مو يان شىعارمالارىنداعى ۋيليام فولكنەردىڭ ىقپالى
ادەبيەت قوعامدىق «قىزۋ نۇكتەگە» اينالىپ، جازۋشىلاردىڭ جۇمىسى سانسىز وقىرماندار ارمياسىنىڭ ايرىقشا نازارىن اۋدارتتى. ەندى عانا جازىپ باستاعان كەز كەلگەن جاس اۆتور وقىرمانعا وي سالارلىق قوعامدىق ماسەلەنى ءوز شىعارماسىندا تىلگە تيەك ەتسە، «قۇرمەتتى جازۋشى» دەۋگە تۇرارلىق «سول كۇننىڭ قاھارمانىنا» اينالىپ شىعا كەلدى. 80-جىلدارعا دەيىن قىتاي جازۋشىلارى «جابىق ەسىك ساياساتى» قوعامىندا ءومىر ءسۇرىپ، باتىس ادەبيەتىنىڭ جەتىستىكتەرىنەن حاباردار بولا الماعانى بەلگىلى.
الايدا كەيىنگى «اشىق ساياسات» رەفورماسى ارقىلى قىتايدا شەتەل ادەبيەتى ءۇشىن ەسىكتەر ايقارا اشىلا باستادى. باتىستا باياعىدان تانىمال دجويس، كاميۋ، سارتر، حەمينگۋەي، كافكا، ماركەس، كۋندەررا، توماس مانن، رومەن روللان، بەككەت، اندرە جيد، روب- گرييە ت. ب. جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىنىڭ ءتارجىمالارى جاريالانىپ، ولار قىتاي اۆتورلارىنىڭ وزىنە قىزىعۋشىلىعىن وياتىپ، تەرەڭ اسەرلەر قالدىردى.
تۇتاستاي ونجىلدىق اعىمىندا (80-90 -جىلدارى) قىتاي جازۋشىلارى قاپتاپ كەتكەن شەتەل ادەبيەتىنە قۇمارتىپ، العاشىندا ساناسىپ، اقىر اياعىندا وزدەرى باتىس اۆتورلارىنا ەلىكتەۋ ارقىلى شىعارماشىلىق جاساپ جاتىرعانىن سەزىنبەدى. ءدال سول ۋاقىتتا قىتاي ادەبيەتى وزدەرىنە تاعىلعان «ساياسات قولشوقپارلارى» دەگەن تاڭبانى وزىنەن جۇلىپ تاستاپ، بەلگىلى ءبىر تۇردە ىشكى جانە شىعارماشىلىق ەركىندىكتى ىزدەپ تاپتى.
قىتايداعى كوركەمونەردى تۇبەگەيلى وزگەرتۋدى تالاپ ەتكەندەردىڭ، ياكي وزدەرى تۋرالى 1985 -جىلدارى جاڭعىرىق تۋدىرىپ، گۇلدەنۋى 1987-1988- جىلدارى بولعان ادەبي اعىمنىڭ العاشقى توبىنىڭ پايدا بولۋى دا شەتەل ادەبيەتىمەن تىكەلەي بايلانىستى. اعىمنىڭ نەگىزىن بالالىق جانە جاستىق شاعى «مادەنيەت توڭكەرىسى» كەزەڭىنە، ال العاشقى شىعارماشىلىق قادامدارى باتىس ادەبيەتىنە اسا ءبىر قىزىعۋشىلىق داۋىرىنە تاپ كەلگەن جاس جازۋشىلار قۇرادى.
كوركەمونەردى تۇبەگەيلى وزگەرتۋدى تالاپ ەتكەن جازۋشىلاردىڭ اتاقتىلارىنىڭ ءبىرى مو يان (شىن اتى گۋان موە) ەدى. زاماناۋي قىتاي اۆتورلارىنىڭ ساۋساقپەن سانارلىعى عانا ءوز تۋىندىلارىنىڭ مو يان سەكىلدى ءوز وتانىندا عانا ەمەس، شەت ەلدەردە دە تانىمالدىلىققا يە ەكەندىگىمەن ماقتانۋى مۇمكىن.
