اقىندىق تالانت پەن ازاماتتىق ۇستانىم
كەي ساراپشىلار ونى "تالانت پەن ازاماتتىق ۇستانىمدى بىرگە الىپ جۇرۋگە بولاتىنىن كورسەتكەن تۇلعا" دەپ سيپاتتايدى.
قازاق قوعامىندا "زيالى قاۋىم" اتالاتىن ەلگە تانىمال كەي اقىن-جازۋشىلاردىڭ مەرەيلى جاسىن كەڭ كولەمدە اتاپ ءوتۋ ءداستۇرى بار. سونىڭ ىشىندە اسىرەسە بيلىك توڭىرەگىنە جاقىن شىعارماشىلىق وكىلدەرىنە مەملەكەت تاراپىنان ەرەكشە قۇرمەت، ماراپات كورسەتىلىپ جاتاتىنى بايقالادى. ءبىراق زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ بارىنە بىردەي ونداي قۇرمەت بۇيىرا بەرمەيدى.
ازاتتىق تىلشىسىمەن اڭگىمەدە قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى، اقىن، قوعام قايراتكەرى مۇحتار شاحانوۆ بيىل شىلدەنىڭ ەكىسى كۇنى 75 جاسقا تولعانىن تۋعان جەرىندە اتاپ وتكەنىن، قالعان شارالاردى كۇزگە قالدىرىپ وتىرعانىن ايتتى. "ول ۇكىمەت دەڭگەيىندە ۇيىمداستىرىلا ما، جوق پا" دەگەن سۇراققا اقىن: "اتاپ وتۋگە قۇلشىنبايمىن. باعىتىم باسقا، ۇستانىمىم باسقا، بىرەۋلەر وتكىزە مە، وتكىزبەي مە، شارۋام جوق"، - دەپ جاۋاپ بەردى.
جەلتوقسان تۋرالى مالىمدەمە
سوۆەت زامانىندا اقىندىعىمەن اتى شىققان مۇحتار شاحانوۆ 1989 -جىلى ماسكەۋدە س س س ر حالىق دەپۋتاتتارى جوعارى سوۆەتىنىڭ ءبىرىنشى سەزىندە 1986 -جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىستى جاساعان مالىمدەمەسىنەن كەيىن قوعام قايراتكەرى رەتىندە تانىلدى. ول س س س ر كولەمىندە تىكەلەي ەفير ارقىلى كورسەتىلگەن سيەز مىنبەرىنەن الماتىدا 1986 -جىلعى جەلتوقساندا ماسكەۋ شەشىمىنە نارازىلىق ءبىلدىرىپ الاڭعا شىققان قازاق جاستارىنىڭ شەرۋىن بيلىكتىڭ باسىپ-جانشۋى جانە ودان كەيىن رەسپۋبليكادا جۇرگىزىلگەن قۋعىن-سۇرگىن جايلى قالىڭ بۇقاراعا العاش رەت جەتكىزىپ، جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ جاي-جاپسارىن ادىلەتتى تەكسەرۋ ءۇشىن كوميسسيا قۇرۋ قاجەتتىگىن ايتقان.
شاحانوۆ سيەز مىنبەرىنە شىعۋعا ءسوز سۇراعان كەزدە جەلتوقسان وقيعاسى ەمەس، ەكولوگيالىق تاقىرىپقا - ارال تەڭىزىنىڭ ماسەلەسى تۋرالى سويلەيتىنى تۋرالى ءوتىنىش بىلدىرگەنىن ايتادى. ول 1988 -جىلى قازاقستاندا قۇرىلعان تۇڭعىش ەكولوگيالىق قوزعالىس - "ارال- بالقاش" قوعامدىق كوميتەتىن باسقاراتىن. قازاقستاننان سايلانعان جيىرماعا جۋىق دەپۋتات "شاحانوۆ ارال پروبلەماسىن ايتۋعا ءسوز سۇرايدى" دەگەن وتىنىشكە قول قويىپ، ونى سيەزد پرەزيديۋمىنا تاپسىرعاننان كەيىن عانا بيىك مىنبەردەن سويلەۋگە مۇمكىندىك تۋعان.
قازىر ينتەرنەتتە ساقتالعان ۆيدەودان مۇحتار شاحانوۆ 1989 -جىلى ماسكەۋدە ءبىرىنشى سەزدە مالىمدەمە جاساپ تۇرعان كەزدە زالدا وتىرعان قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى گەننادي كولبين، مينيسترلەر سوۆەتىنىڭ ءتوراعاسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ جانە قازاقستاننان سايلانعان وزگە دە دەپۋتاتتاردى كورۋگە بولادى. ءبىراق قازىر مۇحتار شاحانوۆ الگى ادامداردىڭ سول كەزدەگى رەاكسياسى قانداي بولعانى تۋرالى تاراتىپ ايتۋدان تارتىنادى.
