قازاقتىڭ ويۋ- ورنەگىنىڭ ماتەماتيكالىق عىلىمي ءمانىن اشۋ كەرەك - بولاتباي ناسىلبەك ۇلى
قازاقپارات قىتايلىق ب ا ق- تا جارىق كورگەن، ۇلتىمىزدىڭ مايەكتى مادەنيەتى، حالىقتىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگىنە ءسان بەرگەن ويۋ- ورنەك ونەرىن ماتەماتيكا عىلىمىمەن بايلانىستىرا زەرتتەپ جۇرگەن بولاتباي ناسىلبەك ۇلىنىڭ وقىرمانعا وي سالار سۇحباتىن ۇسىنادى.
***
بولاتباي ناسىلبەك ۇلى - 1940 -جىلى قىتايدىڭ كۇنەس اۋدانى قارابۋرا اۋىلىندا تۋعان. ول اۋىلدى جەردە مۇعالىم، مەكتەپ ديرەكتورى قىزمەتتەرىن اتقارا ءجۇرىپ كوپتەگەن عىلىمي- تانىمدىق ماقالالار جازدى. بولاتباي ناسىلبەك ۇلىنىڭ «قازاق ويۋ- ورنەگىنىڭ عىلمي نەگىزدەرى» اتتى كىتابى 1995 -جىلى جارىق كورگەن ەدى. بۇگىنگى كۇنى «وركەنيەت ورىسىندەگى قازاق ويۋ- ورنەكتەرى» اتتى جاڭا كىتابىن باسپاعا دايىنداپ وتىر ەكەن.
- بولاتباي ناسىلبەك ۇلى قازاق ويۋ- ورنەگىنىڭ ماتەماتيكا عىلىمىمەن بايلانىسى جونىندەگى ىزدەنىسىڭىزگە نە سەبەپ بولدى؟
- مەن بالا كەزىمنەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن قازاق حالقىنىڭ ويۋ- ورنەگىن جيناۋ، رەتتەۋ، زەردەلەۋمەن بىرگە ونىڭ ماتەماتيكالىق ءمانىن زەرتتەۋ جۇمىسىمەن اينالىسىپ كەلەمىن. سول ەڭبەكتەنۋدىڭ ناتيجەسىندە «وركەنيەت ورىسىندەگى قازاق ويۋ- ورنەكتەرى» دەگەن كىتابىم دۇنيەگە كەلدى. بۇل ەڭبەكتە مەن قازاق ويۋ- ورنەگىنىڭ گەومەتريالىق ءمانىن اشۋعا قۇلشىندىم. سونىڭ ارقاسىندا قازىر ماتەماتيكالىق بىلىمدەردى پايدالانا وتىرىپ ويۋ- ورنەكتى ءبىر گەكتار نەمەسە ودان دا كەڭ جازىق جەرگە تۇسىرە الامىن. سونىمەن بىرگە ماتەماتيكالىق جولمەن ورنەكتەردى ءبىر- بىرىنە ۇقساتپاي سىزا الاتىن جانە وياتىن دا بولدىم. راسىندا، بالا كەزىمنەن اجە- اپالارىمىزدىڭ ويعان ويۋ- ورنەكتەرىن كورىپ تاڭعالىپ وسكەن ەدىم. كەيىن كەلە ويۋلاردى جينادىم، رەتتەدىم سودان كەيىن بارىپ مۇنىڭ دا ءوزىم وقىعان ماتەماتيكا عىلىمىمەن تىعىز بايلانىستى عىلىمي ەڭبەك ەكەنىن تانىپ جەتتىم.