دەسە دە، مو يان ءوز شىعارماشىلىق جولىنىڭ العاشىندا، ءوز تۋىندىلارىنا ۇلكەن ىقپال ەتكەن ۋيليام فولكنەر مەن گابريەل گارسيا ماركەسكە سوقتىقپاعاندا، مۇنداي تابىسقا قول جەتكىزۋى مۇمكىن ەمەس تە ەدى. سىنشىلاردى قويا تۇرعاندا، اۆتوردىڭ ءوزى دە، قۇرامىنداعى گوگول، سۆيفت، رابلە، بورحەس، پاتريك ۋايت بار الەم ادەبيەتى كلاسسيكتەرىنىڭ ءوز شىعارماشىلىعىنا تيگىزگەن ىقپالدارى تۋرالى اتاپ وتسە دە، مو يان ەشبىر اۆتوبيوگرافيالىق ەسسەلەرى مەن سۇحباتتارىندا اتالمىش ەكى جازۋشىنىڭ ەسىمىن قالدىرماي ءجيى ايتىپ وتىردى. وقىرمانعا كولدەنەڭ تارتىپ وتىرعان وسىناۋ دۇنيەمىزدە ءدال سول فولكنەردىڭ مو يان شىعارمالارىنا قاتىسى تۋرالى تولىعىراق ايتپاقپىز.
فولكنەر
قىتايدىڭ شاندۋن ايماعىنا قاراستى گاومي وڭىرىندەگى قىستاقتىڭ سابان شاتىرلى لاشىعىندا دۇنيەگە كەلگەن مو ياندى تۋىپ- وسكەن ورتاسى تىپتەن بولەك ميسسيسيپي شتاتىنداعى اعىلشىن ەگىستىك يەلەرىنىڭ ۇرپاعى ۋيليام فولكنەرمەن سالىستىراتىنى قىزىعۋشىلىق تۋدىرماي قويمايدى. دەيتۇرعانمەن، ونەر دەيتىنىمىزدىڭ ءوزى - وسى.
ادامزاتتىڭ شىعارماشىلىق اڭداۋى مەن ىشكى الەمىنىڭ تۇسىنىگى مەكەن مەن ۋاقىتتىڭ بىرلىگىن قاجەت ەتپەيدى. ادامداردىڭ سەزىمدەرىنىڭ ەڭ جوعارعى قاباتقا جەتۋى - ناسىلدەردىڭ مادەنيەتى مەن ونەرىنىڭ ءوزارا الماسۋىنا اكەلەدى. ونەر، ءسوزسىز، ادامنىڭ تۋىندىسى. مەيلى، ول قىتاي ادەبيەتى، مەيلى، باتىس ادەبيەتىندە بولسا دا، ادام جاساعان كوركەم بەينەلەر قاشان دا شىن ءومىردىڭ تۋرا جانە جاناما سۋرەتتەرى.
مو يان مەن ۋيليام فولكنەردىڭ شىعارماشىلىق جولدارىندا ۇقساس تۇستار كوپ. سونىمەن قاتار، بۇل جازۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىعىن «ەرتە كەزەڭ» (ىزدەنىس كەزەڭى) جانە «ادەبي كوزقاراس كەزەڭى» دەپ ەكىگە بولۋگە بولادى. ءتىپتى، مو ياننىڭ ەرتە كەزەڭ شىعارماشىلىعى بۇلدىر، انىق ەمەس. اۆتوردىڭ ەرتەرەكتەگى جازبالارىنان ءوزىن ىزدەۋى، وزىندىك جازۋ مانەرى مەن ادەبي ءتىلىن ىزدەۋى، كەيىنگى جازۋشىلىق شەبەرلىككە الىپ شىعاتىن باعىتىن ىزدەۋى بايقالادى. مو يان وتكەن عاسىردىڭ 70 -جىلدارى، ياعني «تاڭبالار ادەبيەتى» قىتاي ادەبيەتىنىڭ العا سۇيرەۋشى كۇشى بولىپ تۇرعان شاقتا جازىپ باستادى.
«قوعامدىق- ساياسي تاقىرىپتاردى باتىل قوزعايتىن، شىن سەزىمدەردى باتىل توگەتىن، قىتاي حالقىنىڭ ءومىرىنىڭ تۇماندى جاقتارىن باتىل اشاتىن» بۇل قوزعاۋشى كۇش قىتاي ادەبيەتىنە ادەتتەن تىس، ونىڭ ۇستىنە تىيىم سالىنعان «مادەنيەت توڭكەرىسى» كەزەڭىندە كەلدى، ءبىراق سوندا دا ادەبيەتتىڭ ماقساتى ءداستۇرلى شىندىق تۇرعىسىنداعى تاسىلدەر ارقىلى پارتيا مەن حالىقتى ماداقتاۋ بولىپ قالا بەردى.
