وزبەكستانداعى قازاق قىزى: «ورالمان» دەگەن اتقا مەن دە قارسىمىن

استانا. قازاقپارات - وزبەك ەلىندە ءبىر ميلليونعا جۋىق قانداسىمىز تۇرادى. ولاردىڭ تۇرمىسى قانداي دەڭگەيدە؟ شەت جاقتا جۇرگەن قازاق جاستارى نەنى ارماندايدى؟

وزبەكستانداعى قازاق ءتىلدى باسىلىمعا باسشىلىق ەتىپ وتىرعان قازاق قىزى گۇلدانا نارىنبەتوۆامەن سۇحباتتاسقان Baq.kz-تىڭ وڭىردەگى ءتىلشىسى بۇل ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەپ كوردى.

- گۇلدانا، ءسىزدى سوناۋ وزبەكستانداعى شاعىن عانا اۋداندا دۇنيەگە كەلىپ، بۇگىندە اۋداندىق باسىلىمدا رەداكتورلىق قىزمەت اتقارىپ وتىرعانىڭىزدى بىلەمىز. بۇل سالاعا قالاي كەلدىڭىز؟

- مەن كەنيمەح اۋدانىنداعى بالاقاراق اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدىم. 1996 -جىلى دوستىق اۋىلىنداعى لومونوسوۆ اتىنداعى №12 -مەكتەپتىڭ تابالدىرىعىن اتتاپ، 2002 -جىلدان باستاپ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى پانىنەن تەرەڭدەتىلگەن سىنىپتا وقىدىم. 10 -سىنىپتا كەنيمەح قالاشىعىنداعى №22 -مەكتەپ- ينتەرناتقا اۋىسىپ، سونداعى قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى وقىتۋشىسى ءارى ءوز اپكەم تورەگۇل نارىنبەتوۆا وليمپياداعا دايىنداعان.

11 -سىنىپ وقىپ جۇرگەن كەزىمدە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى پانىنەن وتكەن رەسپۋبليكالىق وليمپيادادا 3-ورىن يەلەنىپ، وقۋعا گرانت نەگىزىندە ەشقانداي سىناقسىز قابىلداندىم. سول كەزدە 6 ينستيتۋتتى تاڭداۋ مۇمكىنشىلىگىنە يە بولدىم. ءوزىمنىڭ اكەم وقىعان ينستيتۋت نيزامي اتىنداعى تاشكەنت مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىن تاڭدادىم. نەگىزگى ماماندىعىم - فيلولوگ، وقىتۋشى. جوعارىدا اتاپ وتكەن اپكەمنىڭ كۇيەۋى مارقۇم سەرىك شۇقىن تانىمال اقىن، ساتيريك، جەرگىلىكتى باسىلىمنىڭ ءتىلشىسى بولاتىن. جۋرناليست بولۋىما ەكەۋىنىڭ ىقپالى زور بولعان دەسەم ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ءۇيى تولى كىتاپ بولاتىن.

2011 -جىلى نيزامي اتىنداعى تاشكەنت مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قازاق فيلولوگياسىن ءبىتىرىپ، اۋىل مەكتەبىندە ءمۇعالىم بولدىم. سوندا «كەنيمەح تاڭى» گازەتىنىڭ رەداكتورى ءابدۋالى كۇزەمبايەۆ جۇمىسقا شاقىردى. سول جىلى ءتىلشى بولىپ جۇمىسقا ورنالاستىم. 2013 -جىلدان بەرى اتالعان گازەتتىڭ رەداكتورىمىن.

