بايتۇرسىن اۋلەتى كورگەن ءجۇز جىلدىق قۋعىن
توسىن بولىسى وزەننىڭ جاعاسى مەن جيدە توعايىنىڭ اراسىنا ىلعي اپپاق اق شاڭقان كيىز ۇيلەر تىككەن. بولىس سايلاۋى ءوتىپ، وياز باستىعى قاتىسقان ۇلكەن جيىن بولىپ، وعان قاراستى تورعاي بەكەتىنىڭ، اقكول، اققۇم، شوپتىكول اۋىلدارىنىڭ وكىلدەرى قاتىسقان. سايلاۋ قورىتىندىسىنا نارازىلىق ءبىلدىرىپ، ىشتەن تىنىپ تۇرعان نەگىزىنەن اقكول، اققۇمنان كەلگەندەر ەدى.
بۇ جاقتاعى بەلسەندى، بەلدى، ەل اراسىندا بەدەلدىلەرى - ۇمبەتەيلىكتەر، ونىڭ ىشىندە شوشاق بالالارى اقتاس، بايتۇرسىن، سابالاقتىڭ ءجۇرىس-تۇرىستارى، سوزدەرى دە ءىرى ەدى.
جينالعان جۇرت سايلاۋدىڭ قورىتىندىسىنا كوڭىلدەرى تولماي، ىشتەي تىنعانمەن، اقتاستاي ءىرى قيمىلدى اعاسىنا سۇيەندى مە، بايتۇرسىن ورتاداعى ون ەكى قاناتتى اق ۇيدەن ماڭ-ماڭ باسىپ شىعىپ، سۇلۋ كۇرەڭ اتقا ءمىنىپ، ۋەز ورتالىعىنا قايتۋعا بەت العان ۋەز باستىعى پولكوۆنيك ياكوۆلەۆكە ءسوز ايتۋعا بەكىنىپ، كۇرەڭ اتتىڭ جولىن توسا بەرگەن. ۋەز باستىعىنىڭ ەكى جاعىندا قايقى قىلىش تاعىنعان كازاكتار بايتۇرسىنعا قاراي ۇمتىلا بەرگەن. سوعان قاراماستان بايتۇرسىن ۋەز باستىعىنا:
«ءبىز سايلاۋ قورىتىندىسىنا نارازىمىز!» دەپ ايتىپ سالدى. ياكوۆلەۆ قاسىنداعىلارعا «قالاعا اپارىپ، قاماڭدار، مىنانى!» بۇيرىق بەرگەن. كازاكتار بايتۇرسىنعا ۇمتىلا بەرگەنى سول ەدى، ۇلگەرمەدى، ول قولىنداعى شىبىرتقىمەن ياكوۆلەۆتى تارتىپ جىبەرگەندە، شىبىرتقىنىڭ ۇشى موينىنا ورالىپ، ۋەز باستىعى اتىنان جەرگە مۇرتتاي ۇشىپ ءتۇستى. 1868 -جىلى ورىس پاتشاسىنىڭ ۋكازىمەن قازاق جەرىن ايماقتارعا، وبلىستارعا ءبولىپ باسقارۋ جۇيەسى ەنگىزىلگەن بولاتىن. وندا باتىس ءسىبىر ايماعى، تورعاي، سىرداريا، تۇركىستان، جەتىسۋ وبلىستارىنا ءبولىپ ەدى. ول جۇيە بويىنشا تورعاي وبلىسىنىڭ ورتالىعى ورىنبوردا، تورعاي ۋەزىنىڭ ورتالىعى تورعايدا بولعان.
ال، ەندى قازاق جەرىندە وتارلىق ايماقتىق باسقارۋ جۇيەسى جۇزەگە اسقان ون جەتى جىل ىشىندە «ورىستىڭ ۋەزد باسقارىپ وتىرعان پولكوۆنيك باستىعىن ۇرعان ەكەن» دەگەندەي ەرەك وقيعا تورعايدان باسقا ەش جەردە بولىپ كورگەن ەمەس. سودان با، ۋەز باستىعى ياكوۆلەۆتى ۇرعانى ءۇشىن اقتاستىڭ، بايتۇرسىننىڭ، سابالاقتىڭ قولدارىنا كىسەن سالىنىپ، سول كۇنى تۇرمەگە ايدالدى. ياكوۆلەۆتىڭ قاتاڭ تالابىمەن شوشاق بالالارىنىڭ بارلىق مۇلكى، مالى تۇگەلدەي كامپەسكەلەنىپ، مالدارى تورعايعا ايدالدى. شوشاقتىڭ باسقا بالالالارى، ەرعازى اتاقتى وقيعا كەزىندە قارعالىدا بولماعاندىقتان، ولار تۇتقىندالۋدان امان قالدى.
ءبىراق، سوتقا دەيىن، تەرگەۋشىلەردىڭ اقتاس پەن بايتۇرسىنعا كورسەتپەگەن قورلىعى جوق، سابادى، ۇردى، تەپتى. تۇتقىنداعى ءۇش ازاماتتا بارلىعىنا شىدادى. كوپ ۇزاماي ۋەز سوتى بولىپ، اقتاس، بايتۇرسىن، سابالاقتى ون بەس جىل ءسىبىر كاتورگاسىنا ايداۋ تۋرالى شەشىم شىعاردى.