مو يانعا دا سول قابىلدانعان ۇلگىدەن ارىلۋعا مۇمكىندىك بولمادى. العاشقى كەزدەگى «كوكتەمنىڭ تۇنگى نوسەرى» (1981 ج.)، «ماقتالى جول» (1983 ج.)، «حالىق اۋەنى» (1983 ج.) شىعارمالارىندا مو يان ۇيرەنشىكتى يدەولوگياعا، «ادامداردى ىستەرىنە قاراپ باعالايدى» دەگەن ءداستۇرلى تۇسىنىككە كەلۋگە تىرىسادى جانە ادامنىڭ سۇلۋلىعى مەن ونىڭ ىشكى سەزىمدەرىن جىرلايدى.
وسى جىلدارداعى فولكنەردىڭ «اسكەري ماراپات» (Soldiers' راۋ، 1926) جانە «ماسالار» (Mosquitoes, 1927) روماندارى سونداي شىنايى، وندا ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس پەن «دجاز داۋىرىنەن» وتكەن بۋىننىڭ پسيحولوگيالىق كەسكىنى بەينەلەنەدى. ءبىراق فولكنەردىڭ بۇل روماندارى بار- جوعى سول ۋاقىتتاعى وزەكتى ماسەلەلەرگە ءۇستىرتىن ءارى شۇعىل بەرگەن جاۋابى عانا.
ول ونەردەگى ءوزىنىڭ تاقىرىبىن تاپپاي جاتىپ، شىعارماشىلىققا ءتان ەمەستىگى جانە تاقىرىپ جيىلىگى ۋاقىتتىڭ كوركەم اتموسفەراسىنىڭ ارتىقشىلىعىمەن تۇتاسىپ كەتتى. وسىدان قارىزدىق سيپاتتار، ويدان شىعارىلعان قۇشتارلىقتار، جازۋ مانەرى پايدا بولدى. رومانداردا وزگە ىقپالدارعا ەلىكتەۋگە اسەر ەتەتىن، وبرازدار سالىپ، وعان ءتىرى جان بەرەتىن ءارى تاڭعالارلىق ەتە الاتىن سۋرەتكەردىڭ بەرىك قولى سەزىلەدى.
مو يان ءوزىنىڭ قانشاما جاريالانىمدارىنىڭ بارلىعىندا دا فولكنەر شىعارماشىلىعىنداعى «شۋ مەن اشۋ» (1929) رومانى جانە ونىڭ ىقپالى حاقىندا ايتپاي كەتكەن ەمەس. قىتايلىق جازۋشى اۆتوردىڭ بۇل رومانىن العاش قولىنا 1984 -جىلى العان، سودان بەرى فولكنەر مو يان ءۇشىن سۇيىكتى جازۋشى، ال ونىڭ ءومىرى - داڭقتى ۇلگى. مو يان فولكنەرمەن رۋحاني تۋىسقانداسىپ، ونىڭ قادامدارىنا تاڭعالىپ، وعان ەلىكتەپ بارلىعىن باعىندىرۋعا تالپىندى. ءبىراق فولكنەرگە ەلىكتەۋ اسا قيىنعا سوقتى، مو يان ءوزىنىڭ «فولكنەر اعاي، قالاي تۇرىپ جاتىرسىز؟» اتتى ەسسەسىندە «ماعان فولكنەر، جازۋشى باتىل وتىرىك ايتۋى كەرەك، از عانا ۇيات قوسىپ ايتۋ كەرەك، اۆتور ءجاي عانا رومان جازىپ قانا شىقپاۋ قاجەت، سونىمەن قاتار ءوزىنىڭ جەكە ءومىربايانىن دا جازۋى كەرەك» دەپ ايتقان.
ونىڭ ۇستىنە ول مەنى «جازۋشى باي قالالاردان قاشۋ كەرەك، ءوز تۋعان مەكەنىندە تۇراقتاۋ قاجەت» دەۋ ارقىلى، اعاش سەكىلدى تامىرىن سوندا جايۋ كەرەكتىگىن ۇيرەتتى. مەن ونىڭ وسيەتىن بۇلجىتپاي ۇستانعىم كەلدى، الايدا مەنىڭ تۋعان جەرىمدە ەلەكتر جارىعىنا دەگەن ۇلكەن ماسەلە بار، قىستا جىلۋ جوق؛ مەن وسىنداي اۋىرتپاشىلىقتار مەن قيىندىقتاردان قورىقتىم ءارى ول جاققا ءالى ات ءىزىن سالمادىم» دەيدى.
