قازاقستاننىڭ كيەلى ورىندارى: جايىق قالاشىعى - فوتو

ورال. قازاقپارات - قازاقستاننىڭ كيەلى ورىندارىنىڭ قاتارىنا ەنگىزىلگەن جايىق قالاشىعى قازىرگى ورال قالاسىنىڭ ءتۇپاتاسى بولىپ سانالادى، دەپ حابارلايدى «قازاقپارات» ءتىلشىسى.

2001 -جىلى ب ق و تاريح جانە ارحەولوگيا ورتالىعىنىڭ (ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مۇرات سىدىقوۆ) عالىمدارى الماتىلىق ارىپتەستەرىنىڭ كومەگىمەن ورال قالاسىنان ون ەكى شاقىرىمداي جەردەن قالاشىق تاپتى. سودان بەرى جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقان ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر جايىق قالاشىعى دەپ اتالعان قالانىڭ ХІІІ-ХІV عاسىرلارعا جاتاتىندىعىن كورسەتەدى.

بۇعان دەيىنگى ورتاعاسىرلىق اۆتورلاردىڭ دەرەكتەرى، سونداي-اق جايىقتاعى قالالار تۋرالى جازعان ХVІІІ-ХІХ عاسىرلارداعى عالىمداردىڭ قورىتىندىلارى شىندىق بولىپ شىقتى. ارحەولوگ- عالىم، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى عاياز قوشايەۆتىڭ ورالدىڭ ورنىندا ەجەلگى قالا بولعاندىعى تۋرالى پىكىرى ناقتى دالەلدەندى.

سودان كەيىن باتىس قازاقستان وبلىسى اۋماعىنان تاعى ەكى قالا تابىلدى، ءبىرى جاڭاقالا اۋدانىنداعى «وزەن» قالاشىعى، ەكىنشىسى قازتالوۆ اۋدانىندا، بۇلار دا ХІІІ-ХІV عاسىرلارعا جاتادى.

قازبا جۇمىستارى جايىق قالاشىعىندا قالا ساۋلەتى مەن مادەنيەتى جوعارى بولعانىن كورسەتتى. مىسالى، قالاشىقتاعى ۇيلەر مەن كەسەنەلەر كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەن تۇرعىزىلعان. كىرپىش شىعاراتىن ارنايى پەش تە بولعان. شىعىس مونشاسىنىڭ ءوزى ءبىر بولەك دۇنيە. جالپى قۇرىلىس ىزدەرى انىق بايقالاتىن الاڭ كولەمى 8 گەكتارداي.

ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر بارىسىندا مەتالل بۇيىمدارى مەن كەراميكا، اشەكەيلەنگەن تاقتاتاس قالدىقتارى، اينەك مونشاق، جانۋار سۇيەكتەرى جانە ەكى مىس اقشا تابىلدى. بۇل اقشانىڭ بىرىندە جازۋ ىزدەرى ساقتالعان. وندا «سارايدا سوعىلعان 737» دەگەن جازۋ بار. ياعني 737 حيجرا جىلى ( بىزدىڭشە 1336-1337 -جىلدار). مۇنىڭ التىن وردانى 1313-1339 -جىلدارى بيلەگەن وزبەك حاننىڭ تۇسىندا شىعارىلعانى ەش داۋ تۋعىزبايدى.

جايىق قالاشىعىنداعىداي، مونشا شىعىستا ءالى كۇنگە ساقتالسا، كىرپىش كۇيدىرۋ پەشى ەدىل مەن جايىق بويىنداعى التىن وردا قالالارىنا ورتا ازيا مەن وڭتۇستىك قازاقستاننان اكەلىنسە كەرەك.

التىن وردا داۋىرىندە مۇنداي پەشتەر حورەزمدە، ەجەلگى وتىرار جانە كۇيرىكتوبە قالاشىعىندا بەلگىلى بولعان.

جايىق قالاشىعى بەيىتىندەگى ەكى كەسەنەدە دە مۇردەنىڭ باسى سولتۇستىك- باتىسقا قاراتىلىپ، كيىمى، جەكە زاتتارىمەن بىرگە اعاش تابىتتا جەرلەنگەن - بۇل ءراسىم مۇسىلماندىقتى قابىلداعان كوشپەلىلەرگە ءتان.

ەدىل بويى قالالارى مەن جايىق قالاشىعى ۇيلەرىنىڭ جوسپارىن، تەحنيكالىق ادىستەرىن سالىستىرا كەلگەندە، جايىق وزەنى بويىنداعى قۇرىلىس مادەنيەتىنە حورەزم مەن سىرداريا ءداستۇرى كوبىرەك اسەر ەتكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس. جايىق قالاشىعىنداعى تۇرعىن ۇيلەر ءپىشىنى ХІІІ-ХІV عاسىرلارداعى ۇرگەنىش، وتىرار، تۇركىستان ۇيلەرىمەن سايكەس كەلەدى. ايىرماسى تەك ىشىندەگى ءبىرقاتار بولىكتەردە، جىلىتۋ جۇيەسى، قۇرىلىس تەحنيكاسى مەن ماتەريالىندا عانا.

 ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر جايىق قالاشىعىنىڭ التىن وردا داۋىرىندەگى دامىعان قالا قالدىعى ەكەنىن كورسەتەدى.

