىن تاسقا قاشاپ، ءىلىپ قويدى. بۇل عانا ەمەس، جەرگىلىكتى بيلىك قاراباح سوعىسىندا دا وتان ءۇشىن وپات بولعان مىڭعا تارتا جاس ءازىربايجانداردىڭ تۋعان كۇنى مەن مايداندا باقيلىق بولعان كۇنىن قاتار جازىپ، قۇرمەت ءبىلدىردى. وتكەن عاسىردىڭ سوڭىندا ەكى زۇلماتتى باستان كەشكەن ءازىربايجان بيلىگى تاريحتى وسىلاي ۇلىقتادى. تەڭىز جاعالاۋىنداعى الىپ كەشەنگە كىرسەڭىز كۇڭىرەنىپ كىرىپ، ولىگە ءارى تاريحقا قۇرمەتپەن قاراعان بۇگىنگى بيلىككە باس ءيىپ شىعاسىز. ال بىزدە شە...

ءالى الاش ارىستارىن ۇلىقتاي الماي جاتىرمىز. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا قازاقتىڭ بولاشاعى ءۇشىن ارپالىسقان ارىستارعا الىپ كەشەن ورناتا الدىق پا؟ ايتساڭ اڭگىمە كوپ. ماسەلە حالىقتا ەمەس، بيلىكتە. امال نيەتتە، ارەكەتتە. وتكەنگە قۇرمەتپەن قاراۋ كەرەك. مەيلى، سەن دانىشپان بول، ءبىراق اياعىڭ اسپاننان سالبىراپ تۇسكەن جوق قوي. تاريحتىڭ بەل بالاسىسىڭ. ءبىزدىڭ اتقارۋشى بيلىكتە وتىرعاندار دا وسى ەلدىڭ ۇلانى عوي. ولار ۋكراينادا ساندالىپ، ورىنتاق ىزدەپ جۇرگەن ساكااشۆيلي سەكىلدى «ا ق ش- تىڭ ارنايى جوباسى» ەمەس.

ەندەشە، وسى ەلدىڭ پرەزيدەنت تاعايىنداعان بيلىكتەگى وكىلىسىڭ بە، وندا الدىمەن وتكەن زامانعا دا ءبىر كوز سالىپ، كەيبىر ماسەلەلەردى قايتا تارازىعا سالعان دۇرىس. اباي اتام ايتقانداي، «ءاننىڭ دە ەستىسى بار، ەسەرى بار» دەمەكشى، ەسكەرتكىشتىڭ دە كەرەگى، كەرەكسىزى بار. مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىز؟

25 جىل بولدى، الماتىداعى ايتەكە ءبي مەن ابىلاي حان داڭعىلىنىڭ بويىنداعى ۇلكەن ساياباقتا مەڭىرەۋ تاس مەلشيىپ ءالى تۇر... جازۋى وشكەن، وقۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس. قازاق ەلىنە قاسىرەت اكەلگەن، جەرىن ەكولوگيالىق اپاتقا ۇشىراتقان ماسكەۋدىڭ جوباسىمەن قازاقستانعا كەلىپ، تىڭ جانە تىڭايعان جەردى يگەرۋگە اتسالىسقاندارعا مونۋمەنت ورناتىلۋى كەرەك ەدى. ورناتىلماي قالعانى جاقسى بولدى. ءبىراق تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا قانشاما جىل وتسە دە، مەلشيىپ تۇرعان مەڭىرەۋ تاستى الىپ تاستاۋعا قالالىق اكىمشىلىكتەگى ءبىر ازاماتتىڭ قۇدىرەتى جەتپەي تۇر. نيەت بولسا، ءبارىن دە جاساۋعا بولادى. پرەزيدەنت كۇنىنىڭ قارساڭىندا قىزىل ارميانىڭ كوميسسارى بولعان فۋرمانوۆتىڭ اتىن الىپ تاستاپ، الماتىداعى الىپ داڭعىلعا ەلباسى نازاربايەۆتىڭ اتىن بەرگەن باۋىرجان بايبەك بالا ساياباقتاعى مەڭىرەۋ تاستى بايقاماي ءجۇر- اۋ... ايتپەسە كوزىن قۇرتار ەدى دەگەن ءۇمىت بار.

