ماڭگىلىك ءومىر جوقشىسى

استانا. قازاقپارات - ول - باعزىدان جەتكەن تۇپكى سەنىمدى سەرت ەتىپ، تۇرىك بىتىگىندە «مىڭ جىلعا، تۇمەن كۇنگە جەتەتىن» وسيەتىن ورنەكتەگەن تونىكوك پەن يسلام وركەنيەتىنە ءتاۋ ەتكەن ياساۋي ارالىعىنداعى رۋحاني كەڭىستىكتى ۇلاستىرىپ تۇرعان ءبىرتۋار كەمەڭگەر.

جاعىرافيالىق تۇرعىدان قاراساق التىن بەسىك، بابا مەكەن التاي، وعىز- قىپشاقتىڭ اتاجۇرتى سىر بويى، كەيىنگى كەنجە توپىراق كاۆكاز بەن انادولى ايماعىن ءوز ەسىمى ارقىلى بىرىكتىرىپ تۇرعان تولاعاي تۇلعا.

اجالدى جەڭگەن ابىز

تۇرك حالىقتارىنىڭ عاسىرلار قويناۋىنان سۇرلەۋ تارتقان سالقار دا شىتىرمان تاۋاريحى تابيعات پەن تۇلعانى تۇيىستىرگەن ءتۇرلى قۇبىلىستاردى باسىنان كەشىپ، بۇگىنگى تولاعاي بەلەسىنە كوتەرىلدى.

داۋىرلەر مەن زامانالار، قوعامدىق جۇيەلەر الماسىپ حالىقتىڭ تاعدىرى تىعىرىققا تىرەلگەن ءولىارا كەزەڭدەردە الاش جۇرتىنا ءاماندا كوشباستاۋشى تۇلعالارى جول كورسەتىپ وتىردى. تۇركى جۇرتىن الىپ بايتەرەك دەسەك، سول بايتەرەكتىڭ ءاربىر جاپىراعى بۇرشىك اتىپ، ءاربىر بۇتاعى قاۋلاپ وسكەن سايىن ءدىڭى جۋانداپ، قابىعى قالىڭداپ، وزەگىنە تۇسكەن ساقينا سانى ارتا بەردى.

تولىقسىعان ماۋەلى بايتەرەك لىقسىعان ءدان-دانەگىن الىسقا شاشىپ وتىردى. مۇنداي كەزەڭدەردە سانادا سىلكىنىس تۋادى، جۇرت تانىمى تۇلەيدى، زامانا تۋدىرعان تولعاقتى ساۋالدارعا كەمەڭگەر دانالار جاۋاپ بەرىپ، بۇل وقيعالار حالىقتىڭ جادىنا قاتتالىپ، جان دۇنيەسىنە بەدەرلى ءىز قالدىرادى.

بۇل رەتتە اجالمەن ايقاسىپ، ءولىمدى ونەردىڭ قۇدىرەتى ارقىلى جەڭۋگە بولادى دەپ ونەگە قالىپتاستىرىپ، كيەلى كۇي مەن قاستەرلى جىردىڭ تەڭدەسسىز قۇندىلىق ەكەنىن جاريا ەتكەن قورقىت اتا تۇرك حالىقتارىن ىزگىلىك پەن ماڭگىلىك ومىرگە شاقىراتىن ۇلى ۇران، ءرامىز- كود، تاعىلىمدى ميراسقا اينالدى، ونىڭ ارداقتى اتى الاش جۇرتىنا كىسىلىك كىلتى بولىپ كەلدى.

ۇلى دالا وركەنيەتىن قورقىت اتا ىلگەرى جىلجىتتى، توپتاپ تولىقتىردى، كەمەرىنە جەتكىزە كەمەلدەندىردى. دالانىڭ داناگوي دارا تۇلعاسى ۇلى ويشىل، جىراۋ، ساۋەگەي، ابىز، اۋليە قورقىت اتا تۇرك حالىقتارىنىڭ كەۋدەسىنە قۇدىرەتتى ۇران بولىپ ۇيالادى، قارا تاستى قاق جارىپ كوكتەگەن جاسىل جەلەكتى شىنارداي قادىم داۋىردەن بۇگىنگە جالعاسقان سايالى تۇلعا بولدى. ول - باعزىدان جەتكەن تۇپكى سەنىمدى سەرت ەتىپ، تۇرىك بىتىگىندە «مىڭ جىلعا، تۇمەن كۇنگە جەتەتىن» وسيەتىن ورنەكتەگەن تونىكوك پەن يسلام وركەنيەتىنە ءتاۋ ەتكەن ياساۋي ارالىعىنداعى رۋحاني كەڭىستىكتى ۇلاستىرىپ تۇرعان ءبىرتۋار كەمەڭگەر.