- ارال ماسەلەسىنىڭ ورنىنا جەلتوقسان وقيعاسىندا قازاق حالقىنا "ۇلتشىل" دەگەن ورىنسىز ايىپ تاعىلعانى تۋرالى سويلەدىم. ەرتەڭىندە الگى وتىنىشكە قول قويعان 19 دەپۋتاتتىڭ 16 سى "شاحانوۆ ءبىزدى الدادى، دەپۋتاتتىقتان ايىرۋ كەرەك" دەپ ارىز جازدى، - دەيدى ول.
شاحانوۆتىڭ ماسكەۋدەگى سيەزدەگى مالىمدەمەسى جايلى ءارتۇرلى پىكىرلەر بار. وندا بيىك مىنبەردەن جەلتوقسان وقيعاسى تۋرالى ايتقانى ءۇشىن مۇحتار شاحانوۆتى كەيىن رەسپۋبليكانىڭ ءبىرىنشى باسشىلارى قاتتى ايىپتاعانى ايتىلادى.
ماسكەۋدەگى سەزگە دەيىن باسپا سوزدە ءبىرجاقتى سيپات بەرىلىپ كەلگەن جەلتوقسان وقيعاسىنا دەگەن كوزقاراس وزگەرە باستادى. قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراعاندار شاعىمدانىپ، ولاردىڭ كەيبىرىنىڭ ءىسى قايتا قارالدى. كەيىن قازاقستان جوعارى كەڭەسى قۇرعان جەلتوقسان وقيعاسىن تەرگەۋ كوميسسياسىنا مۇحتار شاحانوۆ جەتەكشىلىك ەتتى. كوميسسيا جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسى بار جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋىكتەردەن، وقيعاعا قاتىسۋشىلاردى تەرگەۋمەن اينالىسقان قۇقىق قىزمەتكەرلەرىنەن، وقيعاعا قاتىسىپ، بيلىكتىڭ وزبىرلىعىنا كۋا بولعان قاراپايىم ازاماتتاردان جاۋاپ الىپ، كۋالىكتەر جينادى. ول تۋرالى باسپا سوزدە جانە كەيىن زەرتتەۋلەردە كوپتەگەن دەرەكتەر جاريالاندى. ءبىراق، جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسۋشىلار مەن زەرتتەۋشىلەردىڭ كوبى ول كوميسسيا ءوز جۇمىسىن سوڭىنا دەيىن جەتكىزە المادى دەپ سانايدى.
مۇحتار شاحانوۆ بۇعان دەيىن جەلتوقسان وقيعاسىنا ارنالعان ءتۇرلى شارالاردا جانە باسپا سوزگە بەرگەن سۇحباتتارىندا "سوۆەتتىك كەزەڭدەگى باسشىلاردىڭ ءالى دە بيلىكتە وتىرۋىنا بايلانىستى شىندىق سوڭىنا دەيىن اشىلماي قالعانى" تۋرالى ايتقان.
وكىلەتتى ەلشى
ماسكەۋدەگى مالىمدەمەسىنەن كەيىن قوعام قايراتكەرى رەتىندە جاڭا قىرىنان تانىلعان مۇحتار شاحانوۆ 1991 -جىلعى قازاندا اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆپەن بىرگە قازاقستان حالىق كونگرەسى پارتياسىنا جەتەكشىلىك ەتتى. ءبىراق ليبەرالدى- دەموكراتيالىق باعىتتاعى پارتيا باسشىلىعىندا ولار كوپ وتىرمادى. 1993 -جىلى قازاقستاننىڭ قىرعىزستانداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى قىزمەتىنە تاعايىندالعان مۇحتار شاحانوۆ پارتيانىڭ تەڭ ءتوراعاسى قىزمەتىنەن كەتتى. پارتيانىڭ "بيلىككە كونسترۋكتيۆتى وپپوزيتسياعا كوشەتىنىن" مالىمدەپ، قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتى سىناۋعا كوشكەن ولجاس سۇلەيمەنوۆ تە 1995 -جىلى يتالياعا ەلشى بولىپ تاعايىندالعان سوڭ قازاقستان حالىق كونگرەسى پارتياسى ساياسات ساحناسىنان بىرتىندەپ جوعالدى.