- ورنەك پەن ماتەماتيكا ءبىر تۇلعالى عىلىم دەگەنىڭىزدى تەرەڭدەي تۇسىندىرە كەتسەڭىز؟
- ادەتتە ويۋ- ورنەكتىڭ ءوزى ماتەماتيكا دەسە بىرەۋلەرگە عاجايىپ جۇمباق سەكىلدى كورىنۋى مۇمكىن. بۇل راسىندا جۇمباق ەمەس، قايتا ءبىز تۇسىنۋگە، بىلۋگە ءتيىستى عىلىم. الەمدەگى جان- جانۋار، ادامزات تۇگەلدەي ءبىر- بىرىمەن مۇلدە ۇقسامايتىن كەلبەتپەن جاراتىلعان. ادام بولسىن، الدە جان- جانۋار بولسىن، ولاردىڭ الپەتىنە زەر سالا قاراساڭىز، بارلىعى دا ءبىر ءوستىڭ بويىندا ءوز تەپە- تەڭدىگىن ساقتاپ تۇرعاندىعىن كورەسىز. قاراپايىم مىسال ايتايىن، سىزگە قاراپ تۇرعان قۇلىندى سۋرەتكە تارتىپ، وزىڭە قاراپ تۇرعان سول سۋرەتتىڭ توبەسىنىڭ ءدال ورتاسىنان ءبىر نۇكتە، يەگىنىڭ ءدال ورتاسىنان ءبىر نۇكتە بەلگىلەپ ەكى نۇكتەنى تۇتاستىرساڭىز، ءبىر ءتۇزۋ كەلىپ شىعادى. سول ءتۇزۋدى بويلاتىپ سۋرەتتى بۇكتەيتىن بولساڭىز - ەكى كوزى، ەكى قۇلاعى، مۇرنىنىڭ ەكى تاناۋى جانە اۋزىنىڭ ەكى ەزۋى، ءارقايسىسى ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى ءدال كەلىپ بەتتەسە كەتەدى. مىنە، بۇل ءتۇزۋ ماتەماتيكالىق ولشەمدەگى ءوس دەپ اتالادى. ءبىز، بۇدان ماتەماتيكا مەن سۋرەتتىڭ ىشكى بايلانىسىنىڭ وتە تەرەڭدە ەكەنىن بايقايمىز.
ال، قازاق ويۋ ورنەكتەرىنىڭ دە قابىسۋ، جاناسۋ، بەتتەسۋ سىندى ماتەماتيكالىق ەلەمەنتتەرى وسى نەگىزدە بارلىققا كەلگەنىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس. ويۋ- ورنەكتەردىڭ بويىندا ماتەماتيكالىق ەلەمەنتتەردىڭ بولۋى ماتەماتيكا مەن ويۋ- ورنەكتىڭ ءبىر تۇلعالى عىلىم ەكەنىن دالەلدەي تۇسەدى. ويۋ- ورنەك كوبىندە نە ءۇشىن قوشقار ءمۇيىز يمەك فورماسىندا بولىپ كەلەدى؟ ويتكەنى، وندا ماتەماتيكالىق ورنەك ەلەمەنتتەرىنىڭ، ورنەك قۇلاقشا فورماسى مەن ورنەك بۇرشىكشە فورماسىنىڭ بولاتىندىعىندا. ماتەماتيكا - اقيقاتتى، ناقتىلىقتى، تۋراشىلدىقتى، شىندىقتى جاقتايتىن عىلىم. ەگەر ءبىر پاراق ەسەبىڭىزدىڭ ءبىر سانىنان جاڭىلىس كەتسە وندا ەڭبەگىڭىزدىڭ ەش كەتكەنى دەي بەرىڭىز. مىنە، اجە- اپالارىمىز ماتەماتيكانىڭ وسىنداي ەڭ كۇردەلى دە، دالدىك قاسيەتىنىڭ ەلەمەنتىن ورنەككە ەجەلدە- اق سىڭىرە بىلگەن. ولار ويۋ- ورنەكتى ەڭ الدىمەن وبرازدى ويلاۋ تاسىلىمەن ويلاپ الىپ سوسىن وتە دالدىكپەن سىزىپ، سىزعان سايىن تۇرلەندىرۋ، قۇبىلتۋ ارقىلى كوركى كوز تارتاتىن ادامعا ادەمىلىك سەزىم باعىشتايتىن ورەگە جەتكىزگەن.