ⅩⅢ عاسىر اياعى مەن ⅩⅣ عاسىردىڭ باسىن التىن وردا تاريحىن زەرتتەۋشىلەر قالا مادەنيەتىنىڭ تۇراقتى گۇلدەنۋ ءداۋىرى دەپ ەسەپتەيدى. شاپقىنشىلىق كەزىندە بۇلىنگەن ءبىرقاتار ساۋدا- ەكونوميكالىق ورتالىقتار قالپىنا كەلتىرىلىپ، ونداعان جاڭا قالالار مەن ءىرى قونىستار پايدا بولدى. بۇل نەگىزىنەن وزبەك جانە جانىبەك حانداردىڭ ( 1312-1357 -جىلدار ) بيلەۋ كەزەڭىمەن تۇسپا- تۇس كەلەدى. التىن وردا ءداۋىرى ەدىل مەن دنەستردە، جايىق بويىندا جاڭا قونىس- قالالاردىڭ كوبەيۋىنە قولايلى اسەر ەتتى. بۇعان ورالدىڭ ارعى اتاسى - جايىق قالاشىعى مىسال بولا الادى.

 

ورال قالاسىنىڭ قازىرگى اۋماعىندا قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلگەن كەزدە جايىق قالاشىعى مەن ونىڭ كەسەنەسىندەگىدەي شارشى كىرپىشتەر بىرنەشە رەت ۇشىراستى. مۇنىڭ سەبەبى، وسى وڭىرگە كەيىن كەلگەن كازاكتار ءوز قۇرىلىسى ءۇشىن جايىق قالاشىعىنىڭ كىرپىشتەرىن پايدالانىپ، ونى تۇگەل قيراتتى. سونىڭ سالدارىنان ۇزاق ۋاقىت بويى ولكەنىڭ شىن تاريحى جابۋلى قالدى.

ەلباسىنىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا جايىق قالاشىعىن اشىق اسپان استىنداعى مۋزەيگە اينالدىرۋ كوزدەلۋدە. مۇنداعى باستى ماقسات - تاريحي جانە مادەني مۇرانى زەرتتەۋ، ساقتاۋ ءارى پايدالانۋ. ەكىنشىدەن، بۇل ءوڭىردىڭ تۋريستىك ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋعا سەپتەسەدى. تاريح عىلىمى مەن ارحەولوگيانىڭ قازىرگى دەڭگەيى مۇنداي تەڭدەسسىز مۇرانى كوپشىلىكتىڭ يگىلىگىنە اينالدىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

اشىق اسپان استىنداعى مۋزەي مادەني- ءبىلىم جانە اقپاراتتىق جۇمىستى تۇراقتى جۇرگىزىپ، عىلىمي ينستيتۋت رەتىندە قىزمەت اتقاراتىن بولادى. جوبا اياسىندا وسى جەرگە ءتيىپ تۇرعان جايىق وزەنىنىڭ ارناسى تابيعي- ەكولوگيالىق جاعىنان زەرتتەلىپ، ونى قورعاۋ اياسى كەڭەيتىلەدى. مۇندا مادەني-ويىن-ساۋىق ينفراقۇرىلىم بازاسىن جاساقتاۋعا دا بولادى.

مۋزەي حالىقتىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىن كوتەرىپ، ماقتانىشىنىڭ ارتۋىنا سەپتەسىپ قانا قويماي، الەم جۇرتشىلىعىنىڭ دا نازارىن اۋداراتىنى انىق. مۋزەي اۋماعىنا جايىق قالاشىعىندا ورىن تەپكەن ارحەولوگيا، ساۋلەت جانە ەتنوگرافيا ەسكەرتكىشتەرى كىرەدى.

جوبا اياسىندا التىن وردا كەزەڭىندەگى بىرەگەي كەسەنەلەر، كىرپىش كۇيدىرەتىن پەشتەر، تۇرعىن ۇيلەر مەن قوعامدىق مونشانى قالپىنا كەلتىرۋگە بولادى. ەتنوپاركتا سول كەزەڭدەگى ادامداردىڭ سىرتقى ءتۇرى، بەت- ءپىشىنى، تۇرمىسى مەن كيىمدەرى كورىنىس تاپسا، اكىمشىلىك- عىلىمي كەشەننەن قالپىنا كەلتىرۋ جانە باسقا زەرتحانالار، مۋزەي جادىگەرلەرىن تۇراقتى زەرتتەپ، تولىقتىراتىن شەبەرحانالار ورىن تەبەر ەدى.

قازىرگى زامانعى قۇرىلىس تەحنولوگياسىنا سايكەس جۇرگىزىلەتىن مۋزەي ءۇشىن 300 گەكتار كولەمىندە جەر ءبولىندى. بۇل جوبانى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇعا ارحەولوگيا ينستيتۋتىمەن جانە تاتارستان عىلىم اكادەمياسى ارحەولوگيا ينستيتۋتىمەن بىرلەسىپ جۇزەگە اسىرۋ كوزدەلۋدە. تاتارستاندا كۇللى الەمگە بەلگىلى بۇلعار قالاسىنان اشىق اسپان استىنداعى مۋزەي جاسالعانى ءمالىم. جايىق قالاشىعىن دا وسىنداي مادەني جانە عىلىمي ورتالىققا اينالدىرۋعا بولادى.