«تۇتقىنداردى سىبىرگە ايدايدى» دەگەن كۇنى اقكول، اققۇمنان كەلگەن اعايىندار، ۋەز ورتالىعىنداعى «بۇرىن بولماعان «قىزىقتى» كورۋ ءۇشىن قىزىل تۇرمەنىڭ شىعا بەرىسىنە جينالعان. ساسكە اۋا تۇرمە ەسىگى قىلىشتى كازاكتار جينالدى دا تۇرمە ەسىگى اشىلىپ، ودان كىسەندەۋلى ءۇش تۇتقىن شىقتى. ساقال مۇرتتارى ءوسىپ كەتكەن. اۋەلى اقتاستىڭ بايبىشەسى ءۇبىجان كۇڭىرەنىپ، كۇيەۋىمەن كورىستى.
ودان كەيىن جولىن كۇتىپ تۇرعان احمەتتىڭ اناسى كۇڭشە بايتۇرسىندى ەڭىرەپ، جىر ايتىپ كورىستى. باسقا اعايىنداردا شۋلاپ، جىلاپ جاتىر. كازاكتاردىڭ ستارشيناسى جينالعان جۇرتقا ايعايلاپ، قامشى سىلتەپ، ايبار كورسەتتى. ولار تۇتقىنداردى جەدەل تۇيە جەگىلگەن ارباعا وتىرعىزدى. ەكىنشى اربادا تۇتقىنداردى باقىلايتىن سولداتتار وتىرعان. اقتاستىڭ بايبىشەسى ءۇبىجان ۋەز اكىمشىلىگىنەن كاتورگاعا كۇيەۋى اقتاسپەن بىرگە بارۋعا ۇلىقسات قاعاز العان. ءۇبىجان ارباعا تۇتقىندارمەن بىرگە وتىردى. جىلاپ قوشتاسۋ وتە اۋىر بولدى. بۇكىل تورعاي تىتىركەنىپ كەتكەندەي بولدى. قىلىشتى كازاكتار قورشاعان تۇتقىندار وتىرعان ەكى اربا قوستاناي جولىنا ءتۇستى، قايعىلى ادامداردان تەز الىستاعىسى كەلگەندەي، تۇيەلەر داڭعىل جولعا ءتۇسىپ جورتىپ بارادى...
وسى قورلىقتىڭ ءبارىن كوزىمەن كورگەن بالا احمەت
«وق ءتيىپ، ون ۇشىمدە وي ءتۇسىرىپ،
بىتپەگەن جۇرەگىمدە بار ءبىر جارام...» دەپ جازۋى سودان ەدى...
سىبىرگە ايدالعان شوشاق بالاسىنىڭ ۇلكەنى اقتاستىڭ ەرعازىعا ايتقان ءسوزى بويىنشا، ونىڭ ۇلكەنى سپانديار تورعايداعى مەكتەپكە وقۋى ءتيىس ەدى. ءبىراق، سپانديار مەكتەپتە وقىعىسى كەلمەي، ەرعازى ءتورت جىلدىق ورىس-قازاق ۋچيليشەسىنە احمەتتى اپاردى. احمەت جەتىمدەر مەن سىرتتان كەلگەن بالالارعا ارنالعان پانسيوندا جاتىپ وقىدى.
بالا احمەتتىڭ بۇرىن اۋىل مولداسىنان وقىپ، اناسى كۇڭشەدەن ورىس كيريليتساسىنداعى الىپپەسىن تانىعانى بار ەدى. سودان احمەت ەكىنشى كۋرستا جۇرگەندە ورىس ءتىلىن ەركىن مەڭگەرىپ العان. جازداعى كانيكۋلدا اۋىلىنا بارمادى، پانسيوندا جاتىپ، كىتاپحانادان شىقپادى. ءتورت جىل بويى، ورىس، شەتەل ادەبيەتىن، گەوگرافياسىن تەرەڭدەپ وقۋعا قۇشتارلىعى ارتتى. كىتاپحانادان بوس كەزدەرى كەزدە پانسيوننىڭ سىرتىنا شىعىپ، وعان جاقىن ورنالاسقان كازارماداعى كازاك سولداتتارىنىڭ ءىس ارەكەتتەرنە قاراپ وتىرادى.
بالادا بولسا، احمەتتىڭ سونداي كەزدەرى ورىس يمپەرياسىنىڭ تورعاي جەرىن يەلەنە باستاعان تاريحىن ويلايدى. ۋەز اكىمشىلىگى تورعايعا كەلىپ، ۇستەمدىكتەرىن ەركىن جۇرگىزە باستاعانىنا دا كوپ ۋاقىت بولماعان ەكەن، كوز جىبەرسە، تامىرلارىن ەندى عانا تەرەڭدەپ ەنگىزە باستاعان سىڭايلى، بىلگەن ادامعا. بالا احمەت قولىنان كەلەر قايران جوعىنا كۇرسىندى. جازعى كانيكۋلدا ۋەز ورتالىعىندا وتكەن ۇلكەن استاردا ەلگە بەلگىلى اقىن-جىراۋلاردى، تەرمەشىلەردى قىزىعا تىڭداعان كەزدەرى بولدى.
