قازاق ادەبيەتى دۇنيە جۇزىندەگى وزىق مادەنيەتتىڭ قاتارىندا، ءبىراق ونى ءالى الەم تانىمايدى - تاناگوز تولقىن قىزى
وسى ورايدا، ءوز ەڭبەگىمەن قازاق ونەرى مەن ادەبيەتىن الەم حالقىنا قال قادارىنشا تانىستىرىپ، ايانباي ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن جاندار بار. بۇگىنگى سۇحباتىمىزدىڭ كەيىپكەرى - اقىن تاناگوز تولقىن قىزى قازاق پوەزياسىن فرانسۋز تىلىنە اۋدارىپ قانا قويماي، يسپان تىلىندە دە سويلەۋىنە مۇرىندىق بولعان ادام. كوركەم اۋدارما تاقىرىبىندا «قازاقپارات» تىلشىسىنە اقىننىڭ وزىمەن سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.
- تاناگوز، قازاق وقىرمانى ءسىزدى ليريكالىق ولەڭدەرىڭىز ارقىلى اقىن رەتىندە ءارى قازاق تىلىنەن تىكەلەي فرانسۋز تىلىنە ءتارجىما جاسايتىن اۋدارماشى رەتىندە جاقسى تانيدى. بۇگىنگى ادەبيەتشىلەر الدىندا قازاق پروزاسى مەن پوەزياسىن الەم جۇرتىنا تانىستىرۋ مىندەتى قويىلدى. ءسىز بۇل سالادا ءوزىڭىز باستاماشى بولىپ، ءبىرقاتار ىستەرگە مۇرىندىق بولدىڭىز. قازاق ادەبيەتىن قازىرگى زاماندا وزگە تىلدە سويلەتۋ قانشالىقتى قيىن جۇمىس؟
- بىزدە مادەنيەت دەگەندە تەك مۋزىكا مەن سۋرەت ونەرىنىڭ عانا ناسيحاتتالىپ، شەتەلگە شىعۋ مۇمكىندىگى بار. ويتكەنى، ولارعا اۋدارماشى قاجەت ەمەس. ال ادەبيەتىمىز شەتەلدە ناسيحاتتالىپ جاتىر دەپ ايتا المايمىن. جەكەلەگەن اۆتورلار وزدەرى جولىن تاۋىپ، كىتاپتارىن اۋدارتىپ، شىعارعاندارى بولاماسا، جاپپاي ادەبيەتىمىز شەت تىلىنە اۋدارىلىپ جاتقان جوق. مەن ءوز يدەياممەن بۇگىنگى زامانعى قازاق ادەبيەتىن شەت تىلىنە اۋدارۋدى ۇلكەن جوبا رەتىندە جاساپ، بىرنەشە جىل دەمەۋشى ىزدەدىم. تەك 2016 -جىلى قازاق اقىندارىنىڭ انتولوگياسى تۇڭعىش رەت يسپان تىلىنە اۋدارىلىپ، كىتاپ يسپانيانىڭ استاناسى مادريد قالاسىندا باسىلىپ شىقتى. كىتاپتىڭ ادەبي اۋدارماسىن يسپان پەن كلۋبىنىڭ باس حاتشىسى، نەوپوليتان جانە ماللارمە پاريج اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت- مۇشەسى، ەۋروپا اقىندارى فەستيۆالىنىڭ نەگىزگى قۇرىلتايشىسى حۋستو حوركە پادرون جاسادى. انتولوگيانى اقىن، اۋدارماشى داۋرەن بەرىكقاجى ۇلى ەكەۋمىز قۇراستىردىق. قازاقستاننىڭ يسپانياداعى ەلشىسى باقىت دۇيسەنبايەۆ ءبىزدىڭ جوباعا قولداۋ كورسەتىپ، كىتاپتىڭ جارىققا شىعۋىنا تىكەلەي سەبەپكەر بولدى. سول ءۇشىن ول كىسىگە العىس ايتامىز. قازاق اقىندارىنىڭ يسپان تىلىندە شىققان انتولوگياسىنا اباي قۇنانبايەۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ماعجان جۇمابايەۆ، مۇقاعالي ماقاتايەۆ، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ، قادىر مىرزالييەۆ، تۇمانباي مولداعالييەۆ، فاريزا وڭعارسىنوۆا، مۇحتار شاحانوۆ، كۇلاش احمەتوۆا، اققۇشتاپ باقتىگەرەيەۆا، جانات اسكەربەكپەن قاتار اقبەرەن ەلگەزەك، ەرلان ءجۇنىس، ءانۋار بيماعامبەت سياقتى جاس اقىندار دا ەنگەن.