ءوزىنىڭ جازۋشىلىق قىزمەتىنىڭ العاشقى باستاۋىندا فولكنەر تۋعان جەرىنىڭ كىپ-كىشكەنتاي عانا پوشتالىق ماركاسى دا كوركەم شىعارما جازۋعا تۇراتىنىن، ول تۋرالى جازۋ ءۇشىن ءبىر عۇمىردى تۇگەسۋ دە ازدىق ەتەتىندىگىن ءتۇسىندى. سونىڭ ارقاسىندا ول ادامداردىڭ جانىن، ءوزىنىڭ جەكە الەمىن اشا الدى.
امەريكالىق جازۋشىنىڭ ويىنان شىعارىلعان يوكناپاتوفا ايماعى (ورتالىعى دجەففەرسون قالاسى) مو ياننىڭ جەكە ادەبي پاتشالىعىن (گاومي ۋەزىن (ۇيەزىن) قۇرۋىنا شابىتتاندىردى. مو ياننىڭ ءوز ايتۋىندا، ول فولكنەردى وقۋ ارقىلى «جەردىڭ بەلگىلى ءبىر ايقىن نۇكتەسىندە تۇرىپ، «عارىشتىق اۋەننىڭ» كەشىنە بيلەت الۋ كەرەگىن» ءتۇسىندىم دەيدى. شىننان كەم ەمەس، ويدان شىعارىلعان ۋەزدە مو يان ءوزىنىڭ ادەبي جۇمىسىنا وقيعالار مەن ادامداردى ورنالاستىرا باستادى.
«جازۋشى تەك قانا كەيىپكەرلەردى، تەك قانا وقيعالاردى عانا ويدان شىعارماۋ قاجەت، گەوگرافيانى دا قولدان جاساۋ قاجەت» دەدى مو يان تەبىرەنىپ تۇرىپ.
ءوزىنىڭ ەرتە كەزدەگى سىني ماقالالارىندا فولكنەر، ونەردىڭ «ايرىقشا جات جەرلىك، ياعني ول تىكەلەي ناقتى عاسىردىڭ نە ناقتى جەردەن ءوزىنىڭ تامىرىن تارتاتىنىن» ايتقان، ءارى امەريكالىق بولمىس «درامالىق شيكىزاتتاردىڭ سارقىلمايتىن قورىنان» تۇراتىنىن بايانداعان بولاتىن. ول ءوزىنىڭ شىعارمالارىندا ءوزىنىڭ جاقسى بىلگەن دۇنيەلەرى تۋرالى عانا جازدى، ياكي تۋعان، ءومىرىنىڭ ۇلكەن بولىگى سوندا وتكەن تۋعان جەرى تۋرالى.
فولكنەر سەكىلدى مو يان دا كوركەم قيالىن « قىزىل گاوليان» (1986)، «ساندال اعاشىنىڭ ازاپتارى» (2001)، «سارىمساق جىرى» (1988)، «41 بومبا» (2003) جانە «شاراپ ەلى» (1990) سەكىلدى روماندارىنا اينالدىرىپ وتىردى. قىزىل گاوليان، ديقاندى دالا، بوگەتتى وزەن، گاوميدىڭ جابايى جۋاسى، ءبارى- ءبارى وعان بالا كەزىنەن سونشالىقتى تانىس.
مو يان ءوزىنىڭ كىشكەنە وتانىنا شەكسىز ريزا، ول ءۇشىن جانى مەن جۇرەگىن بەرەدى، بۇعان « قىزىل گاولياننىڭ» بەتاشار ءسوزى دالەل: «مەن كەۋدەمنەن سويا سىڭگەن جۇرەگىمدى جۇلىپ الىپ، ۇساق كەسەكتەرگە تۋراپ، ونى ىدىسقا جايىپ قويىپ، گاوليان دالاسىنا كوتەرىپ شىعامىن. جەر باۋىرلاپ جاتىپ: «سىزدەرگە ساۋلىق تىلەيمىن! ساۋلىق تىلەيمىن!» دەپ ءتىل قاتامىن»
ول گاوميدى ءتۇرلى وقيعالار مەن ءىس- ارەكەتتەرگە، كارىقۇلاقتار مەن كونەكوزدەردەن ەستىگەن عاجايىپ اڭىزدارعا تولتىرادى. ول جازاتىن جابايى رۋلىق قاۋىمدار مەن ورىندار، ەرەكشە ەستەتيكالىق، پوەتيكالىق قۇندىلىقتارىمەن ەرەكشەلەنىپ تۇرادى. «مەن تۋعان جەرىمدە اۋىزدان- اۋىزعا جەتىپ وتىرعان كوپ اڭگىمەلەر ەستىدىم.
