شوقاننىڭ تاپانشاسى

استانا. قازاقپارات - قازاقتىڭ كورنەكتى عالىمى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ پاتشالىق رەسەي ءۇشىن تابىستى اتقارعان ءىسىنىڭ ءبىرى -  قاشقاريا ساپارى.

قيىندىققا تولى سول ساپارى جايلى ساياحاتشى- عالىم «شىعىس تۇركىستان. ساياحات كۇندەلىگى» اتتى جولجازبالار سەرياسىن جازىپ قالدىردى.

«ەگەمەن قازاقستان» سونىڭ ءبىرى «قاشقارعا بارعان جانە قاشقاردان الاتاۋ وكرۋگىنە كەرى قايتقان ساپارىم تۋرالى» اتتى كۇندەلىك-جازباسىندا: «مەنىڭ قاشقارياعا ساياحاتىم 1858 -جىلدىڭ يۋن ايىنىڭ 28 -كۇنى باستالىپ، 1859 -جىلدىڭ 12 -اپرەلىندە اياقتالدى. 10 اي، 14 كۇن دەگەندە ۆەرنىي بەكىنىسىنە كەلدىم» دەيدى.

وسى ءبىر ۇزاققا سوزىلعان ازاپتى ساپارىندا شوقان ءۋاليحانوۆ وزىنە تاپسىرىلعان بارلاۋشى- تىڭشىلىق مىندەتتەردى دە قوسا اتقاردى. ياعني سەمەي قالاسىنان شىعىپ قاشقارعا جول تارتقان كەرۋەنشىلەر قوسىنىندا «تىڭشى ورىس وفيسەرى» بىرگە بارا جاتقانى جايلى حابار وزىنەن بۇرىن جەتىپ قويعان-تىن.

اسا ماڭىزدى، وتە كۇردەلى مىندەتتى اتقارۋشى ادام رەتىندە شوقانعا ءوزىن قورعاۋ ءۇشىن ارنايى جانقارۋ (تاپانشا) بەرىلگەن كورىنەدى. عالىمنىڭ كۇندەلىك جازبالارىن وقىپ وتىرىپ، ونىڭ قولىندا مۇنداي شاعىن پيستولەتتىڭ بىرنەشەۋى بولعانىن اڭعارامىز.

مىسالى، 1985 -جىلى ش. ءۋاليحانوۆتىڭ الماتى قالاسىنداعى «جازۋشى» باسپاسىنان شىعارىلعان تاڭدامالىسىنىڭ 453-بەتىندە قاشعارداعى وتە ىقپالدى اقساقال ناسىرەدديننىڭ بالاسىنا ءوز اتىنان شاعىن پيستولەت سىيلاعانىن جانە بۇل وقيعا جايلى ەكى تاراپ تا قۇپيالىق ساقتاۋدى ءجون كورگەنى جايلى جازباسى بار.

جوعارىداعى قارۋ قازىر شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى «التىنەمەل» مەملەكەتتىك مەموريالدى مۋزەي قورىندا ساقتاۋلى تۇر. وتكەن شىلدە ايىندا ەلوردا تورىندە ۇيىمداستىرىلعان الماتى وبلىسىنىڭ مادەني كۇندەرى قارساڭىندا جوعارىداعى جادىگەر، قۇندى بۇيىم رەتىندە قازاقستان قارۋلى كۇشتەرى اسكەري- تاريحي مۋزەيىندە كورمەگە قويىلىپ، ەلوردالىقتارعا تانىستىرىلدى. جادىگەردىڭ رەسمي قۇجاتىندا: اتالمىش بۇيىم 1958 -جىلى ناۋرىز ايىنىڭ 12 سى كۇنى № 165 اكتى بويىنشا، قازاق ك س ر مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ №3 -بۇيرىعىمەن جوعارىداعى مۋزەيگە بەرىلگەنى جايلى جازىلىپتى.

جانە تاپانشانىڭ ءبىر بۇيىرىندە التىنمەن ادىپتەلىپ جازىلعان «شوقان ءۋاليحانوۆقا 1858 -جىل» دەگەن جازۋ بار. بۇنداعى «1858 -جىل» دەگەنى عالىمىنىڭ قاشقار ساپارىنا اتتانعان ۋاقىتى. قۇجات بويىنشا تاپانشانىڭ اتى -  «براۋنينگ». ونىڭ ۇزىندىعى -  11 س م، ەنى -  9 س م. وندىرىستىك ءنومىرى -  7552.

بۇل جادىگەردى 1958 -جىلى قازىرگى الماتىداعى مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەيى گەننادي ۆاسيلەۆيچ پوپوۆ دەگەن ازاماتتان 100 سومعا (رۋبل) ساتىپ الىپتى. گ. ۆ. پوپوۆقا قارۋدى 1936 -جىلى وسپان ەسىمدى قازاق تامىرى سىيعا تارتقان. ال وسپاننىڭ قولىنا قالاي ءتۇسىپ جۇرگەنى بەلگىسىز. وسى ماقالانى جازۋ بارىسىندا اڭداعانىمىز -  بۇل قارۋدىڭ اتى «براۋنينگ» ەمەس. سەبەبى براۋنينگ-تاپانشانى ويلاپ تاپقان ادام دجون موزەس براۋنينگ 1855 -جىلى تۋعان، 1858 -جىلى بۇل ءۇش جاستاعى بالا. تاپانشانى قۇجاتتاندىرۋ بارىسىندا قاتەلىك كەتكەن. تاپانشانىڭ شىنايى اتى -  ۆەلودوگ. قارۋدى فرانسۋز ينجەنەرى شارلەم فرانسۋا گالان 1850 -جىلدارى ويلاپ تاپقان. ۆەلودوگ- تاپانشانىڭ سالماعى 300 گرامم، ۇڭعىسىنىڭ كەڭدىگى -  5,5 م م، اينالمالى تاڭدايىنا بەس وق سىيادى. ۆەلودوگتىڭ براۋنينگتەن باستى ايىرماشىلىعى شۇرىپپەسىنىڭ سىرتىندا شەڭبەرلى قورعانىسى جوق.

بەكەن قايرات ۇلى، «ەگەمەن قازاقستان»

  

سۋرەتتى تۇسىرگەن: ورىنباي بالمۇرات،