- ءوزىڭىز رەداكتورلىق ەتەتىن باسىلىمعا كەڭىرەك توقتالىپ وتسەڭىز... نەشە دانامەن جانە كىمنىڭ قولداۋىمەن جارىققا شىعادى؟

- «كەنيمەح تاڭى» گازەتىنىڭ 87 جىلدىق تاريحى بار. ايىنا ءبىر رەت وزبەك، قاراقالپاق تىلىندەگى بەتتەرىن بەرەمىز. قازاق تىلىندە شىعاتىن رەسپۋبليكالىق «نۇرلى جول»، «تامدى شارۋاگەرى»، «ءۇشقۇدىق» گازەتتەرىمەن تىعىز بايلانىس ورناتقانبىز. ءبىزدىڭ باسىلىم حالىق دەپۋتاتتارى كەنيمەح اۋداندىق كەڭەسى (اۋداندىق كەڭەستە 25 وكرۋگتەن سايلانعان 25 دەپۋتات بار) مەن اۋدان اكىمدىگىنىڭ قولداۋىمەن 2500-3000 تيراجبەن جارىق كورەدى. گازەتتە كوبىنە سىني ماقالالار جاريالانادى. وقىماندار سۇرانىسى سونداي.

- «گازەت وقۋ قالىپ بارادى» دەگەن پىكىرلەردى سوڭعى كەزدە ءجيى ەستيمىز. وزبەكستانداعى جاعداي قالاي؟

- جالپى گازەت تىلشىلەرى مەن قۇرىلتايشىلارى رۋحانياتقا، اعارتۋ سالاسىنا وڭ كوزقاراس تانىتسا، گازەت وقۋ قالىپ بارادى دەگەن اڭگىمەگە ورىن بولمايدى. ەڭ باستىسى، گازەت تاريحتى بەينەلەيتىن كۇندەلىك سىندى، بولاشاققا وتكەن ءومىردى سيپاتتايتىن تاپتىرماس قۇرال ەمەس پە؟! ءبىزدىڭ اۋداندىق باسىلىمنىڭ وقىرماندارى تۇراقتى. ورتا جاستاعىلار، اعا بۋىن وكىلدەرى مەن شالعايداعى شارۋالار ۇزبەي وقيدى.

- وزبەك ەلىندە تۇرىپ جاتقان قانداستارىمىزدىڭ جاعدايى تۋرالى ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇر. جالپى قانداستارىمىزدىڭ تۇرمىسى تۋرالى ءوز اۋزىڭىزدان ەستىسەك...

- وزبەكستانداعى قازاق جۇرتشىلىعىنىڭ تۇرمىسى وزدەرىنە بايلانىستى. وقىعان، ىزدەنىمپاز بولسا، نان جوق، اش- جالاڭاش دەۋ ورىنسىز. ولار، نەگىزىنەن، شارۋاعا بەيىم. اعارتۋ، ونەر سالاسىندا دا جۇمىس ىستەيدى. بىزدەگى قازاقتاردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن دەۋگە كەلمەيدى. 4-5 بولمەلى باسپاناسى، استىندا كولىگى، الدىندا ازىن-اۋلاق مالى بار. قازاق قاشان دا قاناعاتشىل حالىق ەمەس پە؟ بۇل جەردەگى قازاقتار قاراپايىم، ساۋاتتى، قوناقجاي، اقجارقىن كەيپىنەن ەش تايمايدى. باستىسى، سالت- داستۇرگە بەرىك، قازاق تىلىندە تازا سويلەيدى. ەڭبەكقور.

- سىزدىڭشە وتانىنا كوشۋدى جوسپارلاپ جۇرگەندەر نەندەي پروبلەمالارعا تاپ بولادى؟

- بىزدە قازاقستانعا قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى - جاستار. ال كوشۋدى جوسپارلاپ جۇرگەندەر تاپ بولاتىن پروبلەمالارعا كەلسەم، ەڭ اۋەلى كليماتتىق وزگەرىس دەر ەدىم. ويتكەنى ناۆوي وتە قۇرعاق، جاۋىن- شاشىنى از، ءشولدى ولكە. وتانعا قونىس اۋدارعاندار سۋىققا شىدامسىز كەلەدى. ەستۋىم بويىنشا، قۇجات ماسەلەسىن رەتتەۋدە دە ءتۇرلى پروبلەماعا دۋشار بولاتىندارى بار.