ەگىندىكتى وڭدەپ جۇرگەن شارۋالار دەم الاتىن ۋاقىتتارى بولىپ، تاستارعا جايعاسا- جايعاسا كەتىپ، ءارتۇرلى اڭگىمەلەردى ايتا باستايتىن. بىرەۋى 1937 -جىلى ءدال سول جەردە جاپون سولداتى اۋىل تۇرعىنىن ولتىرگەنىن نەمەسە كەرىسىنشە وتكەنىن، ءارى وق ءوزى ارقىلى، اسقازانعا ۇلكەن ساڭىلاۋلى تەسىك قالدىرىپ وتكەنىن ايتۋى مۇمكىن. كەلەسى كۇنى باسقا شال ونى باسقاشا بايانداۋى مۇمكىن، ت. س. س. ءار ايتىلعانىندا، بۇل وقيعاعا جاڭا ءبىر نارسە قوسىلىپ وتىرادى. نەعۇرلىم كوپ ايتىلعان سايىن، سوعۇرلىم قۇندى بولا تۇسەدى، ءارى كەيىپكەر بەينەلەرى جارقىراي بەرەدى. بىرتە- بىرتە بۇل وقيعا ميفكە اينالادى».
اڭىزدىڭ وسىنداي اۋىزشا ءارى باي فورماسىنان قىتايدىڭ «ماگيالىق رەاليزمى» پايدا بولدى. «ماگيالىق رەاليزمنىڭ» وتانى - لاتىن امەريكاسى، وسى باعىتتىڭ كورنەكتى وكىلى - گابريەل گارسيا ماركەس ەكەنى بارىڭىزگە بەلگىلى. مو يان فولكنەردى ۇستازىم ءارى شابىتتاندىرۋشىم دەپ ايتۋدان جالىقپايتىنى سەكىلدى، ماركەس جايلى دا كوپ ايتادى.
ەگەر فولكنەر ءۇشىن اكەلەردىڭ كۇنالارى ولاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ تاعدىرىنا بايلانىستى بولسا، ال مو يان ءۇشىن اتا- بابالاردىڭ جابايى سەكسۋالدىق ويىنى - بۇل، كەيىنگى ۇرپاقتىڭ ماقتانىش كوزى. جازۋشى بابالار الدىندا تىزەسىن بۇگەدى، وتكەن ۇرپاقتىڭ زاماناۋي ۇرپاقتان باسىمدىلىعى تۋرالى سەزىنۋى « قىزىل گاوليان» رومانىندا جارقىن بەينەلەنەدى:
«سولتۇستىك- شىعىس گاومي الەمدەگى ەڭ قاسيەتتى ءارى جەمقورلىعى اسقان، ءارى باتىرلىعى تاسقان، ءارى ۇياتىن اشقان، شەكتەن تىس ىشەتىن ءھام شەكتەن تىس سۇيەتىن جەر ەكەندىگىن ويلاپ كورمەپپىن. سوندا تۇرعان مەنىڭ اكەمنىڭ ۇرپاقتارى، ۇناتپاسا دا گاوليان جەيتىن، سوندا دا ونى بارلىق جەرگە كوپتەپ وتىرعىزاتىن. كەيىنىرەك كۇزدە، سەگىزىنشى ايدىڭ ىشىندە، قىزىل گاولياننىڭ ەگىن دالاسى قان تەڭىزى سەكىلدى قۇيىلىپ، شاعىلىسىپ جاتاتىن. بيىكتىك پەن بەرىكتىك، سالقىندىق پەن تالعامپازدىق، قىزىقتىراتىن قۇمارلىق پەن سۇيىسپەنشىلىك، بارلىق ۇلىلىق سودان تارالاتىن. ونجىلدىقتار بويى، بەينە ءبىر-اق ساتتەگىدەي قىزىل فيگۋرالاردىڭ كولەڭكەلەرى تىگىن ماشيناسىنىڭ قايىعىنداي بولىپ ادامزات تاريحىنىڭ الىپ ماتەرياسىنا تور قۇرۋ ارقىلى گاوليان ساباعىنىڭ اراسىنان جۇگىردى.