سودان كەيىن پانسيونعا كەلىپ، بۇرىن جازىلعان داپتەردىڭ سىرتىنا، بوس جەرلەرىنە العاشقى ولەڭدەرى ادەمى ورنەكتەي تىزىلەتىن. ادەمى دەمەكشى، ۋچيليشەدەگى العاشقى كۇننەن، انىق، ماشينكەگە تۇسكەندەي بىركەلكى جازۋ تارتىبىنە ۇيرەنگەن. ونى احاڭنىڭ كەيىنگى عۇمىرىنداعى قولجازبالارىنان بايقاۋعا بولادى.
احمەت بايتۇرسىنوۆ 1891 -جىلى ءتورت كلاستىق تورعاي ورىس-قازاق ۋچيليشەسىن جاقسى اياقتاپ، ورىنبورداعى مۇعالىمدەر دايارلايتىن ءتورت جىلدىق ۋچيليشەگە تۇسكەن بولاتىن. ونى 1895 -جىلى ويداعىداي اياقتاپ، اۋليەكولدە بىرەر جىل ۇستازدىق جولىندا بولدى، تاجىريبە جيناقتادى.
اقتوبە، اۋليەكول مەكتەپتەرىندە ۇستازدىق قىزمەت ەتكەن جىلدارى جەتكىنشەكتەرگە ءبىلىم بەرۋدە جاڭا ادىستەمەلىك جۇيە قولدانۋدىڭ جولدارىن ىزدەستىردى.
قازاق كيريليتسادان باسقا، الىپپە جاساۋدى ويلاستىرا باستاعان كەزى. سول ءۇشىن كىتاپحانالاردان الەم تاجىريبەسىن زەردەلەپ، لاتىن، قولدانىستا جۇرگەن اراپ ءالىپبيىن تەرەڭ زەرتتەپ، ولاردىڭ قازاق سوزىنە، دىبىسىنا ىڭعايلى جاقتارىن قاراستىردى. ۇستازدىقتا بولعان توعىز جىل ىشىندە احمەت بايتۇرسىنوۆ الەمدىك تاريح، ادەبيەت، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ ءبىراز سىرلارىنا قانىقتى. احاڭ ۇستاز بولىپ جۇرسە دە، قوعامنىڭ ساياسي استارىنا ۇڭىلە باستادى. رەسەي وتارشىلارىنىڭ قازاق جەرىندەگى بيلىگىن نىعايتا ءتۇسىپ، قارا قازاقتىڭ جەرىنە تەرەڭدەپ ەنە باستاعانىن، حالىقتىڭ قابىرعاسى ەزگىدەن قايىسىپ جۇرگەنىن جۇرەگىمەن سەزىندى، كوردى.
سونداي-اق، ساۋاتسىز ەلدىڭ وتارشىلارعا قارسى قايرانى دا بولمايتىنىن ءبىلدى. سوندىقتان، ادەبيەتپەن جۇرتتىڭ نامىسىن قايراپ، ساۋاتتارىن اشۋ قاجەتتىگىن مۇرات ەتتى.
«احمەت بايتۇرسىنوۆ اۋليەكولدە قىزمەت ەتىپ جۇرگەندە بادريسافامەن «1896-1897 -جىلدارى نەكەلەسكەنى انىق» دەپ دالەلسىز، قۇجاتسىز دەرەكتەردى تىقپالاپ جۇرگەندەردە بار.
بىرىنشىدەن، ا. بايتۇرسىنوۆ پەن ءبادريسافا مۇحامەدسادىق قىزىمەن اۋليەكولدە نەكەلەسكەنى تۋرالى ەش ناقتى دەرەك، قۇجات جوق.
ەكىنشىدەن، اكەسى بايتۇرسىن مەن اعاسى اقتاستىڭ ءسىبىر كاتورگاسىندا ايداۋدا بولۋىنا بايلانىستى ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ ول «جىلدارى» ۇيلەنۋ «ويىنادا كەلمەدى» دەسەك، قيسىنى كەلەر. احاڭنىڭ اعالارى مەن اكەسى سىبىرگە ايدالىپ كەتكەندە احاڭنىڭ تۋعان اۋىلىندا اناسى كۇڭشە مەن باۋىرلارى قالي، ماشەن، قارىنداسى جيلياش قالعان.
ۋەز باستىعى مالدارىن كامپەسكەلەپ كەتكەسىن اعايىندار ونشاقتى قوي، ءبىر سيىر، ءبىر ات جيناپ بەرىسكەن. ۋەز اكىمشىلىگىنىڭ قۋعىنىنان كەيىن شوشاق بالالارى جۇدەپ قالعان. احمەت بايتۇرسىنوۆ اۋليكولدە مۇعالىمدىكتە جۇرگەندە ساعىنسا دا، ەلگە بارا المادى. اۋليكولدە مەكتەپتەردەگى قىزمەتىندە كەيدە احاڭا ەڭبەكاقى دا تولەنبەي قالاتىن. ءبىراق، احاڭ ەلدەن كومەك سۇرامادى، ءوزىنىڭ ماڭداي تەرىمەن تاپقان جالاقىسىنا كۇن كوردى. ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ اۋليكولدە جۇرگەندە ۇيلەنبەۋىنە دە، ەلگە بارا الماۋىنا دا وسىنداي سەبەپتەر بولدى.
ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ اكەسى مەن اعاسى اقتاس سىبىردەگى ايداۋدان 1902 -جىلى، ون جەتى جىلدان كەيىن ورالدى. اتا جۇرتتا شوشاق اۋلەتى قايتادان ابىروي بەدەلگە يە بولا باستادى، تىرشىلىكتەرى جوندەلە باستادى. ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ سودان كەيىن ەڭسەسى تۇزەلدى، رۋحاني تاربيەلىك باعىتتاعى ماقساتتارىنا ەركىن باس قويدى.