قازىر ويۋ- ورنەك كوبەيىپ كەتتى، مۇنداي ويۋ- ورنەكتەردىڭ كوبى ەلىكتەۋ مەن ءوز بىلگەنىنشە سىزعاندارى ەكەنىن، ونەرگە جاۋاپكەرسىزدىكپەن قارايتىنداردىڭ قارابايىر دۇنيەسى ەكەنىن كوزىمىز شالعاندا ءىشىمىز اشيدى. سونداي ورنەكتەردى عىلىمي دا ناق سەزىممەن سىزىلعان ورنەكپەن سالىستىرا وتىرىپ زەردەلەسەڭىز ەكەۋىنىڭ اراسىندا جەر مەن كوكتەي پارىق بار ەكەنىن وڭاي اڭعاراسىز. سوندىقتان، ماتەماتيكالىق تانىمى جوق نوبايمەن سىزىلعان ورنەكتەردىڭ قاشاندا ساپاسىز شىعاتىنى تابيعي قۇبىلىس. مىنە، وسىدان ءبىز ورنەك پەن ماتەماتيكانىڭ قاتىناسىنىڭ وتە تەرەڭدە، ورنەك پەن ماتەماتيكا ساباقتاسىپ جاتقانىن كورە الامىز.
- ويۋ- ورنەك مادەنيەتىنىڭ بولاشاعى جونىندە نە ايتار ەدىڭىز؟
- قوعام دامۋىنىڭ تەز نەمەسە باياۋ ءجۇرۋى عىلىم- تەحنيكا دامۋىمەن تىعىز قاتىستى. بۇگىنگىدەي زىمىران زاماندا، ۇكىمەت قولداپ- قۋاتتاپ تۇرعاندا ۇلت ونەرىنە جاناشىر ماماندار، ونەرلىنى قولدايتىن ەل اعالارى ويۋ- ورنەك جاسامپازدىعىنا دا ءبىر ءسات دەن قويسا ەكەن. سەبەبى قازىر باسقا عىلىم سالاسىندا تۇگەلدەي وقۋلىق بار، ال، ويۋ- ورنەك عىلىمىن ارناۋلى ءپان رەتىندە تانيتىن وقۋلىق جوق. باستاۋىش مەكتەپتىڭ بەينەلەۋ ونەرى ساباعىندا ويۋ- ورنەكتەرىمىزدىڭ تام- تۇمداپ بەرىلگەنى بولماسا باسقالاي ارناۋلى وقۋلىقتىڭ بولماۋى، ويۋ- ورنەكتىڭ عىلمي ءمانىن تۇسىنۋدەگى ەڭ ۇلكەن بوستىقتى كەلتىرىپ وتىر. بالا جاسىنان قۇنتتاپ ۇيرەنبەگەن ۇرپاق كەيىن ۇلتتىق ويۋ- ورنەكتەرىمىزدىڭ نە ەكەنىن دە بىلمەۋى ابدەن مۇمكىن. اۋەلى، ويۋ- ورنەكتىڭ ماتەماتيكالىق ءمانىن اشۋدان اۋىز اشۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. مۇنداي بولعاندا ويۋ- ورنەك مادەنيەتىن وسى زامان مادەنيەتىمەن ۇشتاستىرا دامىتۋىمىزدا كەنجەلىك تانىتۋىمىز مۇندا تۇر. ماتەماتيكا ارقىلى قازاقتىڭ ويۋ- ورنەگىن زەردەلەي الاتىن وسى زامان ماماندارى بولعاندا عانا ويۋ- ورنەك عىلىمى مەن ويۋ- ورنەك مادەنيەتىمىزدىڭ كوسەگەسى كوگەرەدى.