- ءيا، يسپانياعا بارىپ، قازاق اقىندارى ءوز ولەڭدەرىن وقىعانى تۋرالى ەستىگەن بولاتىنبىز. يسپانيالىقتار قالاي قابىلدادى؟
- يسپانيانىڭ مادريد قالاسىندا كاسا دە لەكتور جازۋشىلار سارايىندا وتەتىن تۇساۋكەسەر راسىمىندە انتولوگياعا ەنگەن وڭايگۇل تۇرجانوۆا، الماس احمەتبەك ۇلى، داۋلەتكەرەي كاپ ۇلى، تاناكوز تولقىن قىزى، داۋرەن بەرىكقاجى ۇلى، ساعىنىش نامازشاموۆا، جانار ءابسادىق، انار شامشادينوۆا، باقىتگۇل باباش، جانار ايلاشيەۆا ولەڭدەرىن قازاق جانە يسپان تىلدەرىندە وقىدى. بۇل وقيعا راسىندا دا ادەبيەت سالاسىندا ءبىر سەرپىلىس جاسادى. ەندى بۇگىندە مەن قازىرگى زامانعى قازاق اقىندارىنىڭ اعىلشىن، تۇرىك، ازەربايجان تىلىندەگى نۇسقاسىن جاسادىم. ءتىپتى انتولوگيانىڭ جولما جول اۋدارماسىن دا جاساتىپ قويدىم. ال ازەربايجان تىلىندە شىعاتىن كىتاپتىڭ ادەبي اۋدارماسىن دا جاساتتىم. انتولوگيانىڭ ەلۋ پايىز جۇمىسى ءبىتىپ تۇر. تەك ونى جارىققا شىعارىپ، سول ەلدە جانە قازاقستاندا تۇساۋكەسەر ءراسىمىن ۇيىمداستىرۋ ماسەلەسى قارجىعا كەلىپ تۇر. دەمەۋشى تابۋ وتە قيىن ەكەن. بارلىعىنىڭ ايتار ءۋاجى - بۇل مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولعا الىنۋى قاجەت. جانە قاراجات مەملەكەتتەن ءبولىنۋى كەرەك دەگەندى ايتادى. ال ەلشىلىكتەردەن كومەك سۇراسام، ولار: «بيۋدجەتتە قاراستىرىلماعاندىقتان، كومەك كورسەتە المايمىز» ، - دەپ قىسقا قايىرادى. ەگەر بۇل ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىنا سايكەس، مەملەكەت قولعا السا، ابدەن قۇبا قۇپ بولار ەدى. جانە دۇنيەجۇزىلىك پوەزيا فەستيۆالىنىڭ كەزەكتى شاراسىن قازاقستاندا وتكىزۋ يدەياسىن بۇرىننان ايتىپ كەلە جاتىرمىز. وسى ماسەلەنى جاقىندا ۇلىقبەك ەسداۋلەت اعامىز دا الەۋمەتتىك جەلىدە كوتەردى. بۇل ماسەلەنى دە قوس قولىمىزدى كوتەرىپ قولدايمىز. وسىنداي ءىرى فەستيۆالداردىڭ ارقاسىندا الەم اقىندارى ءبىر- بىرىمەن تانىسادى. شىعارماشىلىعىن وقۋعا دەن قويا باستايدى. ارىپتەستىك قارىم- قاتىناس ورنايدى. بولاشاقتا ول ادەبيەتىمىزدىڭ شەت تىلىنە اۋدارىلۋىنا التىن كوپىر بولادى.
مىسالى مەن حۋستو حورحە پادرونمەن وسىنداي ءبىر حالىقارالىق فەستيۆالدە تۇركيادا تانىستىم. الدىمەن مەن ونىڭ «توزاق شەڭبەرلەرى» اتتى كىتابىن قازاقشاعا اۋداردىم. سودان كەيىن ول قازاق اقىندارىنىڭ انتولوگياسىنىڭ ادەبي اۋدارماسىن يسپان تىلىنە اۋدارۋعا كەلىسىم بەردى. قورىتىندىسىنا ادەبيەت ورتاسى كۋاگەر بولدى.