احاڭنىڭ اكەسى ايداۋدان ورالعاننان كەيىن، جەتى جىلدان سوڭ، ياعني، 1909 -جىلى الپىس التى جاسىندا ومىردەن وزعان. ال، اناسى كۇڭشى 1919 -جىلى ومىردەن وتكەن ەكەن. كۇڭشى قاسيەتتى دە، اۋليە ادام بولدى دەسەك تە بولادى. بايتۇرسىن شاڭىراعىندا قوس وركەشتى ءبىر انالىق تۇيە بولعان ەكەن، سول تۇيە كەشكە جايىلىمنان كەلە جاتىپ، ىلعي كۇڭشىنىڭ بەيىتىنە سوعىپ، تىزەرلەپ الىپ، بوزداپ وتىرادى ەكەن. سونى كورگەن جۇرت ەرىكسىز كوزدەرىنە جاس الادى ەكەن. احاڭنىڭ اكەسى بايتۇرسىننىڭ اعاسى اقتاس 1920 -جىلى قايتىس بولىپتى.
ا. بايتۇرسىنوۆ ي. كرىلوۆتىڭ مىسالدارىن 20- عاسىردىڭ باس كەزىندە اۋدارۋدى باستاعان. «اۋدارۋ» دەگەن تۋرا ايتقانداعى ماعىناسى عوي، احاڭ 1909-جىلى باسىلىپ شىققان «قىرىق مىسالدى» قازاق ومىرىنە بەيىمدەپ، ەركىن اۋدارما جاسادى.
وسى جىلى ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ دا «ويان، قازاق» اتتى جىر كىتابى باسىلىپ شىققان. «ويان، قازاق!» پەن «قىرىق مىسالدىڭ» سول كەزدەگى قازاققا اسەرى مول بولدى.
1904 -جىلى ا. بايتۇرسىنوۆ ومبىداعى تورعاي وبلىسى وقۋ ىستەرى جونىندەگى ينسپەكتورى الەكتوروۆتى ىزدەپ بارعان. وعان مەكتەپتەردە قازاق بالالارىن حريستيان دىنىنە كىرگىزۋدى دوعارۋدى، مۇسىلمانشا وقىتاتىن قازاق كلاستارىن اشۋ ماسەلەلەرىن ايتقان بولاتىن. ءبىراق، ميسسيونەرلىك قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن الەكتوروۆ ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ كوتەرگەن ماسەلەلەرىنە كوڭىل بولمەدى. رەسەي وتارشىلارىنىڭ قازاق جەرىندە مەكتەپ اشقانداعى ماقساتتارى، ولاردى حريستيان دىنىنە كوپتەپ تارتۋ ەكەنىن ا. بايتۇرسىنوۆ سودان تۇسىنگەن.
سول كۇننەن باستاپ ا. بايتۇرسىنوۆ اعارتۋ ىسىندە جاڭا باعىت اكەلۋ ءۇشىن عىلىمي باعىتتا زەرتتەۋ جۇمىسىنا بەلسەنە كىرىستى.
ومبىدا جۇرگەندە احاڭدى ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ ىزدەپ كەلگەن. جالىنداپ تۇرعان اقىن جىگىتكە ا. بايتۇرسىنوۆ قاتتى ىرزا بولىپ، ەكەۋى دوستاسىپ كەتتى، ەل ءۇشىن ءبىر ماقساتتا قىزمەت ەتۋگە بەلسەنە كىرىسىپ كەتتى.
سودان ەكەۋى مۇعالىمدىكتى سەمەي وبلىسىندا جالعاسىتىردى.
ءسويتىپ جۇرگەندە، رەسەيدە 1905 -جىلى رەۆوليۋتسيا بولىپ، ودان ىلە دەموكراتيالىق كەيبىر كەڭدىكتەرگە جول اشقان پاتشانىڭ دەكلاراتسياسى شىققان. 1905 -جىلعى رەسەيدەگى ريەۆوليۋتسيالىق كوتەرىلىس قازاقتىڭ وقىعاندارىنىڭ اراسىندا ءبىر ءۇمىت وتىن جالعادى.
احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ سەمەيدەن قازاقتىڭ قامىن، كەلەشەگىن ويلايتىن وقىعان وزىق ويلى ازاماتتارمەن تانىستى. سونىڭ ءبىرى زاڭ سالاسىندا قىزمەت ىستەيتىن زاڭگەر جاقىپ اقبايەۆ ەدى.
ءاليحان بوكەيحانوۆ ومبىدا جۇرسە دە، احاڭمەن، مىرجاقىپپەن حابارلاسىپ تۇراتىن. پاتشاعا قازاق ماسەلەسىن كوتەرىپ، ايماقتىق بيلىككە پەتيتسيا جازۋ يدەياسىن كوتەرگەن سو كىسى. ون ەكى مىڭداي ادام قول قويعان ايگىلى پەتيتسيا جازىلىپ، ومبىداعى ءا. بوكەيحانوۆقا جەتكىزىلگەن. ول پاتشانىڭ، ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە، جانە ايماقتىق گۋبەرناتور اتىنا جازىلعان ەدى. سەمەي ۋەزىنىڭ جاندارمەرياسىنىڭ باستىعى وسوۆسكييدىڭ گۋبەرناتورعا جەتكىزگەن دەرەكتەرى بويىنشا ءا. بوكەيحانوۆ ول پەتيتسيانى پوشتا ارقىلى پەتەربورعا جىبەرگەن.