جاعىرافيالىق تۇرعىدان قاراساق التىن بەسىك، بابا مەكەن التاي، وعىز- قىپشاقتىڭ اتاجۇرتى سىر بويى، كەيىنگى كەنجە توپىراق كاۆكاز بەن انادولى ايماعىن ءوز ەسىمى ارقىلى بىرىكتىرىپ تۇرعان تولاعاي تۇلعا. ونىڭ رۋحاني كەلبەتىندە ءتاڭىر مەن يسلام، دالا مەن قالا ءاپساناسى، وعىز بەن قىپشاقتىڭ شەجىرە- ءداستۇرى ءتۇيىسىپ، جاراسىمدى ۇيلەسىم تاپقان.

ول كەيدە اقباس التايدان جەر ءجانناتى جەتىسۋعا، سىرداريا بويىنا جوڭكىلە كوشكەن، تاكاپپار كاۆكاز بەن ميۋالى انادولىعا جىلىستاپ جايىلعان جاۋىنگەر تۇركىلەردىڭ جەلمايا ءمىنىپ جەر بەتىن شارلاعان ۇلى ويشىلى ىسپەتتى كورىنەدى. ماڭگىلىك ءومىر ءۇشىن كۇرەسۋ - بۇل ادامزات بالاسىنىڭ ەجەلگى اقىل- ويىنان، تانىمىنان حابار بەرەتىن الىس زاماننىڭ جاڭعىرىعى. قورقىت اتا ايگىلى گيلگامەش سياقتى اجالعا قارسى ارپالىسادى، ءومىر سۋىن ىزدەپ، اقىرى ءولىمنىڭ داۋاسىن ىزدەپ تابادى.

ول داۋا - ماڭگىلىك ءومىر جىرى قوبىزدىڭ كۇيى. وسىلايشا ءتاڭىرىنىڭ وزىنە ۇقساتىپ دارا سيپاتتا جاراتقان ادامنىڭ اسىل رۋحىن وبىر ءولىمنىڭ مۇقالتا المايتىنىن ايگىلەپ، جالعان دۇنيەدە ۇلى ونەردىڭ ماڭگىلىك ەكەنىن ايعاقتايدى. قورقىتتىڭ ولىمگە قارسى كۇرەسۋ سارىنى - وعىزداردىڭ بابا جۇرتى ۇلى دالادا ايتىلاتىن التىن اڭىز.

كۇللى ادامزات ءۇشىن ماڭگىلىك ءماندى ماسەلە بولىپ كەلە جاتقان شەكسىز ۋاقىت، توقتاۋسىز تىرلىك تۋرالى تولعانىس قورقىت اتانى قاي زاماندا دا كەمەڭگەر ويشىلداردىڭ قاتارىنا قوسادى، ىزگىلىك پەن ءومىر نۇرىن دارىپتەۋشى رەتىندە وزەكتى ەتە تۇسەدى. بۇل تۋرالى م. اۋەزوۆ «دۇنيەجۇزى فولكلورىندا، ەسكى ميفتىك، دىندىك ەرتەگى- اڭىزدارىندا وسى قورقىت اتا سياقتى ءومىر ءۇشىن، ولىمگە قارسى الىسقان بىرنەشە ۇلى بەينەلەر بار...

سونىڭ ءبىرى گرەك ميفىندە - پرومەتەي، وسەتين اڭىزىندا - امران، ءۇندى اڭىزىندا - سيددحارتحا بولسا، قازاق ەسكىلىگىندە - قورقىت بولادى» دەپ جازادى. سول سەبەپتى وركەنيەتتەر مەن داۋىرلەردى توعىستىرعان، ۇلى دالانىڭ بەل ورتاسىندا وتىرعان قازاق، قىرعىز، باشقۇرت، قاراقالپاق، نوعايدا قورقىت اتا اسا كونە تاريحي مانگە يە ەجەلگى زامان وكىلى. قورقىت اتا قىرعىزداردا اۋليە، ءتاۋىپ ادام رەتىندە بەينەلەنەدى. قىرعىزدىڭ كەيبىر اڭىزىندا ول اجالدان قاشىپ دۇنيەنى كەزۋشى، ەندى ءبىر اڭىزىندا جەلماياسىنا ءمىنىپ بۇگىنگە دەيىن جاھاندى ارالاپ جۇرگەن قاسيەت يەسى. قازاقتىڭ ۇعىمىندا ول - تەك تاڭىرگە تابىنعان بارلىق باقسىلاردىڭ اتاسى، ءپىرى.