ولار ءولتىردى، تونادى جانە ءوز جەرىن قورعادى، جان بالقىتاتىن بالەت بيلەگەندەي ءبىزدى، راقمەتى جوق، قايىرىمسىز، جەرلەرىن باسىپ وتىرعان ءبىزدى كولەڭكەسىندە قالدىردى. تەز قارقىنمەن دامىپ كەلە جاتقان الەمدە ءومىر سۇرە تۇرىپ، مەن كەرى كەتىپ بارا جاتقان ادامزاتتىڭ شىڭعىرعان داۋىستارىن ەستيمىن»
فولكنەر شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋشى كلينت برۋكستىڭ سوزىنشە، بۇل امەريكاندىق جازۋشىنىڭ ۇلىلىعى ادامزاتتىڭ ادامگەرشىلىك رۋحىن، ءومىر ءسۇرۋىن انىقتايتىن وتكەن جانە قازىرگى زاماننىڭ الەۋمەتتىك كۇشىن باعالاۋدا جاتىر. بۇل، اتاپ ايتقاندا، ا ق ش- تىڭ وڭتۇستىگىندەگى ناسىلدىك جانە تاپتىق كۇرەستى، ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىنداعى رومان تالاپتارىنا سايكەس كەلەتىن فولكلور مەن رومانتيكالىق كوزقاراستاردى ويداعىداي بەينەلەۋگە مۇمكىندىك.
ءبىراق فولكنەر قازىرگى زاماناۋي جازۋشى ءارى ونىڭ جالپى ادەبي شىعارماشىلىعىن مودەرنيستىك مەكتەپكە جاتقىزادى، ونىڭ جازۋ كوزى جەرگىلىكتى اڭشى مەن كىشكەنتاي اعاش مەيرامحانانىڭ جالعا بەرۋشىسى ەكەۋىنەن اناۋ الاۋ جالاۋىندا وتىرىپ جۇتقان - حالىق شىعارماشىلىعى. قاتاڭ تارتىپتەرى مەن شەكارالارى بار اۋداننىڭ تۇرعىنى بولا وتىرىپ، ول بىرەگەي، تاڭعالارلىق جاڭاشا رۋحتاعى شىعارمالاردى جاساپ شىقتى.
كوپتەگەن ادەبيت سىنشىلارى فولكنەردى قارابايىر جازۋشى نەمەسە ميستيك جازۋشى دەپ جاتادى، ونىڭ ۇستىنە ءوز شىعارماشىلىعىندا رەاليزم مەن ءرومانتيزمنىڭ شەگىن شەبەر ۇشتاستىراتىن، شىعارماشىلىعى جان- جاقتى باعىتتى الىپ جۇرەتىن اۆتور دەپ سيپاتتايدى. فولكنەردىڭ ءوزى بىرنەشە رەت ايتقانداي، ول ءوز جۇمىسىندا ناقتىلى جەردى سيپاتتاۋداعى، سان- ساپات ماسەلەلەرى بار ناقتى ادامداردى، جالپى ادامزاتتىق ماسەلەلەردى سيپاتتاۋداعى يدەيالاردىڭ ۇيلەسىم- قاعيداسىن ۇستانۋعا تىرىستى. وسىنىڭ نەگىزىندە، ونىڭ شىعارماشىلىعىندا قولدانىلاتىن حالىق ونەرىنىڭ داستۇرلەرى نەگە سونشالىقتى كەرەمەت ەكەنىن ءتۇسىنۋ وڭاي، ول جازۋشى ۋاقىت، جادى جانە ادام تابيعاتى سياقتى ۇعىمداردى اشۋعا كومەكتەسەدى. بالكىم، فولكنەردىڭ ايماقشىلدىق پەن رەاليزمنىڭ، رومانتيزم مەن ءناتۋراليزمنىڭ شەڭبەرىنەن شىعىپ، حالىقارالىق دەڭگەيدەگى جازۋشى بولۋى وسىدان دا شىعار.