سودان كەيىن، سەمەي ۋەزىنىڭ تىڭشىلارى پەتيتسيا جازعانداردى ىزدەپ، «كۇدىكتى» دەپ، ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ، م. دۋلاتوۆتىڭ، ج. اقبايەۆتىڭ جانە باسقا بىرنەشە ادامنىڭ ارتىنان اڭدىعان. سونىڭ ناتيجەسىندە العاش 1907 -جىلى ا. بايتۇرسىنوۆ، ج. اقبايەۆ جانە تاعى بىرەر ادامدى از ۋاقىتقا قاماۋعا العان. تىڭشىلاردىڭ دالا گۋبەرناتورىنا جەتكىزۋى بويىنشا «قارقارالى» پەتيسياسىنىڭ تەكسىن جازعان ج. اقبايەۆ» دەلىنگەن. سودان سول جىلى سوت بولىپ، زاڭگەر جاقىپ اقبايەۆ جەتىسۋعا جەر اۋدارىلعان.
احاڭا تەرگەۋشىلەردىڭ كۇشتەۋىمەن «پەتيسيا جازۋعا قاتىسى بار» دەپ جالا جاپقاندارىمەن العاش تۇرمەگە تۇسكەن عوي سول جولى.
«...قينامايدى-اۋ، اباقتىعا جاپقانى،
قيىن ەمەس، دارعا اسقانى، اتقانى،
وسىلاردىڭ ماعان اۋىر بارىنەن،
ءوز اۋىلىڭنىڭ يتتەرى ءۇرىپ، قاپقانى» دەپ مۇڭاياتىنى سول سەبەپتەن ەدى.
ءبىر بەلگىلى جازۋشى «ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ ءبادريسافا مۇحامەدسادىق قىزىنا ۇيلەنگەن» دەپ جازۋى وسى وقيعادان كەيىن، ياعني، 1908- جىلى. ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ قولىندا وسكەن سامۇرات كاكىشەۆ ءوزىنىڭ اتاسى تۋرالى كىتاپشاسىندا «احاڭ: «ءبادريسافا اپاڭ مەن تۇرمەدە جاتقاندا تاماق تاسىپ، كىرىمدى جۋىپ بەردى. وعان ۇيلەنبەسەم، مەنىڭ ازاماتتىعىما سىن بولار ەدى» دەگەنىن جازعان.
سەمەي ۋەزىنىڭ جاندارمەرياسى تۇراقتى اڭداۋدا بولعان ا. بايتۇرسىنوۆتى 1909 -جىلى 1 -شىلدەدە «سەپاراتيستىك ۇگىت ناسيحات جۇرگىزدى» دەپ تاعى تۇرمەگە قاماعان. جۇبايى ءبادريسافا دالا گۋبەرناتورىنان كومەك كورە الماعاسىن، رەسەي دۋماسىنىڭ دەپۋتاتتارىنا ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ حال جاعدايىن ايتىپ ارىز جازعان. رەسەي دۋماسىنىڭ دەپۋتاتى ءبادريسافا مۇحامەدسالىق قىزىنىڭ ارىزىنا نازار اۋدارىپ، ىشكى ىستەر مينيسترىنە وسى ءىستى «قىسقارتۋ» تۋرالى ۇسىنىس جاسايدى. 1910 -جىلى سەمەي ۋەزدىك سوتى ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ ءىسىن قاراپ، ونى ون التى جىلعا جەر اۋدارۋ تۋرالى ۇكىم شىعارعان.
«قوش ساۋ بول، قارقارالى جۋىلماعان،
ايداي بەر، قالسا ادامىڭ قۋىلماعان...» دەگەن جىر جولدارى دا جانى قينالعان ادامنىڭ ءسوزى عوي.
احمەت بايتۇرسىنوۆ ايداۋدا بولاتىن جەرى رەتىندە ورىنبور قالاسىن تاڭدادى. احاڭ 1917 -جىلعى توڭكەرىسكە دەيىن وسى ورىنبوردا تۇردى.
«قارقارالى» ءىسىن تەرگەۋشىلەر تەرگەۋدى بەس جىلعا سوزعان. سوڭىندا 1910 -جىلى «وسى ىسكە قاتىسى بار» دەپ تاۋىپ، ءا. بوكەيحانوۆ پەن م. دۋلاتوۆتى تۇرمەگە جاپقان. ولار ءبىر جىلداي تۇرمەدە وتىرىپ شىققان. م. دۋلاتوۆ ودان شىققان سوڭ، جاندارمەريادان تاسادا بولۋ ءۇشىن تۇركىستانعا كەتتى. دوستار تاپتى سول جەردەن. 1913 -جىلى م. دۋلاتوۆ ورىنبورعا كەتەردە سول دوستارى ءبىراز اقشا جيناپ بەرگەن.