قوبىز اسپابىن العاش جاساعان ۇستا، العاش كۇي شىعارعان مۋزىكانت، العاش ءولىمدى جەڭگەن قاھارمان، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن شارلاپ جان مەن ءتاننىڭ، رۋح پەن ماتەريانىڭ ايقاسىن شارپىستىرعان ۇلى ويشىل. وسىلايشا تۇڭعىشتىق پەن جاسامپازدىق مانگە يە قورقىت بەينەسى قازاقتا ارحايكالىق سيپاتتا. ونىڭ ولىمگە قارسى كۇرەس جۇرگىزۋى، «قايدا بارساڭ قورقىتتىڭ كورى» دەگەن قاتال تاعدىرعا ونەرى ارقىلى تويتارىس بەرۋى ادامنىڭ ىشكى الەمىنە وپتيميستىك قايسار رۋح دارىتادى، ونەردىڭ قۇدىرەتىن سالتاناتتى ەتەدى.

ۇلى دالادا ايتىلاتىن اڭىزداردا قورقىتتىڭ دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن شارلاۋى، اقىرى الەم ورتاسى سانالاتىن ءوزىنىڭ تۋعان بايتاعى سىردارياعا كەلىپ اجالعا داۋا تابۋى، تۇڭعىش قوبىزدى جاساۋى كونە تۇركىلىك ۇعىمداردىڭ سىلەمى ەكەنىن عالىمدار دۇرىس اڭعارعان. «سايماقتىڭ سارى وزەنى» ، سارىارقا، ۇزىن داريا سىر ەجەلگى تۇسىنىكتە عالامنىڭ ورتاسى بولىپ سانالعان. كوسموس تىك كەڭىستىكتە الىپ بايتەرەك، كولبەۋ كەڭىستىكتە ۇلى وزەن تۇرىندە بولاتىنىن زەرتتەۋشىلەر ايقىنداعان. ولاي بولسا بايىرعى ۇعىمدا سىرداريا عارىشتىڭ ورتالىعى بولىپ سانالىپ، بايتەرەك سەكىلدى كيەلى ۇيىق مەكەن بولعان.

الىپ بايتەرەك پەن ۇلى داريا - تۇرك زاتى ءۇشىن عالامنىڭ قۋات- كۇشىن، ۋاقىت پەن كەڭىستىكتىڭ قاقپاسىن اشاتىن قۇدىرەتتى ءرامىز. ءدال وسى كەڭىستىككە ورالعان قورقىت اتا ماڭگىلىك ءومىردىڭ بالاماسى كۇي ونەرىن تاۋىپ، كۇللى ادامزاتقا ونەر قازىناسىنىڭ ۋاقىت كاتەگورياسىنا باعىنبايتىنىن ايعاق ەتە الدى.

قوڭىراۋلى قوبىزدىڭ قوڭىر ءۇنى
تۇركى دۇنيەسى ءۇشىن قورقىت، قوبىز، وعىز، ابىز دەگەن سوزدەر ىقىلىم زاماننان بەرى ماندەس، ءبىرتۇتاس قۇبىلىس. قوبىز - كۇللى ىسپالى اسپاپتاردىڭ اتاسى بولسا، قورقىت سول قاسيەتتى قارا قوبىزدىڭ يەسى. قوبىز كونە بولعاندىقتان ونىڭ اتاۋىن تۇرك حالىقتارى نەگىزىنەن ورتاق سيپاتتا اتاعان. باشقۇرت - قىل- كۋبىز، تىۆا - حىل حومۋس، تاتار - كوبۋز، كۋبىز، وزبەك، قاراقالپاق - كوبۋز، تۇرىكمەن - وكلى گوپۋز، بالكار - كىل- كوبۋز، كوبۋز، چۋۆاش - حاما- كوپاس، موڭعولدا - حۋۋر.

قورقىتتىڭ ونەر ارقىلى جاساعان العاشقى اسپابى دا، امبە كيەسى دە قارا قوبىز. قوبىزدى ەجەلگى تۇركى- موڭعول ۇلىستارى «حور، حۋۋر» دەپ تە اتايتىنىن ايتتىق. مۇمكىن ونىڭ نىسپىسى «حور قۇت» ، ياعني ارعى ءمانى «قوبىز قۇت» دەگەن بىرىككەن سوزدەن شىققان دا شىعار دەگەن وي تۋادى. بالكىم، قۇتتىڭ قورعاۋشىسى، قورۋشىسى دەگەن ماعىنا بەرەر.

قايتكەن كۇندە، ۇلى دالانىڭ پەرزەنتى بولعان قورقىت اتاۋىنىڭ قاسيەتتى قۇتقا قاتىسى تالاسسىز اقيقات. جىراۋلار مەن ابىزدارعا، ۇزاندار مەن باقسىلارعا سەرىك بولعان اققۋ كەيىپتى، قاز ءۇندى، قۇلاعى سىلدىرماقتى، قۋىس شاناعى اينالى قارا قوبىزدىڭ تۇپكى يەسى قورقىت ەكەنى، ونى «قاراعايدىڭ تۇبىنەن قايىرىپ، ۇيەڭكىنىڭ تۇبىنەن ءۇيىرىپ، اق قايىڭنىڭ بەزىنەن ايىرىپ، ورتەكەنىڭ ءمۇيىزىن تيەك، جەلمايانىڭ تەرىسىن شاناق، تۇلپاردىڭ قىلقۇيرىعىن قياق قىلىپ» جاساعانى باقسى سارىنىندا ايتىلادى.