- تاشكەنت قالاسىندا بىردە ءبىر قازاق مەكتەبىنىڭ بولماۋى قازاق بالالارىنىڭ انا تىلىندە سويلەۋىنە كەدەرگىسىن كەلتىرىپ جاتىر دەيدى. كەلىسەسىز بە؟ جالپى وزبەك ەلىندە تازا قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن نەشە مەكتەپ بار؟

- مەنىڭشە، بۇل سول جەردەگى قازاقتاردىڭ تالابىنا بايلانىستى دەپ ويلايمىن. قاجەتتىلىك بار مەكتەپكە قازاق سىنىپتارىن اشۋعا بولاتىن سىڭايلى. جالپى قازاق مەكتەپتەر قازاق كوپ شوعىرلانعان ەلدىمەكەندەر مەن اۋدانداردا بارشىلىق. مىسالى، مەن تۇراتىن كەنيمەح اۋدانىندا 35 مەكتەپ بار بولسا، سونىڭ 27 سى - قازاق مەكتەبى. وقىتۋشىلارى دا قازاقتار. جالپى وزبەك ەلىندە 9680 مەكتەپ بار، تازا قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن ءبىلىم ۇيالارىنىڭ سانى 380 دى قۇرايدى.

- وزبەكستاننان قازاقستانعا قونىس اۋدارعان قانداسىمىز ءارى بەلگىلى تاريحشى جۇمامۇرات ءشامشى وزبەك ەلىندەگى قازاق باۋىرلارىمىزدىڭ جاعدايى تۋرالى جانايقايىن جەتكىزگەن بولاتىن. ارالاس نەكەنىڭ كوبەيىپ جاتقانىنا الاڭداعان ول بۇلاي جالعاسا بەرسە، كورشى ەلدەگى قازاق ۇرپاعىنىڭ تامىرىنا بالتا شابىلا ما دەپ الاڭداپ ەدى. بۇعان نە دەيسىز؟

- باسقا وڭىرلەردى قايدام، ناۆويداعى قازاقتار داستۇرگە بەرىك، وزگە ۇلتتان گورى ءوز ۇلتىنىڭ ازاماتتارىمەن باس قوسادى. ارينە، بارلىعى جاستاردىڭ دۇنيەتانىمى، ساناسىنا بايلانىستى عوي. ءوز باسىم، ءوز ۇلتىنىڭ وكىلىمەن شاڭىراق كوتەرۋدى قولدايمىن. ال ارالاس نەكە ءوزارا تۇسىنىستىك، سىيلاستىق جاعدايىندا قۇرىلسا، ارينە، ءبارى جاقسى. تەك كەيدە ەرلى- زايىپتىلار ءوزارا ادەت- عۇرىپ تۇرعىسىندا تۇسىنبەستىك تانىتىپ جاتادى. ارينە، ونىڭ سوڭى باقىتسىزدىققا اكەپ سوعارى ءسوزسىز. ءتىپتى تاتۋ- ءتاتتى تۇرىپ جاتقان ەكى ۇلتتىڭ ارازداسۋىنا جول اشادى.

- كورشى ەلدەگى قازاق باۋىرلارىمىزدىڭ ءبىر- بىرىمەن قارىم قاتىناسى قانداي؟ قانشالىقتى ءجيى باس قوسىپ وتىراسىزدار؟

- البەتتە قارىم- قاتىناس وتە جاقسى. كۇندە دۋمان، كۇندە توي بولماسا دا، ءجيى باس قوسادى. قانداي جيىن بولماسىن، 3-4 كۇن بۇرىن كەڭەستەردە توعاشى سايلاپ، ول جوسپارلانعان جيىندى جاقسى وتكىزۋگە اتسالىسادى. بىزدە ۇلكەن سويلەگەندە، كىشى تىڭداۋى شارت دەگەن ۇعىم قالىپتاسقان.

