قازاق ءتىلىنىڭ كەمشىلىگى جۇمسالماي تۇتىعىپ جاتقاندىعى
بۇدان عاسىر بۇرىن ايتىلعان اڭگىمە ءالى ماڭىزدىلىعىن جويماعانداي...
ءتىل دۇنيە جۇزىندە بولعان جاندى ماقۇلىقتار ءبارى دە وزدەرىنشە بىرىنە-ءبىرى ويعا العان ماقساتتارىن اڭعارتادى.
اڭعارتۋلارى تۇرلىشە: بىرەۋلەرى داۋىسپەن، بىرەۋلەرى دەنە مۇشەلەرىنىڭ قوزعالىستارىمەنەن، ەندى بىرەۋلەرى شىرايلارىمەن...
ادام بالاسى باسقا جانۋارلاردان تىلىمەنەن ايىرىلادى. ءتىل دەگەن بەك قۇتتى نارسە. ول ءبىزدىڭ بارلىق ىشكى سىرلارىمىزدىڭ ايناسى. اۋەلى، ادامدى باسقا ايۋانداردان ايىراتىن بەلگىسى بولسا، ەكىنشى، ءبىر- بىرىنە ۇقساۋشى بولعان ادام بالالارىن ءبىر-بىرىنەن ايىراتىن ۇلتتىق ايىرماسى. ادامداردى قاراڭعىدان جارىققا سۇيرەيتىن، تومەننەن جوعارىعا قاراي تارتاتىن، اڭدار دۇنيەسىنەن ادامشىلىق مايدانىنا شىعاراتىن جانە سول - ءتىل.
ادام بالاسىنىڭ ءتىلىنىڭ تۇرلەرى بەك كوپ. قازىر دۇنيە جۇزىندە سەگىز جۇزدەن اسا ءتىل بار. بۇلاردىڭ 153 ى ازيادا، 114 ى افريكادا، 117 ى اۆستراليا مەنەن ۇساق ارالدارىندا، 422 ى امەريكادا، 53 ى ەۋروپادا دەپ ايتىلادى. مۇنىڭ ۇستىنە بۇل تىلدەردىڭ ايىرىم تارماقتارىن دا ەسەپتەسەڭ، ءبۇتىن دۇنيە جۇزىندە 3,5 مىڭنان استام ءتىل بولادى ەكەن.
ەندى وسى تىلدەردەگى سوزدەردىڭ ءھام سويلەۋشىلەردىڭ سالدارى ءبىر شامادا ەمەس، بىرەۋلەرى وراسان كوپ بولسا، ەكىنشى بىرەۋلەرى شامادان تىس از. ماسەلەن تاتار تىلىندە 70 مىڭ، ورىس تىلىندە ءجۇز مىڭ شاماسىندا، ينگىليزشە مەنەن ارابشا بۇدان دا كوبىرەك ەسەپ ەتىلەدى. امەريكا ۇندىلەرى سياقتى تاعى ۇلتتاردىڭ تىلدەرىندە ون مىڭعا دا تولمايدى.
ءالى بۇ دا ەشنارسە ەمەس، امەريكانىڭ كۇنباتىس جاق جاعاسىندا سونداي تاعى زەڭگىلەر بار، ولاردىڭ تىلدەرىندە 350-400 دەن ارتىق ءسوز جوق. سونداي-اق ينگىليز، فرانسۋز تىلدەرىن جەر-جەردە ەستۋگە بولادى، الگى تاعى جۇرتتاردىڭ تىلدەرىن دە تەك سول تۇرعان ورىندارىندا عانا ەستي الاسىڭ. سوزدەردىڭ ءھام سويلەۋشىلەردىڭ كوپ-ازدىعى نەلىكتەن؟
بۇل سول تىلمەنەن سويلەۋشى ۇلتتىڭ اعارىپ-اعارماۋىنان، ياكي قاي شامادا اعارۋىنان، ونەر- بىلىمنەن ءھام ۇلتتىعىن ساقتاي الىپ-الماۋىنان كەلەدى. قاراساڭىز جوعارىدا كورسەتىلگەن سانداردان وسى ايتىلعاندى بايقاۋعا بولادى.
ۇلتتىعىن ساقتاي الماي، تىلدەرىنەن ات-جۇت ايىرىلىپ قالعان ەلدەردىڭ دە بارلىعى تاريح وقىعاندارعا ءمالىم. جالپى قاراعاندا، تاعى جۇرتتار ءتىل جاعىنان بەك جارلى بولادى ەكەن. ءالى ولار تۇرا تۇرسىن، ءتىپتى ءبىر ۇلتتىڭ ءوز ىشتەرىنەن وقىعان بىلىمدەر مەنەن وقىماعاندار ءبىر بولمايدى. وقىعاندار سوڭعىلارعا قاراعاندا، كوبىرەك زور بىلىڭكىرەيدى.