ۇستىنە كوبە كيگەن، قولىنا اسا ۇستاعان اۋزى دۋالى يولىقتەگىن، قۇباتەگىن، كەتبۇعا، سىپىرا جىراۋلار حانداردىڭ قاسىندا بولىپ زامانا تارپىن، قارا قازان، سارى بالانىڭ قامىن قاسيەتتى قوبىزبەن تولعاعان. «قورقىت اتا كىتابىندا» باتىرلار جورىققا وزىمەن بىرگە قوبىزدى الىپ ءجۇرىپ، مايدان دالاسىندا كۇي وينايتىن ءداستۇرى ايپاراداي ەتىلىپ جازىلعانى تاڭعالدىرادى. قورقىت اتانىڭ امانات ميراسى قوبىز دەسەك، قوبىزدى ساقتاعان دا، قوبىز كۇيلەرىن بۇگىنگى ۇرپاققا جەتكىزگەن دە قازاق حالقى ەكەندىگى الاش ەلىنىڭ وشاعىنىڭ الاۋىن كۇزەتكەن تەكتى جۇرت بولعانىمىزدىڭ ايعاعى ەمەس پە؟!

قوبىزىن بايگەگە قوسقان داۋلەسكەر باقسى كەتبۇقا، قويلىباي، باعانالى بالاقاي، مولىقباي، كەيىنگى بۋىن ىقىلاس دۇكەن ۇلى - قورقىت اتا ءداستۇرىن جالعاستىرۋشىلار. بۇگىنگى كۇنگە قورقىت اتانىڭ «قورقىت»، «سارىن»، «بايلاۋلى كيىكتىڭ زارى»، «باشپاي»، «قارا قالماق»، «ءاۋپپاي»، «جەلمايا» ، «قوڭىر»، «تارعىل تانا»، «ۇشاردىڭ ۇلۋى» سەكىلدى كۇيلەرى مەن سارىنى كونە عاسىردان ۇلاسىپ جەتىپتى.

الاشتىڭ الداسپان اقىنى ماعجان قاراعايدان قوبىز شاۋىپ العاشقى مۋزىكالىق اسپاپتى ومىرگە كەلتىرگەن قورقىت اتا تۋرالى: «ءبىر كۇنى شوشىپ تۇرىپ كورگەندەي ءتۇس، كەسىپ اپ قاراعايدان قىلدى قوبىز. قىل تاعىپ قوبىزىنا سويلەتىپ ەد، التايدى كۇڭىرەنتىپ شىقتى لەبىز»، - دەپ جىرلايدى.

اقىن قورقىت اتانى تۇركى وركەنيەتىنىڭ التىن بەسىگى التايدا تۋعان، جەر بەتىندەگى العاشقى قوبىز التايدا جاسالعان دەپ بولجايدى. تۇركى جۇرتىنىڭ كيەلى قارا شاڭىراعى التايدا ابىز قورقىت قىل قوبىزدا سارىنىن بەبەۋلەتىپ، التى سان الاشتى اۋزىنا قاراتقانى ايدان انىق. تۇركى اكادەمياسى ۇيىمداستىرعان ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسيا بۇرناعى جىلدارى شىعىس قازاقستان وبلىسى كاتونقاراعاي اۋدانى التاي تاۋىنىڭ سىلەمى قاراقابا دەگەن جەردەن قارۋ- جاراعىن تاعىنعان جاۋىنگەر جىراۋمەن بىرگە كومىلگەن كونە قوبىز اسپابىن تابۋى ماعجان اقىن ءسوزىنىڭ ىزىندە اقيقات جاتقانىن دالەلدەگەندەي.

اكادەميا ماماندارى بۇل جادىگەردىڭ مەرزىمىن Ⅷ عاسىرعا كونە تۇركى مەملەكەتىنىڭ داۋىرىنە جاتاتىنىن تۇجىرىمداۋمەن بىرگە كونە قوبىزدى ءساتتى جاڭعىرتتى. «قورقىت» پوەماسىنىڭ تۇيىنىندە ساۋە- گەي اقىن «شەشە الماي جان جۇمباعىن شەرلى قورقىت... كورگە دە قوبىزىمەن كىردى قورقىت» دەپ ايتۋى - قورقىت داستۇرىندەگى ابىزداردىڭ مولاسىنا قوبىزى بىرگە قويىلاتىنىن تۇسپالداپ تۇر ەمەس پە؟!
«قورقىت اتا كىتابى» - ىزگىلىكتىڭ ۇرانى
قارا تاستى دا ءمۇجىپ جوق قىلاتىن الىپ ۋاقىت پەن كەڭىستىكتىڭ قاتال تالقىسىنا دەس بەرمەي قۇرىشتاي شىڭدالعان قورقىت اتا مۇراسى بارشا تۇركىگە ورتاق جاۋھارعا اينالدى. «قورقىت اتا كىتابى» الەمنىڭ اقىل- وي قازىناسىنا قوسىلعان ءىنجۋ- مارجان سانالادى.