فولكنەر شىعارماشىلىعىنىڭ امبەباپ باعىتتىلىعى جانە موياننىڭ ادەبي كوزقاراستارى وسى ەكى اۆتوردى سالىستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. شاراپ، قىزىل جۇگەرى، بيداي، قىزىلشا نەمەسە جىنىستىق ويىندار، ميستيزم رەڭكتەرىن شىعارمالارىندا بەرۋ ارقىلى مو يان وقىلعان كەزدە قاتارداعى ادامنىڭ قالاۋى مەن سەزىمىن جازۋىمەن ءارى قاراپايىم قۇمارلىقتار مەن ميستيكالىق اڭىزداردى تىلمەن جەتكىزۋ قيىن قىتايلىق سۇلۋلىقپەن تولىقتىرادى. قاراپايىم حالىق شىعارماشىلىعىنان ءبىز اۆتوردىڭ «رۋحاني» ءۇيىن تابا الارىمىز ءسوزسىز.
فولكنەردىڭ ادەبي جۇمىستارىنداعىداي مو يان شىعارماشىلىعى دا زۇلىمدىققا تولى. دەگەنمەن، مو يان امەريكاندىق جازۋشىنىڭ شىندىقتى بىلدىرۋگە تىرىسۋ ءۇشىن جاماندىقتى قولدانۋ كەرەك. ادامدى زۇلىمدىقتى تۇزەتۋ، ونى وزگەرتۋ ءۇشىن ونى ەسكە الاتىن كەزدەر بولادى. ەگەردە جازۋشى ءبىر نارسە ىستەۋ كەرەك بولسا، وندا ول الەمدى الدەقايدا جاقسى ەتۋى كەرەك. جانە مۇنى بارلىق جاعىمدى نارسەلەردى سيپاتتاماي ىستەۋ كەرەك- جازۋشى ادامعا ءوزىنىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرىن، ادامنىڭ ءبىر مەزگىلدە ءوزىن جەك كورەتىن زۇلىمدىقتى كورسەتۋ كەرەك» دەگەن سوزدەرىن تولىقتاي قابىلدايدى.
مو يان ءوز بايانداۋلارىندا ۋاقىت سالدارىمەن شەبەر وينايدى، اڭگىمەلەردى سانا اعىنىنا ورنالاستىرادى، بۇل تۇرعىدا اۆتورعا فولكنەردىڭ ايقىن اسەرىن كورۋگە بولادى. فولكنەردىڭ «شۋ مەن اشۋىندا» ءبىر ۋاقىت قايتالانىپ وتىرادى، ءارى بايانداۋ ءارتۇرلى ۋاقىت پەن كەڭىستىكتە ورىن الادى. جان پول سارتر ايتقانداي «شىن فولكنەر اسا قاۋىپتى. ول بىزگە ۇرى سەكىلدى كۇڭكىلدەيدى دە ءىزىم قايىم جوعالادى».
فولكنەر بايانداۋدى سانا مەن ونىڭ ۇزىندىلەرىنە بولەدى، ونىسى وقىرمانعا شىعارمانى وقۋعا مۇمكىندىك بەرۋ ماقساتىندا. بۇل مودەرنيستىك ءجۇرىستى مو ياننىڭ «اق ماقتا» (1991) جيناعىنداعى «سەنىڭ ءتارتىبىڭ ءبىزدى قورقىتادى» اڭگىمەسىنەن سەزۋگە بولادى، مۇندا اۆتور حالىق اندەرىنىڭ ورىنداۋشىسى ليۋ ءليتسۋزيدىڭ وتكەن ومىرىندە دە، قازىرگى ۋاقىتتا دا باسىنان ءوتىپ جاتقان وقيعالاردى، باس كەيىپكەردىڭ ۋايىمى مەن شىرعالاڭىن بايانداۋ ارقىلى ءبىر ۋاقىتقا ورنالاستىرىپ وتىرادى.
مو ياننىڭ الەمدى قابىلداۋى فولكنەردىكىمەن ۇقساس، ونى «ماشينادا ارتقا قاراپ وتىرعاندا، اينالاسىندا ءپىشىنسىز كولەڭكەلەر پايدا بولىپ، جارىق تىلىمدەرى مەن اۋا تەربەلىستەرى بولىپ جاتاتىن، تەك العا قاراعاندا عانا شىنايى ءومىردىڭ ناقتى كورىنىسىن قابىلدايتىن» ادامعا ۇقساتۋعا بولادى.