سول اقشامەن ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ بىردەن ا. بايتۇرسىنوۆقا كەلەدى. ويتكەنى، ەكەۋىنىڭ دە ارمانى قازاقشا گازەت شىعارۋ ەدى. ءمىرجاقىپتىڭ قارجىسىنا قازان مەدرەسەسىندە وقىپ جۇرگەن وقۋشىلار دا اقشا قوسادى. ءسويتىپ، احاڭ مەن ءمىرجاقىپ شاعىن تيپوگرافيا ساتىپ الادى. احاڭ قازان قالاسىندا ءوزى اراب ءالىپبيى نەگىزىندە جاساعان الىپبيىندەگى جيىرما سەگىز ءارىپتىڭ ۇياسىن قازاندا تەمىردەن قۇيدىرادى.
گازەت شىعاتىن قاعاز ساتىپ الادى، تيپوگرافيا تۇراتىن ءۇي جالدايدى. ءسويتىپ، ءبىراز ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنان كەيىن، 1913-جىلى 1- اقپان كۇنى ورىنبور قالاسىندا «قازاق» گازەتىنىڭ ءبىرىنشى سانى جارىققا شىعادى! بۇل قازاق ەلىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن جاساعان وتە ماڭىزدى قادام بولدى. گازەتتە سول كەزدەرى قازاق باسىندا شەشىلمەي جۇرگەن باستى ماسەلەلەردىڭ ءبارى جازىلدى.
جەردى قازاققا ءبولۋ ماسەلەلەرى، جەردى زەمستۆوعا قاراتۋ ماسەلەسى، قازاق كلاستارىن اشۋ مەن الىپبيمەن وقىتۋ ماسەلەسى، سوتتاردا پرياسجنىيلاردىڭ بولۋى، قازاقتاردى جەر اۋدارۋدى توقتاتۋ ماسەلەسى، ورىس قاراشەكپەندىلەرىن قازاق جەرىنىڭ شۇرايلى جەرلەرىنە قونىستاندىرۋدى توقتاتۋ ماسەلەسى دەگەن سياقتى وزەكتى ماسەلەلەردى كوتەرىپ وتىرۋمەن بىرگە، «قازاق قالاي ەل بولادى» دەگەن ءتارىزدى كەلەشەك قازاق مەملەكەتتىگىنە قاتىستى ويلارعا تۇرتكى بولعان.
جەرگىلىكتى ۇكىمەت «قازاق» گازەتىندە جازىلعان وسىنداي ماسەلەلەردى «سەپاراتيستىك» دەپ 1914 -جىلى گازەتتىڭ باس رەداكتورى ا. بايتۇرسىنوۆتى تۇتقىنداعان. شامالىدان كەيىن ەلدىڭ جيناعان كومەگىمەن ا. بايتۇرسىنوۆ 3000 سوم (ول كەزدە بۇل وتە كوپ اقشا) تولەپ تۇرمەدەن بوساعان. بۇل ورىس پاتشالىعى (دۇرىسى وتارشىلىعى) تۇسىنداعى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ سوڭعى رەت تۇرمەدە وتىرۋى ەدى.
ءوز عۇمىرىنداعى ەڭ ۇلكەن زورلىق، ەڭ ۇلكەن قورلىق ءبىراز جىلدان كەيىن كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا بولاتىنىن احاڭ ول كەزدە سەزبەدى.
1913 -جىلدان 1929 -جىلعا دەيىنگى ارالىقتا ا. بايتۇرسىنوۆ ەلى ءۇشىن، قازاقتىڭ كەلەشەكتەگى مەملەكەتتىگى ءۇشىن اتقارعان قىزمەتتەرى ۇلان عايىر. قازاق ءالىپبيىن، بىرنەشە وقۋ قۇرالدارىن، مەتوديكالىق وقۋلىقتار مەن قازاق تەرمينولوگياسىن قالىپتاستىردى. «قازاق» گازەتىندەگى ماقالالاردىڭ كوبىن وسى احاڭ مەن جاحاڭ (م. دۋلاتوۆ) جازعان. گازەتكە كەلگەن ماقالالاردى تۇزەتىپ، وڭدەپ قايتا جازىپ شىعۋدىڭ ءوزى قانشا جۇمىس. ا. بايتۇرسىنوۆ نە ىستەسە دە، ۇلتىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن ىستەدى. 1923 -جىلى احاڭنىڭ مەرەي تويىندا ۇكىمەت مۇشەسى ساكەن سەيۋلليننىڭ «قازاقتىڭ باسقا وقىعاندارى شەن ىزدەپ قىزمەت قىلىپ جۇرگەندە، سول زاماندا ا. بايتۇرسىنوۆ قازاق حالقىنىڭ قامىن ويلاعان جالعىز كىسى ەدى» دەگەن سەبەبى سول.
ا. بايتۇرسىنوۆ 1917 -جىلى رەسەيدە اقپان توڭكەرىسى بولعاننان كەيىن، قازاق سيەزىن شاقىرىپ، الاش پارتياسىن قۇرۋ تۋرالى يدەيا كوتەرگەندەردىڭ ءبىرى. 1917 -جىلى ساۋىردە ورىنبوردا جالپى قازاق سيەزى بولىپ، وندا الاش پارتياسى مەن الاش وردا قۇرىلدى. الاش پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىن جازعانداردىڭ ءبىرى - ا. بايتۇرسىنوۆ.