- قازاقستاننان ارنايى ىزدەپ كەلۋشىلەر كوپ پە جانە ءوزىڭىز ءبىزدىڭ ەلگە ءجيى كەلىپ تۇراسىز با؟

- كوبىنە قونىس اۋدارعان تۋىستار ەلگە قوناققا كەلىپ جاتادى. ءوزىم قازاقستانعا ءجيى بارىپ تۇرامىن. قاراعاندى، تەمىرتاۋ، تاراز، شىمكەنت قالالارىن جاقسى بىلەمىن. بۇل جىلى شىلدە ايىندا ەڭبەك دەمالىسىنا شىعىپ، استانادا وتكەن حالىقارالىق «ەكسپو» كورمەسىندە بولدىم. كورمە وتە قاتتى ۇنادى. بۇل قالادا وسىدان ءۇش جىل بۇرىن بولعانمىن. از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە شاھار قارىشتاپ دامىپتى. شىنى كەرەك، قاتتى تاڭعالدىم.

- بىزدە وزگە ەلدەن قونىس اۋدارعانداردى «ورالمان» دەپ اتايدى. ەستۋىمىز بويىنشا، وزبەكستانداعى قانداستارىمىز بۇل اتقا رەنىشىن بىلدىرەدى ەكەن. سولاي ما؟

- شىنىمدى ايتسام، «ورالمان» دەگەن اتقا مەن دە قارسىمىن. ورالمان دەگەن وتە ەرسى ەستىلەدى. بۇل اتاۋ الدىن سوندا تۇرىپ، كەيىن ەلىن تاستاپ وزگە ەلگە كەتىپ، قايتا ورالعان جاندارعا ايتىلۋى كەرەك. ال ءبىزدىڭ كىندىك قانىمىز تامعان جەرىمىز - وزبەكستان جەرى. مۇندا بالقى بازار جىراۋ، ايتەكە مەن تولە بيلەر، سىرىم دات ۇلى، تولەگەن ايبەرگەنوۆ، ءومىرزاق قوجامۇراتوۆ سىندى قازاقتىڭ تاۋ تۇلعالارى جەرلەنگەن. جوعارىدا اتاپ وتكەنىمدەي، وزبەك ەلىندەگى قازاقتاردىڭ ءوز ابىروي- اتاعى، جۇمىسى مەن نان- تۇزى، باسپاناسى بار. اتا- بابالارى وسىندا جەرلەنگەن. ال قازاقستانعا كوشۋدەگى ماقساتى ءبىر عانا. بالالارى، كەلەر ۇرپاعى اتا ءداستۇردى، ۇلتتىق مەنتاليتەتتى ۇمىتپاسا دەيدى. ءوزى تۋىپ- وسكەن ەلدى تاستاپ، اتا جۇرتىم دەپ بارعان حالىقتى ورالمان دەپ نۇقىپ وتىرۋ ابەستىك ەمەس پە؟

- قازاقستانعا تۇبەگەيلى قونىس اۋدارۋ ويىڭىزدا جوق پا؟

- ءدال قازىر كوشىپ كەتەمىن دەي المايمىن، الداعى ۋاقىتتا ءبىراق ونداي جوسپار بار.

- سوڭعى سۇراق، كورشى ەلدەگى قازاق جاستارىنىڭ ارمانى نە؟

- ارمانىمىز - قايدا بولساق تا انا تىلىمىزدە سويلەپ، ءداستۇرىمىزدى ساقتاپ، قازاق بوپ قالۋ. مەنىڭشە، بۇل تەك وزبەك جەرىندە جۇرگەن قازاق جاستارىنىڭ ەمەس، ءاربىر جاستىڭ ارمانى.

- سۇحباتىڭىزعا راقمەت.

سۋرەتتەر اۆتوردىكى

 

جانسايا تاۋەكەل قىزى