«قورقىت اتا كىتابى» - دالانىڭ داناگوي ابىزىنا قاتىستى تۋعان باعالى مادەني ەسكەرتكىش. وسى جىردى زەرتتەگەن ۆ. بارتولد، ۆ. جيرمۋنسكي، ح. كوروگلى، ءا. مارعۇلان، ءا. قوڭىراتبايەۆ سەكىلدى عالىمدار ەپوستىڭ نەگىزگى سارىندارى ۇلى دالادا اۋىزشا تۋعاندىعىن تۇجىرىمداعان. باتىس وعىزدارى اراسىنان ەپوستى جازىپ الۋشى مۇراعا ادەبي وڭدەۋ جاساماي قاز- قالپىندا بەرگەندىگى ءسوز ناقىسىنان، ەپيكالىق تولقىندى يىرىمدەرىنەن بايقالادى.

ايگىلى داستاننىڭ تولىق اتى «كىتابي عالي ليسان تايفا وعۋزان» دەپ اتالادى. جىر ەكى ورىندا ساقتالعان: ۆاتيكان (12 جىر) ءھام درەزدەن (6 جىر) نۇسقاسى. درەزدەن نۇسقاسىن حاتقا تۇسىرگەن ابداللاح يبن فاراح. ۆ. بارتولد 1922 -جىلى ورىس تىلىنە اۋدارعان وسى نۇسقا 1950 -جىلى باكۋدە، 1962 -جىلى ماسكەۋدە باسىلدى.

جىردى ءا. قوڭىراتبايەۆ پەن م. بايدىلدايەۆ 1986 -جىلى ورىسشادان، ب. ىسقاقوۆ 1997 -جىلى تۇرىك تىلىنەن اۋدارىپ جاريالادى. ⅩⅤ عاسىردا حاتقا تۇسكەن، قورقىت اتىنا جيناقتالىپ، توپتالعان «كىتابي ءدادا قورقىت» ەپوسىندا وعىزداردىڭ كەيىنگى قونىسىندا پايدا بولعان كەيبىر ۇعىم- تۇسىنىكتەر، جەر- سۋ اتتارى، ءدىني سارىن قاباتتارى دا بار.

بۇل ەپوستىڭ تابيعاتىنان بابا جۇرتىن ساعىنىپ، ءپىر تۇتقان ەل ۇزاندارىنىڭ قورقىتتىڭ اتىن ءتۇپقازىق ەتىپ، تۇپتوركىنى بايىرعى بابا توپىراقتان باستاۋ الاتىن جىر اڭىزداردى ازەربايجان، كىشى ازيا ايماعىندا قايتا- قايتا ايتىپ توپتاپ، جيناقتاعانى، ادەمى ەپوسقا اينالدىرعانى بىلىنەدى. جىردا ۇلى دالا ەپوسىنا ءتان تەلەگەي تەڭىز توكپەلىك، شىمىر جەلى، كومپوزيتسيالىق كەستەلى ۇيلەسىم كەمي تۇسكەن. وتىرىقشى قالالىق ەلدىڭ ەرتەگى ايتۋ ماشىعىنا ءتان توسىن ديالوگ، شىتىرمان نوۆەللالىق سارىن، ايتۋشىنىڭ امىرشىگە باعىشتاعان تىلەك سوزىمەن تۇيىندەلەتىن وزگەشە ورنەك اڭعارىلادى.

بۇل داستان عالىمداردىڭ پىكىرىنشە ازەربايجان وعىزدارى اراسىندا تۇتاس تۇلعالى ەپوستىق شىعارماعا اينالىپ، تولىسا تۇسكەن. ايگىلى عالىم ءا. قوڭىراتبايەۆ داستانداردىڭ جەتەۋى سىر بويىندا، بەسەۋى كاۆكازدا پايدا بولعان دەگەن پىكىرگە بەيىل بىلدىرەدى. دەمەك، بۇدان كاۆكاز تاراپىنا قورقىتتىڭ ءوزى ەمەس جاڭا بوياۋمەن جاڭعىرعان ءسوزى بارعان، قاسيەتتى بابانىڭ رۋحىنىڭ ۇشقىنى جاڭا مەكەندە جاۋمەن قيدالاسقان قالىڭ ۇرپاعىن جەبەگەن، كيەلى ارۋاعى بالقان اسقان باحادۇرلەرگە پانا بولعان دەۋگە بولادى.