تىڭ جانە تىڭايعان جەردى يگەرۋ قازاقستانعا نە بەردى؟ «راس، تىڭ يگەرۋدىڭ ناتيجەسىندە قازاقستان ك س ر و- داعى ەڭ ءىرى استىقتى رەسپۋبليكالارىنىڭ بىرىنە اينالدى. ءبىراق قازاق حالقىنىڭ باسىم بولىگى اۋىلدا تۇرعاندىقتان رەفورمانىڭ زاردابى ءبىرىنشى كەزەكتە قازاق حالقىنا ءتيدى. پالەنىڭ ءبارى 1953 -جىلعى نيكيتا حرۋشيەۆ بايانداما جاساعان قىركۇيەك پلەنۋمىنان باستالدى. مۇندا اگرارلىق سالانىڭ ارتتا قالۋ سەبەپتەرى تالقىلانىپ، ونى جويۋ جونىندەگى ناقتى شارالار بەلگىلەندى.

اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى جاعدايدى جاقسارتۋ ءۇشىن جەمدىك داقىلدار ەگىسىنىڭ كولەمىن ۇلعايتۋعا ناقتى تاپسىرما بەرىلدى. 1954 -جىلى 23 -اقپان -  2 -ناۋرىز ارلىعىندا كومپارتيانىڭ كەزەكتى پلەنۋمى بولىپ ءوتتى. وندا «ەلدە استىق ءوندىرۋدى ۇلعايتۋ مەن تىڭ جانە تىڭايعان جەردى يگەرۋ» تۋرالى قاۋلى قابىلداندى. قاۋلى بويىنشا تىڭ يگەرىلەتىن ايماقتار قازاقستان، ءسىبىر، ورال جانە سولتۇستىك كاۆكاز، ەدىل ءوڭىرى بولىپ بەلگىلەندى. بۇل ايماقتاردا ەگىس كولەمى نارتتىرۋ كوزدەلدى.

قازاقستاندا تىڭ يگەرىلەتىن ايماقتارعا سولتۇستىك وبلىس ەندى. كەڭەس وداعى بويىنشا 1954 -جىلى 13,4 ميلليون گەكتار تىڭ جەر جىرتىلسا، ونىڭ تەڭ جارىمى 6,5 ميلليونى قازاقستاندا يگەرىلە باستادى. 1954-1955 -جىلدارى قازاقستاندا جاڭادان 337 سوۆحوز قۇرىلدى. جاڭادان قۇرىلعان شارۋاشىلىقتارعا «موسكۆا»، «لەنينگراد»، «كيەۆ»، «كانتەميروۆەتس»، «تامانوۆەتس»، «روستوۆ»، «ودەسسا» تاعى باسقا ورىسشا اتاۋلار بەرىلدى. 1954 -جىلى تامىزدا ك و ك پ و ك مەن ك س ر و مينيسترلەر كەڭەسى «استىق ءوندىرۋدى مولايتۋ ءۇشىن تىڭ جانە تىڭايعان جەردى ودان ءارى يگەرۋ تۋرالى» جاڭا قاۋلى قابىلدادى.

تىڭ جانە تىڭايعان جەردى يگەرۋدىڭ ۇلكەن زاردابى بولدى.

بيلىك باسىنداعىلار عالىمداردىڭ پىكىرىمەن ساناسپادى. ەكولوگيا مەن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرمەۋى تۇرمىسقا، ەكولوگياعا ۇلكەن زيانىن اكەلدى. 1960 -جىلدارعا قاراي قازاقستاننىڭ تىڭ ولكەلەرىندە 9 ميلليون گەكتار جەر ەروزياعا ۇشىرادى. تىڭ يگەرۋدىڭ رۋحاني جانە دەموگرافيالىق زاردابى دا اۋىر بولدى.