بۇنىڭ سەبەبى: تاعىلاردىڭ، نادانداردىڭ تۇرمىستارى وقىعان، اعارىڭقىراعان كىسىلەرگە قاراعاندا، كوپ تومەن. تومەن تۇرمىس ءۇشىن ءسوزدىڭ كوپتىگى كەرەك ەمەس. الايىق اۆستراليا تاعىلارىن، ولار جىلعا، كول دەگەننىڭ نە ەكەنىن دە بىلمەيدى. ويتكەنى وندا بۇلار جوق.
سول سەبەپتى ولاردىڭ تىلدەرىندە بۇل ەكەۋىنىڭ ورنىنا ءسوز دە تابىلمايدى. ەندى ءوزىمىزدىڭ قازاق تىلىنە كەلەيىك، قازاق ءتىلى ۇلكەن تۇرىك ءتىلى تاراۋىنان بولعان ءبىر تابى. ءتاۋراتتىڭ ايتۋىنشا، بۇل ءتىل وسى كۇندە بار تۇرىك ءتىلى تاراۋلارى اراسىندا ناعىز اۋەلگى قالپىندا تۇرعان، ءوزىنىڭ بۇرىنعى سيپاتشىلىق ءتۇرىن بۇزباي، بۇزىلماي، امان ساقتالىپ كەلگەن ءتىل. قازاق ءتىلى وسى ىستەلمەگەننىڭ وزىندە-اق بىركەلكى تىلدەردەن باي.
تەك ءبىر كەمشىلىگى بولسا، و دا وسى زامانعا دەيىن جۇمسالماي تۇتىعىپ جاتقاندىعى. البەتتە، ونىڭ سەبەبى بارىمىزگە ءمالىم، ۇزاق بايانداۋدىڭ قاجەتى جوق. ويلاپ قاراساق، بىزگە وعان وكىنۋ كەرەك ەمەس، قايتا قازاق ۇلتىنىڭ پاتشا بيلەۋىندە تۇرعان كەزدەرىندە باسىنان وتكەندەرىن، جاي- كۇيلەرىن ءھام بيلىك باسىنداعى ۇلىقتاردىڭ بۇراتانالاردى ورىستاندىرۋ دەگەن ساياساتتارى باعىتىنا داڭقتى يلمينسكي سياقتى ميسسيونەرلەردىڭ قۇرعان تۇزاقتارىن ەسكە الىپ، بۇ شاققا دەيىن ءتىلىمىزدىڭ جوعالماي، ياكي بۇزىلماي امان- ساۋ ساقتالىپ كەلگەندىگىنە الاقايلاپ قۋانۋىمىز، الاقان شاپالاقتاۋىمىز كەرەك.
ءبىر ۇلتتىڭ ءتىلىنىڭ جوعالۋىنا، ياكي ۇلكەن وزگەرىس تاۋىپ بۇزىلۋىنا كوبىنە كوپ باسقا مادەنيەتتە ىلگەرى بولعان ۋالاياتتى ەلدەرمەن ارالاس بولۋ، سولارمەنەن ءتۇرلى رەتتەردە قاتىناس جيىرەك بولۋى سەبەپ. قازاق ۇلتى جوعارىدا ايتىلعان ميسسيونەرلەردىڭ تۇزاعىنان قالىس بولماسا دا، قونىسى باسقا مادەنيەتتى ۇلتتاردىڭ قونىسىنان ءبىرىڭعاي بولىپ، ولارمەنەن قاتىناسۋ، ارالاسۋعا ەرىكسىزدەندىرەتىن ساۋدا، كاسىپ، ارەكەت سىقىلدى نارسەلەردە مەشەۋلىگىمىزدەن الگى ايتىلعان ۇلكەن ماقساتقا كوپ جاردەم ەتتى.
تىلدەرىمىز ساقتالىپ كەلدى دەگەنمەن سونىڭ وزىندە ورىس، نوعايعا كورشىلەس وتىرعانداردىڭ تىلدەرى شۇبارلانعان. سونداي- اق ورىس شكولدارىندا، تاتار مەكتەپتەرىندە وقىعان ءبىرسىپىرا جاستار اۋەلگى ازىردە جات تىلگە ۇيرەتۋ، جاتتىعۋ ماعىناسىمەنەن ارتىق كوڭىل قويىپ كەتىپ، ءوز تىلدەرىن ۇمىتا جازداپ، ازداپ قالعان. ايتەۋىر سوڭعا تامان وزدەرى ويانعان ۇلتشىلدىق ارقاسىندا قايتادان ارتتارىنا ايلانىپ، وزدەرىنىڭ انا تىلدەرىن ىزدەنە باستاعان.