انادولى توپىراعىنا تابان تىرەگەن جۇرەكتى دە بىلەكتى باتىر بابالار تانىمى - گرەك فيلوسوفياسىنا، قالىبى - ريم مەملەكەتتىگىنە ارقا سۇيەگەن حريستياندىق باتىسپەن بەتپە- بەت كەلگەندە، وزىندىك كەسكىن- كەلبەتىن جوعالتىپ الماۋعا سەپتەسەتىن رۋحاني يممۋنيتەت ىزدەگەنى انىق. ءدىن مەن ءداستۇردىڭ ۇيلەسىمىنەن تۋعان مۇنداي ىشكى قۋاتتى قالقاندى تۇرىكتەر قورقىت اتادان تاپقان سىڭايلى.

سوندىقتان قورقىت اتا كىتابى - تۇرك ءتىلى مەن تاريحىنىڭ ءتۇپسىز تەرەڭدىگىن تانىتاتىن ءقاشقاريدىڭ ايگىلى سوزدىگىن، تۇرك مەملەكەتتىلىگى مەن مادەنيەتىنىڭ ورەلى ءورىسىن كورسەتەتىن بالاساعۇننىڭ «قۇتتى بىلىگىن» جانە تۇرك رۋحانياتى مەن ومىرشەڭ ونەگەسىن ايگىلەيتىن ءياساۋيدىڭ دانا حيكمەتتەرىن بويىنا جيناقتاعان ۇلتتىق كودقا اينالدى. يسلام ءىلىمى كەڭ قانات جايعان وعىزدار اراسىندا حاتتالعان «قورقىت اتا كىتابىندا» قورقىتتىڭ اجالمەن ايقاسۋى، باقسىلىق سيپاتى ايرىقشا كورىنە بەرمەيدى. الايدا، «ءدادا قورقىت» - ساۋەگەي، قيىن ساتتە جاردەم بەرۋشى، تارىققانعا جول سىلتەيتىن اقىلگوي، ءتۇس جورۋشى بولجامپاز، باتىرعا ەسىم بەرۋشى باتاگوي، ناقىلشىل دانا، جىرشى ۇزان. دەگەنمەن، ونىڭ كورىپكەلدىك قاسيەتتى سيپاتى ارەگىدىك قىلاڭ بەرىپ وتىرادى. قازاقتاعى قورقىتقا ءتان اجالعا قارسى شىعۋ سارىنى بۇل كىتاپتا توقا بالاسى ەرجۇرەك دومرۋلعا قاتىستى جانالعىش ازىرەيىلگە كۇرەس تۇرىندە اڭگىمە ەتىلەدى.

كىتاپتا قورقىت ءبىر جاعىنان وسى ەپوستى جىرلاۋشى، ءبىر جاعىنان كەيىپكەر رەتىندە ارالاسادى. ەپوستا ورتالىق ازيادان ۇلاسقان سيۋجەتتەر باسىمدىققا يە ەكەنى قاراپايىم كوزگە دە ايقىن كورىنەدى. ەپوستىڭ نەگىزگى سارىندارى، كەيىپكەرلەرىنىڭ ەسىم- سويى، جەر- سۋ، رۋ اتتارى قازاق دالاسىندا مول ۇشىراسادى. مىسالى، قازىلىق، قاراتاۋ، ءشاۋىلدىر، تۇركىستان، قاراشىق، دومباۋىل، ءبايبورى، بامسى بايراق (الپامىس)، بايشۇبار، بانۋ شەشەك، قازان، ت. ب. بۇدان بايقايتىنىمىز، قورقىت اتانىڭ ءومىر سۇرگەن ولكەسى دە، ول تۋرالى جىردىڭ تۋۋىنا تۇرتكى بولعان تۇپكى سيۋجەتتەر تابيعاتى دا ۇلى دالاعا ءتان.

جالپى، ءداستۇر ساباقتاستىعىن، مادەني مۇرا جالعاستىعىن ەسكەرمەي وعىز بەن قىپشاقتىڭ ارابايلانىسى باياعىدا اياقتالعان دەپ ەسەپتەپ، ورتاسىنا قامال تۇرعىزا سالۋ قيانات بولادى. كاۆكاز تاراپىنا وعىزدارمەن قاتارلاس قىپشاقتار دا بارعانىن، بۇل ەكى ۇلىستىڭ قاناتتاس ءومىر سۇرگەنىن، ءبىرىن- ءبىرى تولىقتىرىپ تەلقوڭىر داۋرەن كەشكەنىن قازىرگى تاريحشىلار ايقىنداپ وتىر. بۇل جايىندا ءسوز قوزعاعان ءا. مارعۇلان قازاقتىڭ قۇرامىندا وعىزداردىڭ دا سىلەمى بار ەكەنىن، بەرتىن كەلە كەيبىر (كەتە، كەردەرى، اداي، ابدال) تايپالارى قازاق قۇرامىنا قوسىلعانىن العا تارتادى.