كەيبىر ەستەلىكتەردە "بيلىك قازاقستان حالىق كونگرەسى پارتياسىن سول كەزدە بەلسەندىلىگىمەن تانىلعان ۇلتتىق باعىتتاعى "ازات" قوزعالىسىن السىرەتۋ ءۇشىن قۇردى" دەگەن بولجامدار جاسالعان.
شاحانوۆ قازاقستان حالىق كونگرەسى پارتياسىنان كەتۋىنە ولجاس سۇلەيمەنوۆپەن كوزقاراسىنىڭ ۇيلەسپەۋى سەبەپ بولعانىن، ال ەلشىلىك قىزمەتكە "ومىرىنە قاۋىپ تونگەن سوڭ" كەلىسىم بەرگەنىن ايتادى.
- شەتەلگە كەتپەسەڭ بولمايدى دەگەن حابار كەلگەن سوڭ قىرعىزستانعا ەلشى بوپ كەتتىم. وندا "وركەنيەتتىڭ اداسۋى" جانە "جازاگەر جادى كوسموفورمۋلاسى. شىڭعىس حاننىڭ پەندەلىك قۇپياسى" دەگەن رومان جازدىم. يۋنەسكو بۇل ەكەۋىن الەمدىك پوەزيانىڭ بيىگى دەپ باعالادى، - دەگەن اقىن ومىرىنە كىمنىڭ، قانداي قاۋىپ توندىرگەنىن اشىپ ايتپادى.
ءتىل ءۇشىن كۇرەس
مۇحتار شاحانوۆ ەلشى قىزمەتىنەن ورالعاننان كەيىن، 2004 -جىلى قازاقستان پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلاندى. ول دەپۋتات مانداتىنا يە بولعان پارلامەنت ءماجىلىسى سايلاۋىن قازاقستان وپپوزيتسياسى ادىلەتسىز ءوتتى دەپ باعالاعان ەدى.
وسى كەزدە شاحانوۆ قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ جانە قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋدى ماقسات تۇتاتىن "مەملەكەتتىك ءتىل" قوعامدىق قوزعالىسىنا ءتوراعا بولىپ سايلاندى. ول قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايى تۋرالى پارلامەنتتە دە ۇنەمى ماسەلە كوتەرىپ، ۇكىمەتكە ساۋالدار جولدادى.
مۇحتار شاحانوۆ ءماجىلىس دەپۋتاتتىعىنان كەتكەننەن كەيىن "حالىق رۋحى" اتتى جاڭا پارتيا قۇرۋعا تالپىنىس جاساپ كوردى. ءبىراق پارتيا رەسمي تىركەۋدەن وتە الماعاندىعىنا بايلانىستى 2011 -جىلى كۇزدە ول "رۋحانيات" جاسىلدار پارتياسى اتىنان ءماجىلىس سايلاۋىنا ءتۇسۋ نيەتى بارىن ايتتى. ءبىراق، شاحانوۆتى رۋحاني جەتەكشىسى دەپ جاريالاعان "رۋحانيات" پارتياسىنىڭ بۇرىنعى باسشىلىعى قايتا سيەز وتكىزىپ، ول شەشىمدى وزگەرتتى.
مۇحتار شاحانوۆ "حالىق رۋحى" پارتياسىن ءالى دە تىركەتۋدەن ءۇمىتى بارىن، ءبىراق "ول پارتيادان بيلىك سەسكەنەتىنىن" ايتادى.
2009 -جىلى كۇزدە مۇحتار شاحانوۆ باستاعان ءبىر توپ اقىن- جازۋشىلار مەن قوعامدىق بەلسەندىلەر بيلىك قازاقستان حالقىنىڭ اسسامبلەياسى ارقىلى جۇرت تالقىسىنا ۇسىنعان "ەل بىرلىگى" دوكتريناسىنا قارسى شىقتى. ولار ۇلتتىق دوكتريناداعى "قازاقستاندىق ۇلت" دەگەن اتاۋعا كەلىسپەيتىندەرىن مالىمدەپ، ونى الىپ تاستاۋدى تالاپ ەتتى. نارازىلار ەگەر بيلىك داۋلى دوكترينانى جەلتوقساننىڭ 17 سىنە دەيىن كەرى قايتارىپ الماسا، وندا اتالعان كۇننەن باستاپ اشتىق جاريالايتىندارىن مالىمدەگەن بولاتىن.