بۇل پارتيا باعدارلاماسى قاراشا ايىندا «قازاق» گازەتىندە جاريالاندى. «الاش» پارتياسى ۋاقىتشا ۇكىممەتتەن قازاق اۆتونومياسىن الۋدان ۇمىتتەنگەن بولاتىن. ءبىراق، كۇزدە رەسەيدە قازان توڭكەرىسى بولىپ، ۇكىمەت بالشەبەكتەردىڭ قولىنا وتكەن. ا. بايتۇرسىنوۆ قازاق اۆتونومياسىن وسى كەڭەس ۇكىمەتىنەن الۋعا بەل بۋادى.
1919 -جىلى ناۋرىزدا ءا. جانگەلدين باستاعان ون ءبىر اداممەن بىرگە ا. بايتۇرسىنوۆ ماسكەۋگە بارىپ، لەنينمەن، جانە ۇلت ىستەرى جونىندەگى كوميسسار ستالينمەن قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى كەلىسسوزدى تۋرا ءتورت اي بويى، ياعني شىلدە ايىنا دەيىن جۇرگىزەدى. اقىرى، لەنين مەن ستالين ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ ءتورت اي ىشىندە جارىسسوزدەردە ايتقان ماسەلەلەرىمەن كەلىسىپ، قىرعىز اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم شىعارادى. سول قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى بولىپ تاعايىندالعان ا. بايتۇرسىنوۆ قازاق اۆتونومياسىنىڭ شەكاراسىن، رەسپۋبليكالىق ستاتۋسىنىڭ جوبالارىن جازۋمەن اينالىسادى. سونىڭ نەگىزىندە 1920- جىلى ا. بايتۇرسىنوۆ كورسەتكەن تەرريتوريالار نەگىزىندە قازاق (قىرعىز) اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلعانى تۋرالى جارلىققا لەنين قول قويادى.
ا. بايتۇسىنوۆ سونىمەن بىرگە وسى ۋاقىتتا الاش قايراتكەرلەرىنە كەشىرىم جاساۋ تۋرالى كەڭەس بيلىگىنە ءوتىنىش جازىپ، ول قابىل بولىپ، الاش قايراتكەرلەرى قىسقا ۋاقىتقا بولسا دا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ءتۇرلى سالالارىندا قىزمەت ىستەۋگە مۇمكىندىك الدى.
كەڭەس تۇسىنداعى قۋعىن مەن قاندى قىرعىن
كەڭەس وكىمەتى تۇسىنداعى قۋعىن پاتشالىق يمپەريا كەزىندەگى قۋعىننان اسىپ ءتۇسىپ، قاندى قىرعىنعا جالعاستى. گولوشەكين قازاقستانداعى ۇكىمەت باسىنا كەلگەننەن كەيىن ناعىز الاساپىران باستالدى. بايلار دەپ اتالعانداردىڭ مال مۇلكى تاركىلەنىپ، وزدەرى وتباسىمەن جەر اۋدارىلدى. سوسىن الاش قايراتكەرلەرىن تۇرمەگە جابا باستادى. م. دۋلاتوۆ، ءا. بوكەيحانوۆ، ا. بايتۇرسىنوۆ 1929 -جىلى تۇتقىندالىپ، تۇرمەگە جابىلدى. احمەت بايتۇرسىنوۆ بۋتىركا تۇرمەسىندە ءۇش جىل وتىرىپ، سودان سوڭ ارحانگەلگە ۇزاق جىلعا كاتورگاعا ايدالدى.
ا. بايتۇرسىنوۆ تۇتقىندالعاندا، ونىڭ تۋىستارىندا قۋعىنداۋ باستالعان ەدى. احاڭنىڭ ءىنىسى ماشەن قاجىنى دا ن ك ۆ د تۇتقىنداپ، ودان سوڭ ءتىپتى حابارسىز جوعالىپ كەتكەن. سودان كوپ ۇزاماي، احاڭنىڭ اعاسى كاكىشتىڭ اۋمات پەن قازيحان دەگەن ەكى بالاسىن اۋدان ميليتسياسى مەن اۋىل بەلسەندىلەرى اقكولدىڭ جاعاسىندا قۋىپ ءجۇرىپ ساباپ، قورلاپ ولتىرگەن.
احاڭ ۇستالعاننان كەيىن الماتىدا قالعان جارى ءبادريسافا مۇحامەدسادىق قىزى جازۋشى گوركيدىڭ ايەلى پەشكوۆاعا حات جازىپ «ا. بايتۇرسىنوۆقا كومەكتەسۋىن» وتىنگەن. سول كەزدە «كراسنىي كرەست» دەگەن مەكەمەدە قىزمەت ىستەپ جۇرگەن پەشكوۆا ا. بايتۇرسىنوۆقا ارا تۇسكەن. سودان كەيىن عانا ا. بايتۇرسىنوۆ 1934 -جىلى ارحانگەلدەن الماتىعا كەلگەن. ءبىراق، ەش مەكەمە احاڭدى قىزمەتكە قابىلداماعان. تەك ءبىر ورىس دارىگەرىنىڭ قامقورلىعىنا ىلىگىپ، سانيتار بولىپ جۇمىس ىستەدى.