تۇگەل تۇركىگە ورتاق تۇلعا

ايگىلى الىشەر ناۋاي: «اللانىڭ نۇرى جاۋعىر قورقىت اتا ەدى، تۇركى ۇلىسى اراسىندا ودان داڭقتى، ودان اسقان كىسى جوق ەدى. ونىڭ داڭقى ەشكىمگە جەتكىزبەيتىن ەدى.

وزگەشەلىگى، دانىشپاندىق اتىنىڭ كوپ شىعۋى، نەشە جىل وزىنەن بۇرىنعىنى ءبىلۋى، نەشە جىل وزىنەن كەيىنگىنى بولجاپ، كەلەشەكتى ايتىپ بەرۋى، ونىڭ تاڭعالارلىق ناقىل سوزدەرى وسى كۇنگە دەيىن بار» دەپ دالا وركەنيەتىنىڭ داناگويىنە باس يەدى. تۇركى الەمى ءۇشىن قورقىت اتا ءداۋىرى تۇبەگەيلى بەتبۇرىس، جولايرىق زامان بولعانى شىندىق. وعىز، قىپشاق سەكىلدى تۇركى تايپالارى ەۋرازيا كەڭىستىگىندە سەڭدەي ساپىرىلىسىپ، قونىس جاڭالادى، ءورىس ۇلعايتىپ جاتتى.

كەيبىرى يسلام ءدىنىن قابىلداپ، كەيبىرى ەسكى سەنىمىندە قالا بەردى. بۇل كەزەڭدە تۋ كوتەرگەن وعىز- قىپشاق قاۋىمىن رۋحاني جەبەۋشى قورقىت اتا بولدى. وعىز بەن قىپشاقتىڭ ايىرىلعان تۇسىنا حالىق وسىلايشا سوزبەن ەسكەرتكىش تۇرعىزادى. ۇلى تۇركىدەن سارقىت العان وعىز بەن قىپشاق تايپالارىنىڭ قۋاتتى وداعى IX-  Ⅺ عاسىرلاردا سىر بويىندا وركەنيەتتىڭ ۇزدىك ۇلگىلەرىن قالدىرىپ، تۇركى الەمىنىڭ تۋىن جەلبىرەتتى. بۇل وداق ساياسي- يدەولوگيالىق قايشىلىق تۇسكەن سوڭ بىرتىندەپ ىدىراعانى دا بەلگىلى.

الايدا، تاريح كوشىنىڭ بۇرالاڭىندا اراسى الشاقتاعان اعايىن ۇلىستاردى بىرىكتىرۋشى تۇلعا، ۇلى ءرامىز - كەمەڭگەر قورقىت اتا بولدى. قورقىت اتا تۋرالى جىر- اڭىزداردا تەڭىزدەي تولقىعان، كيىكتەي جوسىعان وعىز- قىپشاق تايپالارىنىڭ قيلى تاعدىر- تالەيى، التايدان سىر بويىنا، ودان كاۆكازعا، ءارى قاراي انادولىعا دەيىن جايىلعان كوشى- قونىنىڭ ۇزىن- ىرعاسى، سوقپاق سورابى باس قوسىپ، ەلەس بەرەدى.

سىر بويىندا جاساعان قورقىت اتا وعىز بەن قىپشاقتىڭ ءتۇيىلىسى، تاڭىرىلىك سەنىم مەن يسلام ءدىنىنىڭ قيىلىسى داۋىرىندە عۇمىر كەشكەندىگى، وركەنيەتتەر توعىسقان، دالا مەن قالا سالتى جارىسقان جولايىرىق ءداۋىردىڭ دانەكەرشى تۇلعاسى بولعاندىعى ونىڭ باي مۇراسىنان ايقىن كورىنەدى. ال وعىز- قىپشاقتىڭ ءبىر انانىڭ قاعاناعىنان جارىلعان ەگىزدەي ۇيالاس كەزەڭى سىر بويىندا وتكەنى ءمالىم. قورقىتتىڭ اتاسى وعىز، ناعاشى جۇرتى قىپشاق ەدى دەيدى كونە شەجىرە. قازىنالى قورقىت اتا ميراسىن باعزى زاماننان ءار جۇرت وزىنە تابارىك ەتكەن، سوندىقتان ونىڭ ءار ۇلىستا وزىندىك ەرەكشەلىككە يە جىر- ءاپساناسى ساقتالعان. قورقىت اتا ۋاقىت پەن كەڭىستىكتىڭ قويۋ مۇنارىنان اراسى الشاقتاعان الاشتى قاسقاعىم ساتتە بىرىكتىرە الاتىن، باسىن قوسىپ ىزگىلىك پەن جەڭىسكە باستايتىن دالا دارابوزى.