ءبىراق وسى كۇندە دە كەيبىر وقىعاندار ءالى كۇنگە دەيىن، بىلمەيمىن، ۇيرەنىپ قالعان ادەت بويىنشا قازاقشا سويلەگەننىڭ وزىندە ەكى ءسوزدىڭ ءبىرىن ورىسشا ايتادى. ءتىپتى ورىسشا تۇگىل ناعىز قازاق ءسوزىن ايتقاندا دا «ق» ورنىنا «ك»، «ع» ورنىنا «گ» - مەن ايتۋ سەكىلدى ورىسشا قولدانادى.
مۇسىلمانشا وقىعاندار تاتارشاسىنان، تاتار مەن اراب سوزدەرىنەن قۇتىلا المايدى. البەتتە، مۇنداي ازاماتتار بۇل ادەتتەرىن تاستاماسا، شەكسىز انا ءتىلىن ۇيرەنە المايدى. سونىمەن تەك ءوز تىلىنە ەمەس، جالپى قازاق تىلىنە كەمشىلىك كەلتىرەدى. بىزدەرگە بار ءتىلىمىزدى جويىپ، بۇزىپ- جارىپ، قازاقشا اتى بار سوزدەردى ورىسشا اتاپ، سوعان ادەتتەنۋ ءھام ونىڭ ورنىنداعى قازاق ءسوزىن ۇمىتۋدىڭ ورنىنا قازىرگى مادەنيەت دۇنيەسىندە ادەبيەتىمىزدە جەتىسپەي جاتقان قازاق سوزدەرى ءۇشىن جاڭا-جاڭا سوزدەر تابۋ دەگەن قۇلاقتارىڭىزعا جات بولىپ ەستىلمەس.
جاڭا سوزدەر تاعى جۇرتتاردا دا، تاراققي ەتكەن ۇلتتاردا دا ءبۇتىن دۇنيە جۇزىندە شىعىپ، ءورشىپ تۇرادى. بۇل ادام بالاسى دۇنيەگە كەلگەننەن بەرى سولاي. تاعى جۇرتتاردا جاڭا سوزدەر ءوز-وزىنەن شىعادى ەكەن. سودان ءبىر ۋاقىت تاعى ادام ءوز داۋىرىندە ەڭ اۋەلى سيىردى كورىپ، «مۋۋ» اتالعان داۋىسىن ەستىپ، وعان «پۋۋ» دەپ ات قويعان. كوكەكتىڭ اتى ءار ۇلتتا دەپ ايتارلىق ءبىر-بىرىنە ۇيقاس ەكەندىگى بىلىنگەن. كوپ سوزدەر سولايشا وزدىكتەرىنەن پايدا بولعان. سوندىقتان ءبىز ءوزىمىز دە ءبىر نارسەنىڭ اتى بولمايدى ەكەن، جاڭادان لايىقتى، ۇيلەس ناعىز قازاق تىلىمەن ات قويساق؛ ەگەر ات تابا المايدى ەكەنبىز، شەت تىلدەردەن سول كۇندە عانا ءتىلىمىز اراسىنا جاڭا جات سوزدەر كىرگىزىپ الساق تا وعاش ءىس ەتكەن بولماساق كەرەك.
ءبىز ءوز ءتىلىمىزدى تەكسەرىپ قاراساق، وزىمىزدەن دە جاڭا سوزدەردى كوپ تابۋعا بولادى. سونىڭ سياقتى قازاقشا ات تابا الماي، ءيا بولماسا تابۋعا ازاپتانباي تۇپ-تۋرا ءوزىمىز ايتىپ، قازاق جوباسىنا اۋدارىپ قولدانىپ كەتكەن تام-تۇم شەت سوزدەر بار. ولاردىڭ ەندى قازاق اراسىندا ءبىزدىڭ ءوز ءسوزىمىز ەمەس دەپ ايتۋى بەك جات تۇيىلەدى.
بىزدەرگە جات سوزدەردەن ساقتانۋ دەگەندە بولادى دا، تىلىمىزدەن شىعارىپ تاستاۋ دەگەن ءسوز اڭعارىلماس. بۇلار بۇ كۇندە ءوز ءسوزىمىز بولىپ كەتكەن. ولاردى شىعارىپ تاستاساق، ورىندارىن باساتىن بىزدە باسقا سوزدەر جوق بولعاندىقتان ءبارىبىر ءوز سوزدەرىمىزدى الىپ تاستاعانعا ەسەپ بولادى. بىزگە تەك وسى كۇنگە دەيىن قازاق تىلىنە كىرمەگەنىن ءيا كىرە تۇرسا دا ونىڭ تىلىمىزدە باسقا اتى بولعان ءيا بولماسا ات تابۋعا مۇمكىن بولعان جات سوزدەردەن عانا بەك ساقتانۋ ءتيىس.
ازىرلەگەن ۇلاربەك نۇرعالىم ۇلى، «ەگەمەن قازاقستان»