قازاقستانعا 1954-1962 -جىلدارى ك س ر و- نىڭ ەۋروپالىق بولىگىنەن 2 ميلليون ادام كەلدى. سول سەبەپتى قازاق حالقى ءوز جەرىندە ازشىلىق جاعدايىنا ءتۇستى. 1959 -جىلعى حالىق ساناعى بويىنشا رەسپۋبليكادا تۇراتىن جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنىڭ سانى 2 ميلليون 787 مىڭ، ياعني بارلىق حالىقتىڭ 29 پايىزىن عانا قۇرادى.

تىڭ يگەرىلگەن وبلىستاردا 700 قازاق مەكتەبى جابىلدى. قازاق بالالارى مەكتەپ- ينتەرناتتاردا وقىتىلا باستادى. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگىندە وقۋ ورىس تىلىندە جۇرگىزىلدى. بۇل بىرىنشىدەن، قازاق جاستارىنىڭ ۇلتتىق ءتىلى مەن مادەنيەتىنەن قول ۇزۋىنە اكەپ سوقتىردى. ەكىنشىدەن، قازاق ەلىنىڭ ەلدىمەكەندەرى مەن جەر- سۋ اتاۋلارى ورىسشا اتالا باستادى. 1962 -جىلى ن. حرۋشيەۆتىڭ باستاماسىمەن قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وبلىستارىن تىڭ ولكەسىنە بىرىكتىرىپ، اقمولا قالاسى سەلينوگراد دەپ وزگەرتىلدى.

تىڭ يگەرۋ كەزىندە قۇرىلعان سوۆحوزداردا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ەرەكشەلىگى ەسكەرىلمەي، كەيبىر قازاق اۋىلدارىنا دا شوشقا وسىرۋگە نۇسقاۋ بەرىلدى. شوشقا شارۋاشىلىعىن دامىتۋ مەن جايىلىمداردىڭ قىسقارۋى قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعىنا كەرى اسەرىن تيگىزدى. تۇيە مەن جىلقى شارۋاشىلىعى قۇلدىراپ كەتتى. ەمدىك قاسيەتتەرى بەلگىلى قىمىز بەن شۇبات ءوندىرۋ ۇمىتىلا باستادى. حالىق ءۇشىن ەڭ اۋىر تيگەنى سول كەزەڭدە كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جەكە جانە قوسالقى شارۋاشىلىق جۇرگىزۋگە تىيىم سالۋى بولدى. تىڭ يگەرۋ 1964 -جىلعادەيىن جالعاستى».

مىنە، قازاققا زوبالاڭىن الىپ كەلگەن وتكەن تاريحتىڭ دەرەكتەرى وسىلاي دەيدى. ۇلتتىڭ دەموگرافيالىق وسۋىنە سالقىنىن تيگىزىپ، رۋحاني دامۋىنا كەدەرگىسىن كەلتىرگەن، قازاقستاندى شيكىزاتتىق ەلگە اينالدىرعان بۇل جوبانىڭ بىزگە بەرگەن «پايداسى» وسى.

ارينە، كەيبىر جارامدى جاقتارىن دا جوققا شىعارۋعا بولماس. ءبىراق ءقازىر تاۋەلسىز ەلمىز عوي. ايتپاعىمىز، كەشەگى كەڭەس وداعىنان قازاقستاندا قالعان ەسكەرتكىشتىڭ ءبارى دە ەلدىك مۇددەنى كوزدەمەيدى.

ءبىر عانا مىسال، تاۋەلسىز ۋكراينا بيلىگى ەل تەرريتورياسىنداعى لەنيننىڭ ەكەرتكىشتەرىنىڭ بارلىعىن الىپتاستادى. كوتوۆسكيدىڭ، فرۋنزەنىڭ، كۋيبىشەۆتىڭ، فۋرمانوۆتىڭ، ءتىپتى چاپايەۆتىڭ دا ءمۇسىنىن قۇرتتى. ءبىزدىڭ ەلدە كەزىندە ايبىندىقتان قالعان ەسكەرتكىشتەر وتكەن زاماننان ەلەس بولىپ، ءالىمىز باقپاي تۇر.