- تاناگوز، قازىرگى زامان اقىن، جازۋشىلارىن شەت تىلدە سويلەتۋ قاجەت دەپ ايتتىڭىز. مىسالى ءۇشىن، قازىرگى وقىرمان سۇرانىسىنا ساي كەلەتىن تۇرىك جازۋشىسى ورحان پامۋكتىڭ شىعارمالارىنداي، الەم وقىرمانىن ەلەڭ ەتكىزەتىندەي، قازاق ادەبيەتىنە تىڭ فورمالارمەن جازىلعان شىعارمالار شىعىپ قالۋى مۇمكىن بە؟
- قازاق ادەبيەتى پەن مادەنيەتى الەمدەگى وزىق مادەنيەتتىڭ قاتارىنا جاتادى. ءبىراق ونى ءالى الەم بىلمەيدى. تانىمايدى. وعان بىرنەشە سەبەپ بار. بىرىنشىدەن، بىزدە اۋدارما ينستيتۋتتارى جوق. اۋدارما مادەنيەتى بىزدە قالىپتاسپاعان. اۋدارمامەن بۇگىن جۇمىستان شىعىپ قالعاندار اينالىساتىن بولعان. اۋدارما تۋرالى اكادەميالىق ءبىلىمدى ايتپاي- اق قويايىق، ول تۋرالى مۇلدە تۇسىنىگى جوق ادامدار اينالىسقاننان كەيىن اۋدارما ساپاسىن ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى. مەملەكەت ادەبيەت پەن مادەنيەتتى دارىپتەۋ ۇلتتى دارىپتەۋدىڭ ۇلكەن فورماسى ەكەنىنە ەندى- ەندى عانا ءمان بەرىپ، كوڭىل اۋدارا باستادى. ويتكەنى، ادامزات ەكونوميكا مەن الەۋمەتتىك سۇرانىستاردى قاناعاتتاندىرۋدان عانا تۇرمايدى. ادامزاتتىڭ نەگىزى - رۋح. ورحون پامۋكتىڭ شىعارمالارىنداي تىڭ، سۇرانىسقا يە بولعان، زامان اعىمىنا ىلەسە العان، ادامداردىڭ ويىنداعىسىن ءدوپ باسقان جاڭا شىعارمالار قازاق ادەبيەتىنە كەرەك. ءبىراق ول قازاق ادەبيەتى جاپپاي سونداي شىعارمالاردان تۇرۋى كەرەك دەگەن ءسوز ەمەس. قازاق ادەبيەتىنىڭ ءبارىبىر ەشكىمگە ۇقسامايتىن وزىندىك بەينەسى بولادى. وزىندىك مەنتاليتەتى، تۇسىنىگى، تانىمى بولادى. ونىسىن ەشقانداي ۇلت قايتالاي المايدى. ويتكەنى، ولار قازاق ەمەس. سولاي بولا تۇرا ول الەمگە قىزىق بولىپ قالاتىنىنا سەنىمىم مول. بىرەۋدىڭ نە الەمدەگى ەكونوميكالىق ۇستەمدىككە يە بولعان حالىقتاردىڭ مەنتاليتەتىنە يكەمدەلىپ، الدەكىمگە ۇناۋ ءۇشىن جازۋ دەگەندى قولدامايمىن. ول كۇلكىلى بولار ەدى. ءبىراق قازاق بولمىسىن جاڭا فورماتتا جەتكىزۋ ماقساتىندا ادەبيەتتىڭ وزگەشە فورمالارىن قولدانىپ، تاجىريبە جاساۋ كەرەك دەگەنمەن كەلىسۋگە بولادى.