كوپتەگەن سىنشىلاردى، فولكنەر جانە باسقا دا جازۋشىلار، اتاپ ايتقاندا مو ياندار نەگە ابسۋردتى، ياكي ماعىناسىزدىقتى تاڭدادى دەگەن ساۋال مازالايدى. ويلاپ قاراساق، ونىڭ سەبەپتەرىن قازىرگى زامانعى ءومىردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايلارىنان ىزدەۋ كەرەك. قوعام، پۇشايمان حالگە تۇسىرەر وزگەرىستەر، ءبارى دە، ابسۋردتىڭ ۇلكەن بولىگىن قۇرايدى. ابسۋردتىڭ قاتىسۋىن مو ياننىڭ «شاراپ ەلى» رومانىنىڭ، قيال-عاجايىپ الەمگە سيۋررەالدىق بولشەكتەنگەن ساياحات ساتىندە جالت قاراعان كوزقاراستىڭ قوعامنىڭ جان تۇرشىگەرلىك بۇرىشتارىن كورسەتۋىنەن كورۋگە بولادى.
مو ياننىڭ ەكى ويدى قاتار كوتەرىپ جۇرۋگە بەيىمدىلىگى، شىن ءومىر مەن ويدان شىعارىلعان دۇنيەلەردى ارالاستىرۋعا نيەتتەنگەندىگى «شاراپ ەلىندە» انىق بايقالادى. «مەن قوعامنىڭ كولەڭكەلى تۇستارىن جازامىن، جەمقورلىق سەكىلدى قاۋىپتى قۇبىلىستاردى جازامىن، ءبىراق كوپ وقىرماندار مۇنى ساندىراق دەۋى مۇمكىن».
بۇل ەكى ۇشتىلىق، ەكى ويدى قاتار الىپ ءجۇرۋ ءجاي عانا ادەبي ءتاسىل ەمەس، قازىرگى ءومىردىڭ بەلگىسىزدىكتەرىنىڭ بەينەسى. ءبىز، ءبىزدى قورشاعان نارسەلەردىڭ قانشالىقتى شىن، قانشالىقتى جاساندى ەكەنىن بىلمەيمىز.
مو يان شىعارمالارىنداعى ابسۋردتىق بەينەلەر مەن وقيعالار سيقىرلى سۇلۋلىقپەن بىرەگەيلەنە تۇسەدى. مىسالى، «ءبىز كەنەتتەن تەرىسىنىڭ ءتۇسى قىزىل، قىزىل كويلەك كيگەن، وتقا قارعىعالى تۇرعان ايەلدى كوردىك. ول كەۋدەسىن اشتى دا، كەنەت قىزىل كوبەلەك جالىنعا ءتۇسىپ كەتتى. دەگەنمەن، ول كوبەلەكتەي ەمەس، تاۋىق سەكىلدى. ءبىراق ۋاقىت وتكەن سوڭ مەن قۋىرىلعان تاۋىقتىڭ جۇپارىن سەزدىم»
قىتاي ادەبي سىنشىلارى مو ياننىڭ مودەرنيستىك قادامدارىن اڭداپ وتىرادى. ماسەلەن، كەيبىرەۋلەرى مو ياندى وقي وتىرىپ، جاڭا ءارى قيىن ادەبي تۇسىنىكتەردى كەزدەستىرەتىنىن، قىسقاشا ايتقاندا، ول جاساعان كوركەم بەينەلەر مەن فورمالار قىتاي ادەبيەتىندە ايقىن ەرەكشەلەنەتىنىن العا تارتادى.
ەگەر ءبىز، مو يان شىعارمالارىندا فولكنەر مەن گارسيا ماركەس سەكىلدى جازۋشىلاردىڭ ىقپالىن ەسكەرە وتىرىپ، ادەبيەت تۇرعىسىنان نەعۇرلىم كەڭ قاراساق، نەگە ونىڭ كەيىپكەر بەينەلەرىن مەتامورفوزامەن ۇشتاستىراتىنىمىزدى تۇسىنەر ەدىك.
جوعارىدا ايتىلعاندار مو ياننىڭ بۇكىل شىعارمالارى فولكنەر اسەرىنەن تۋعان دەگەن ءسوز ەمەس، ارينە. دۇرىسى، فولكنەردىڭ ىقپالى قىتايلىق جازۋشىنىڭ ءوز شىعارماشىلىق جولىنىڭ ۇستىندە عانا اسەر ەتكەن دەلىك.
ورىس تىلىنە ءتارجىمالاعان: داريما تسىرەنوۆا، اۋدارماشى
قازاق تىلىنە ءتارجىمالاعان: ەدىلبەك دۇيسەنوۆ، اۋدارماشى. «سولاقايلار» ادەبي كلۋبى