سانادا قالعان قۇلدىق پسيحولوگيادان قاشان ارىلامىز؟ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا پرەزيدەنت «كۇللى جەر ءجۇزى كوز الدىمىزدا وزگەرۋدە. الەمدە باعىتى ءالى بۇلىڭعىر، جاڭا تاريحي كەزەڭ باستالدى. كۇن ساناپ وزگەرىپ جاتقان ءدۇبىرلى دۇنيەدە سانا- سەزىمىمىز بەن دۇنيەتانىمىمىزعا ابدەن ءسىڭىپ قالعان تاپتاۋرىن قاعيدالاردان ارىلماساق، كوش باسىنداعى ەلدەرمەن تەرەزەمىزدى تەڭەپ، يىق ءتۇيىستىرۋ مۇمكىن ەمەس. وزگەرۋ ءۇشىن ءوزىمىزدى مىقتاپ قولعا الىپ، زامان اعىمىنا يكەمدەلۋ ارقىلى جاڭا ءداۋىردىڭ جاعىمدى جاقتارىن بويعا ءسىڭىرۋىمىز كەرەك... وتكەن عاسىردىڭ باستى ءۇش يدەولوگياسى -  كوممۋنيزم، فاشيزم جانە ليبەراليزم كوز الدىمىزدا كۇيرەدى. قانىمىزعا سىڭگەن كوپتەگەن داعدىلار مەن تاپتاۋرىن بولعان قاساڭ قاعيدالاردى وزگەرتپەيىنشە، تولىققاندى جاڭعىرۋىمىز مۇمكىن ەمەس...

تەك وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا، نەبارى بىرنەشە جىل ىشىندە ميلليونداعان گەكتار دالامىز اياۋسىز جىرتىلدى. باعزى زامانداردان بەرى ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ كەلگەن ۇلتتىق پراگماتيزم ساناۋلى جىلدا ادام تانىماستاي وزگەرىپ، اس تا توك ىسىراپشىلدىققا ۇلاستى. سونىڭ كەسىرىنەن، جەر-انا جاراتىلعاننان بەرى ءشوبىنىڭ باسى تۇلپارلاردىڭ تۇياعىمەن عانا تاپتالعان دالانىڭ بارلىق قۇنارى قۇردىمعا كەتتى. تۇگىن تارتساڭ مايى شىعاتىن مىڭداعان گەكتار ميالى جەرىمىز ەكولوگيالىق اپات ايماقتارىنا، ارال تەڭىزى اڭقاسى كەپكەن قۋمەديەن شولگە اينالدى»، - دەدى.

دەمەك، قوعامداعى قۇبىلىسقا بەي- جاي قارايتىن ۋاقىت ءوتتى. كىنانى كىمنەن ىزدەيمىز؟ كەرەگى جوق كەلەڭسىز ەلەس- بەلگىلەر قاشانعى تۇرا بەرەدى؟ الماتىنىڭ ۇلكەن ساياباعىندا تۇرعان قىزىل تاستى الىپ تاستاۋعا كىمنىڭ قاۋقارى جەتەدى؟ مۇمكىن، الداعى ۋاقىتتا تىڭ جانە تىڭايعان جەردى قازاقستانعا كەلىپ يگەرگەن وكىلدەردى قۇرمەتتەپ، ءجيى ەسكە الاتىن مونۋمەنت ورناتىلاتىن دا بولار.

تاريحتى قايتا قاراۋ دەگەن بار. 25 جىل بۇرىن بەلگى سالىنىپ، كەشەگى كۇنگە دەيىن ەسكەرۋسىز تۇرعان ورىنعا قىزمەتكە كەلە سالا اشارشىلىق قۇرباندارىنا ارناپ ەسكەرتكىش تۇرعىزىپ، ۇلتتىڭ العىسىن العان بايبەك مىرزا الماتىداعى كەرەكتى- كەرەكسىز ءمۇسىن، ەسكەرتكىشتەر مەن بەلگىلەردى تاعى ءبىر رەت شولىپ شىقسا دەيمىز ءبىز..

 

بەرىك بەيسەن ۇلى

(سۋرەتتى تۇسىرگەن اۆتور).

«ايقىن» گازەتى