قازاقستان تاراپىنان كىمدەردى اۋدارۋ كەرەك، شەتەل شىعارمالارى بويىنشا كىمدەردى اۋدارۋ كەرەك دەگەن سۇراق بويىنشا تۇتاس ينستيتۋت جۇمىس ىستەۋ كەرەك. رەدكوللەگيا القاسى بولۋى كەرەك. جانە وعان راسىندا وسى اۋدارما سالاسىنا قاتىسى بار سالماقتى ادامدار، عالىمدار تارتىلۋى كەرەك. اۋدارىلاتىنداردىڭ ءتىزىمى اركىمنىڭ جەكە سۋبەكتيۆتى پىكىرىمەن جاسالماۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. ال ەگەر مەنىڭ جەكە سۋبەكتيۆتى پىكىرىمدى سۇراساڭىز، مەن قازىرگى زامانعى قازاق ادەبيەتىن اۋدارۋدى ۇسىنامىن. جانە شەتەلدىڭ دە قازىرگى زامان ادەبيەتىن قازاقشاعا اۋدارۋدى ۇسىنار ەدىم. بىزدە ءالى فۋندامەنتى بەرىك قالىپتاسقان اۋدارما مەكتەبى بار دەپ ايتا المايمىن. ول ەندى- ەندى قالىپتاسىپ كەلە جاتىر. ستيحيالى تۇردە. اۋدارما سالاسىن كەشەندى تۇردە رەتتەۋدى، جۇيەلەۋدى ءالى ەشكىم قولعا العان جوق. سوندىقتان، راسىندا دا، «كالكا» اۋدارمادان قۇلاعىمىز سارسىدى. ول ەفير ارقىلى بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ قۇلاعىنا قۇيىلىپ جاتىر. ەفيردەن كەتكەن سوزدەردى ەشكىم قاتە دەپ قارامايدى. سولاي دۇرىس دەپ قابىلدايدى. سودان بولار تۇتاس «كالكا» تىلىندە سويلەيتىن ۇرپاق ءوسىپ كەلەدى. - ۋاقىت ءبولىپ، سۇحباتتاسقانىڭىزعا راحمەت.
***
تاناكوز تولقىن قىزى - 1977 -جىلى 2 - قاراشادا الماتى قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ «بولاشاق» ستيپەندياسىنىڭ يەگەرى. 1999-2000 -جىلدار ارالىعىندا فرانتسيانىڭ ستراسبۋرگ قالاسىندا ورنالاسقان روبەرت شۋمان اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ حالىقارالىق قۇقىق سالاسى بويىنشا ماگيستراتۋراسىندا ءبىلىم العان. «پوەزيا كوكتەمى» ، «جاس تولقىن» فەستيۆالىنىڭ، «قازاقتىڭ اقىن قىزدارى» رەسپۋبليكالىق جىر ءمۇشايراسىنىڭ باس جۇلدەگەرى. حالىقارالىق «شابىت» فەستيۆالىنىڭ لاۋرەاتى. 2008 -جىلى «دەبيۋت دوستاستىعى» اتتى حالىقارالىق كونكۋرستىڭ جەڭىمپازى. قازاقستان، رەسەي، تاجىكستان پرەزيدەنتىنىڭ پوەزيا نوميناتسياسى بويىنشا سىيلىقتارىنا يە بولعان. ولەڭدەردى فرانسۋز تىلىنەن تىكەلەي قازاقشاعا اۋداردى. 2001 -جىلى «ەلوردا» باسپاسىنان « ءبىز- تاۋلىقپىز» اتتى تۇڭعىش جيناعى جارىققا شىقتى. 2008 -جىلى «جالىن» باسپاسىنان «ساعىنىپ ءجۇرمىن» اتتى، 2010 -جىلى پروفيمەديا» باسپاسىنان «ايتقىم كەلەدى» ، 2014 -جىلى «حانتاڭىرى» باسپاسىنان «سۇيەمىن» اتتى جىر جيناقتارى جارىققا شىقتى. فرانسيانىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگىندە كونسۋلدىڭ كومەكشىسى قىزمەتىن اتقاردى. حۋستو حورحە پادروننىڭ «توزاق شەڭبەرلەرى» تۋىندىسىن فرانسۋز تىلىنەن قازاقشاعا ءتارجىمالاعان. «قازاق اقىندارىنىڭ انتولوگياسىن» قۇراستىرىپ، ونى يسپان تىلىندە جاريالادى. انتولوگيا يسپانيادا جارىق كورىپ، كىتاپتىڭ تۇساكەسەرى مادريد قالاسىندا ءوتتى. «قازاقستان» ۇلتتىق تەلەارناسىنداعى «پوەزيا الەمى» ، «الاشتىڭ اماناتى» تەلەجوبالارىنىڭ اۆتورى.
اۆتور: الماس مۇقاش ۇلى