بۇل ونىڭ وعىز- قىپشاقتىڭ ەنشىسى بولىنبەگەن داۋىردە ءومىر سۇرگەن نار تۇلعا ەكەنىن كورسەتەدى. قورقىت اتانىڭ بەينەسىندە ميفتىك استارلى بوياۋ قالىڭ بولعاندىقتان كەيبىر شىعارمالاردا ونىڭ 295 جىل جاساپ، ءۇش امىرشىگە ءۋازىر بولعانى ايتىلادى. ءبىر دەرەكتەر مۇحاممەد پايعامبارعا ەلشىلىككە بارعانىن، ابباس اۋلەتى باعداتتى باسقارىپ تۇرعان شاقتا ءومىر سۇرگەنىن العا تارتادى. ۇشان تەڭىز مالىمەت قورىن تەكسەرە كەلە اكادەميك ءا. مارعۇلان قورقىتتى VII- Ⅷعاسىردا سىر بويىندا دۇنيەدەن وتكەن تۇلعا دەگەن قورىتىندى جاسايدى. ۇلىلار ءبىر جەردە تۋىپ، مىڭ جەردە ولەدى» دەگەن قاناتتى ءسوز بار. قورقىت اتانىڭ ءقابىرىنىڭ ءوزى ءۇش جەردە اتالادى: تۇركيانىڭ بايبۇرت اۋدانى، كاۆكازدا دەربەنتتە، سىرداريا بويىندا قارماقشى اۋدانىندا. جالپى، ۇلى قايراتكەرلەردىڭ تىنىم تاپقان كيەلى ورىندارى قاتارىنان ەكى- ءۇش ولكەدە ورنالاسقان دەپ ايتىلا بەرەتىنى بار. ماسەلەن، ايگىلى ارىستان باپتىڭ قابىرى قىرعىزستاندا، وتىراردا جانە سىر بويىندا بار.

مۇنداي كيەلى ورىندارعا كەي جاعدايدا مارقۇمنىڭ سۇيەگى جاتپاسا دا قۇربان شالىپ، دۇعا وقيتىن بولعان. قورقىت اتانىڭ قازاقتاعى ءاپسانا- ميفتەرىنە قاراعاندا، ونىڭ بەينەسى كونە تۇركىلىك داستۇردەن اجىراي قويماعانى بىلىنەدى. ەندەشە، كەيىنگى داۋىردە بولعان وعىز كوشىمەن قورقىت اتانىڭ رۋحى، ميراسى ەرىپ بارعان دەۋگە بولادى. قورقىتتىڭ بەيىتىن ۇزاق زامانالار بويىنا جەل ءمۇجىپ، سۋ شايىپ، ابدەن توزدىرعان- دى. 1898 -جىلعى قازان ايىندا مازاردىڭ باسىنا بارعان بەلگىلى وقىمىستى ءا. ديۆايەۆ وسىنى كوزىمەن كورىپ، «قورقىتتىڭ ەجەلگى بەيىتى ءوزىنىڭ سوڭعى كۇندەرىن باستان كەشىپ جاتىر»، - دەپ كۇيزەلە جازدى. بەلگىلى عالىم ۆ. جيرمۋنسكييدىڭ «سىر بويىندا قورقىتتى قادىرلەۋدىڭ مىڭ جىلدىق ونەگەسى بار» دەۋى دە بەكەر ەمەس.

«عارىش قاقپاسى» سانالاتىن، جەر كىندىگى ىسپەتتى بايقوڭىر ماڭىندا ىرگە تەپكەن قورقىت اتا كەشەنى ماڭگىلىكتىڭ ءمانىن مەڭزەپ تۇرعانداي. سوندىقتان، قورقىت اتانىڭ كىسىلىكتىڭ كىلتىنە نۇرلى باستاۋ بولاتىن باي مۇراسىن ادامزاتتىڭ اقىل- وي قازىناسى تۇرعىسىنان الەمدىك كەڭىستىكتە دارىپتەپ، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ كادەسىنە جاراتۋدىڭ ماڭىزى زور. تۇڭعيىق تەرەڭ فيلوسوفياسى جاسامپاز ومىرگە قۇشتارلىقتى وزەك ەتكەن قورقىت مۇراسىنا دۇركىن- دۇركىن قايتا ءۇڭىلىپ، ءداۋىر اعىستارىنا ساي قىرتىس- قاتپارلارىن جاڭاشا باعامداپ ءارى باعالاپ وتىرۋ - بۇگىنگى زەردەلى قاۋىمنىڭ ءبىر پارىزى.

دارحان قىدىر-ءالى، «ەگەمەن قازاقستان»