ارادا 20 كۇن وتكەندە شاحانوۆ بيلىكپەن كەلىسىمگە كەلگەنىن، اشتىق جاريالاۋ تۋرالى ويىنان اينىعانى تۋرالى مالىمدەمە جاسادى. مۇحتار شاحانوۆ كەيىن دە مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى بويىنشا بىرنەشە رەت وتكەن جيىن ۇيىمداستىرۋشىسى بولدى.
"تالانت پەن ازاماتتىق ۇستانىمدى الىپ ءجۇرۋ"
بۇرىنعى قازاقستان جوعارى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى، وپپوزيتسيالىق ساياساتكەر سەرىكبولسىن ءابدىلدين مۇحتار شاحانوۆتىڭ ساياسي قوعامدىق قىزمەتىنە ەكىگە بولە قاراعان دۇرىس دەپ سانايدى.
- سوۆەت وكىمەتى كۇشىندە تۇرعاندا جەلتوقسان وقيعاسى تۋرالى جاساعان مالىمدەمەسى مەن اتقارعان قىزمەتى - باتىلدىق. ءبىراق كەي ماسەلەلەردى، ماسەلەن، "قازاق ءتىلى تەك مەنىڭ ارقامدا مەملەكەتتىك ءتىل بولدى" دەگەن مالىمدەمەسى، بالكىم، ارتىقتاۋ بولار، - دەيدى ول.
ءابدىلدين 1993 -جىلى قۇرىلعان قازاقستان حالىق كونگرەسى پارتياسىن ەكى ءتوراعا - مۇحتار شاحانوۆتىڭ دا، ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ دە تاستاپ كەتكەنىن قۇپتامايدى.
- حالىقتىڭ جاعدايى مەن ادىلەتتى قورعايمىن دەپ باستاعان ىستەرىن ەكەۋى دە سوڭىنا جەتكىزبەدى. كۇنكورىس تە كەرەك بولعان شىعار. ويتكەنى بۇرىنعى جۇيە تاراپ، ءجىبى ءتۇزۋ جۇمىس بەرۋشى تەك ءبىر ادام عانا بولىپ قالدى. ەكىنشىدەن، ەكەۋىنە دە جوعارىدان قىسىم بولعانعا ۇقسايدى، - دەيدى ول.
وپپوزيتسيالىق ساياساتكەر سەرىكبولسىن ءابدىلدين مۇحتار شاحانوۆتىڭ ءالى كۇنگە دەيىن قوعامدىق ىستەن قالىس قالماعانىن جوعارى باعالاپ، ونى "ۇستانىمى، جىگەرى بار ادام" دەپ سيپاتتايدى. ول "جۇرت اۋزىنا قاراپ وتىرعان شىعارماشىلىق ادامدارىنىڭ بىردە ولاي، بىردە بىلاي كەتىپ قالعان كەزدەرىن" سىنامايتىنىن ايتادى.
ساياساتكەر دوس كوشىم بولسا مۇحتار شاحانوۆقا ساياساتتىڭ ءادىس- تاسىلدەرىن مەڭگەرگەن ساياساتكەر دەۋدەن گورى، "تالانت پەن بەلسەندى ازاماتتىق ۇستانىمدى قاتار الىپ جۇرگەن تۇلعا" دەگەن سيپاتتاما دالىرەك كەلەدى دەپ بىلەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى ۋاقىتتا "بيلىكتى سىناپ، وعان پىكىرىن جەتكىزە الاتىن زيالى قاۋىم ساۋساقپەن سانارلىق".
- تانىمال، بەدەلدى ادامداردان ۇمىتتەنۋ - قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىندە بۇرىننان بار. سوۆەتتىك توتاليتارلىق جۇيە جەلدىڭ ىعىندا جۇرەتىن زيالىق قاۋىم دايىنداپ، بيلىكتىڭ قولبالاسىنا اينالدىردى. بۇل تۇرعىدا مۇحتار شاحانوۆ وزگەشە، وقشاۋ كورىنەدى، - دەيدى ول.
دوس كوشىم مۇحتار شاحانوۆتىڭ قوعامدىق قىزمەتىندە "وپپوزيتسيامەن جاقىنداسۋ كەزەڭى" دە بولعانىن ايتادى. ونىڭ سوزىنشە، وپپوزيتسيالىق ساياسي كۇشتەر حالىق اراسىندا بەدەلدى مۇحتار شاحانوۆتى قاتارىنا تارتقىسى كەلگەن. "ۇلتتىق باعىتتاعى ماڭىزدى ماسەلەلەر بويىنشا وپپوزيتسيامەن كەيدە بىرگە جۇرگەنىمەن، شاحانوۆ وپپوزيتسيا قاتارىنا وتپەگەندى ءجون كورگەن" دەيدى ول.