ا. بايتۇرسىنوۆتى ن ك ۆ د 1937 -جىلى كۇزدە تۇتقىنداعان. ءبىر اپتا وتپەي، احاڭنىڭ قارىنداسى كاتەزدىڭ كۇيەۋى رۇستەمدى دە (ءابدىعاپار حاننىڭ بالاسى) تۇتقىنداعان. ونىڭ ۇيىنەن احاڭنىڭ «مادەنيەت تاريحى» دەگەن كىتابىن تاۋىپ، تەرگەۋشى الىپ كەتىپتى. رۇستەمدى سوسىن «مەملەكەتكە قاۋىپتى ادامنىڭ كىتابىن جاسىرعان» دەپ ايىپ تاعىپ، ونى دا اتۋ جازاسىنا كەسىپتى.
احاڭ ءۇشىن بۇل جولى ( 1937-جىلى) قالي دەگەن اعاسىنىڭ بالاسى ءامىردى ن ك ۆ د تۇرمەگە توعىتىپ، ونى دا اتىپ جىبەرىپتى.
ال، احاڭنىڭ اۋرۋ حالدەگى جۇبايى ءبادريسافانى اسىراپ العان قىزى شولپانمەن توم قالاسىنا ايداپ جىبەرگەن. سودان ءبادريسافا مۇحاممەدسادىق قىزى 1941 -جىلى ورالىپ، قوستانايداعى ءامىردىڭ بالاسى نازاردىڭ ءۇيىن ىزدەپ تاۋىپ الادى. ولاردىڭ كورگەن كۇنى ناشار ەكەن، سودان ءبادريسافا قوستاناي جانىنداعى قارتتار ۇيىنەن پانا تاۋىپ، سول جەردە كوپ ۇزاماي ومىردەن وتەدى.
ال، اقتاستىڭ بالاسى شايمەردەن قوستاناي جاقتاعى ورىستاردىڭ اراسىنا كىرىپ كەتىپ، سودان ن ك ۆ د- ءنىڭ قۋعىنىنان امان قالعان.
بار عۇمىرىن ۇلتىنىڭ مۇراتىنا سارپ ەتكەن مەملەكەت قايراتكەرى، بىرنەشە عىلىمنىڭ نەگىزىن قالاعان عالىم، اقىن، پۋبليتسيست احمەت بايتۇرسىن ۇلى 1937 -جىلى ن ك ۆ د- ءنىڭ ۇشتىگىنىڭ شەشىمىمەن قاراشا ايىندا اتىلىپ كەتتى. ءسويتىپ، ا. بايتۇرسىنوۆ تۋرا 66 جاسىندا قاندى قولدىلاردىڭ وعىنان ءومىرى قيىلدى. پاتشا ويازىن ۇرعانى ءۇشىن ۇزاق جىل كاتورگادا بولعان اكەسى بايتۇرسىن دا ەلگە كەلگەننەن كەيىن، 66 جاسىندا ومىردەن وزىپ ەدى.
اڭگىمەمىزدى شوشاق بالارى اقتاس، بايتۇرسىن، سابالاقتىڭ ويازدى ۇرىپ ۇزاق جىلعا كاتورگاعا ايدالعانىنان باستاپ ەدىم. قازاقتىڭ باتىر تۇلعالارىنىڭ بۇل ءىسى ورىس وتارشىلدىعىنا قارسى كورسەتكەن قايراتى ەدى.
سولاي بولا تۇرسا دا، كەيىن، پاتشالىق يمپەريا قۇلاعاننان كەيىن، بۇل ەر ازاماتتاردى اقتاۋ تۋرالى ءسوز قوزعالمادى. كەڭەس بيلىگى تۇسىندا دا سولاي بولدى. سولاي بولسا دا، ءبىز ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ اعالارى، اكەسى وتارشىل، ادىلەتسىز قوعامعا قارسى ايبات تانىتقانى ءۇشىن عانا ايىپتالعاندارىن، ايداۋدا بولعاندارىن ىشتەي سەزەمىز.
كەڭەس يدەولوگياسى الاش قايراتكەرلەرىن، ونىڭ ىشىندە احمەت بايتۇرسىنوۆ ءتارىزدى ۇلى قايراتكەردى تۇقىمىمەن قۇرتىپ جىبەرۋدى ويلاستىرعان ەدى. 1937 -جىلى ن ك ۆ د احمەت بايتۇرسىنوۆتان باسقا، ءتورت تۋىسىن اتىپ، ۇرىپ ولتىرگەن، ەكەۋىن توم قالاسىنا جەر ايداعان.
ءبىراق، وسى اتالعان كىسىلەر، ن ك ۆ د-نىڭ كىناسىنەن قازا تاپسا دا اقتالمادى. تەك 1988 -جىلى وسى كىسىلەردىڭ ىشىنەن وداق بويىنشا اقتالعانى - احمەت بايتۇرسىنوۆ.
1988 -جىلعا دەيىن احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ اتىن اتاۋ قىلمىس بولىپ سانالدى. سوندا، ادىلدىكتى تالاپ ەتكەنى ءۇشىن سوتتالىپ كەتكەن 1885 -جىلدى قوسىپ ساناعاندا، شوشاق بالالارى 103 جىل جازىقسىز «ايىپتى» بولىپ كەلگەن ەكەن. سەكسەنىنشى جىلعا دەيىن «ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ ءسوزىن، ولەڭىن، ءانىن ايتقانى» ءۇشىن سوتتالىپ، قىزمەتىنەن قۋىلعان ادامدار بولدى. ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ قانداي دەڭگەيدە قۋعىندا بولعانىن سودان بىلە بەرىڭىز.
جۇمات انەس ۇلى، جازۋشى، تاريحشى
Abai.kz