قازىر كەيبىرەۋ «ويۋ- ورنەك - حالىقتىڭ ورتاق قازىناسى، بارلىق ادام شەتىنەن يگىلىكتەنەتىن تەگىن جاتقان مۇلىك» دەيتىن سىڭايدا كوزقاراسقا مالدانىپ، ۇلتتىق ونەرىمىزگە جاۋاپسىزدىقپەن قاراپ ءجۇر. بەلگىلى ءبىر اۆتورىمىز ماقالاسىندا «ويۋ- ورنەك - ادامزات ومىرىندەگى اسا قاجەتتى، نەگىزگى تۇرمىستىق، اسەمدىك تالعامنىڭ ءبىر تۇرىندەگى ونەر» دەپ ادەمى باعاسىن بەرىپتى. ال ەندى ءبىر جازارماننىڭ «ورنەككە ماتەماتيكانىڭ قاجەتى قانشا، اپالارىمىز ماتەماتيكانى كەرەك ەتپەي- اق، عاسىرلار بويى ادەمى ورنەك سالىپ كەلگەن، مۇنان ماتەماتيكالىق ءمان ىزدەۋ بوس اۋرەشىلىك ەمەس پە» دەپ جازعانىن وقىدىم. سان عاسىر تاريحى بار ويۋ- ورنەك تەك اسەمدىك ءۇشىن عانا پايدالاناتىن، عىلىمي زەرتتەۋگە كەلمەيتىن، عىلىمي ءمانى جوق، وزگەرمەيتىن، ەشكىم دە وزگەرتە المايتىن قاتىپ- سەمگەن ۇلگى سياقتى بولسا ونى جيناپ، رەتتەپ، زەرتتەپ حالىقتىڭ كادەسىنە جاراتىپ نە قىلامىز؟ ...
وقۋلىعى مەن ۇستازى بولماعان ويۋ- ورنەك مادەنيەتىمىزدىڭ اسىل نۇسقالارىن بۇل كۇندەرى ءوز نوبايى بويىنشا سۇراۋسىز كوشىرە سالاتىندار دا جوق ەمەس. سوندىقتان، ءبىز ويۋ- ورنەكتەي ورتاق قازىنامىزدى قورعاۋعا، ونداعى تاريحي قۇندىلىق پەن ۇلتتىق جاسامپازدىق جاۋھارىن قادىرلەپ ساقتاۋعا ءمان بەرۋىمىز ءتيىس. سونىمەن بىرگە ودان ورىندى دا زاڭدى پايدالانۋ مەن ويۋ- ورنەكتىڭ عىلىمي زاڭدىلىعىن اشىپ، كوبەسى سوگىلمەس ۇلتتىق مادەنيەتىمىز ەكەنىن ۇرپاققا تاعى ءبىر قىرىنان جارقىراتا ءتۇسىندىرۋىمىز كەرەك. ونىڭ مازمۇنىنداعى عىلمي نەگىزدىڭ بار ەكەنىن ءتىپتى دە تەرەڭدەي دالەلدەيتىن كەز كەلگەندىگىن ەسكەرتكىم كەلەدى.
- «وركەنيەت ورىسىندەگى قازاق ويۋ- ورنەكتەرى» دەگەن اتپەن قۇراستىرىپ، دايىنداپ، ويۋ- ورنەكتىڭ ماتەماتيكالىق ءمانىن اشىپ، ونى عىلمي ورەگە كوتەرگەن ەڭبەگىڭىز جونىندە توقتالا كەتسەڭىز؟
- مەن بۇل كىتابىمدا ويۋ- ورنەكتىڭ ماتەماتيكالىق، گەومەتريالىق ناقتىلىقتارىن، قازاق ويۋ- ورنەگىنىڭ ماتەماتيكالىق ەلەمەنتتەرىن ولشەمدەستىرىپ، ناقتى ماتەماتيكالىق، گەومەتريالىق دالەلدەرمەن جۇيەلى كورسەتۋگە كۇش سالدىم. مەن مۇنى تومەندەگى بىرنەشە جاققا جيناقتادىم. ءبىرىنشى، قازاق ويۋ- ورنەكتەرىن جيناۋ، رەتتەۋ بارىسىندا شىعۋ تەگىنە قاراي رەتكە تۇرعىزىلدى ءارى ونىڭ ماتەماتيكالىق قاعيدالارى ويۋ- ورنەكتىڭ قاراپايىمدىلىقتان كۇردەلىلىككە قاراي دامۋى ماتەماتيكالىق ولشەممەن سىزىپ كورسەتىلدى.
ەكىنشىدەن، كونەرگەن ورنەكتەردىڭ مازمۇنىن، ەن تاڭباسىن ساقتاۋ شارتى استىندا، تىڭ تۋىندى ورنەكتەرگە قالاي دامۋى مەن ونداعى عىلىميلىق، ماتەماتيكالىق ولشەم بويىنشا ءبىر- بىرلەپ كورسەتىلدى ءارى جاڭا ويۋ- ورنەك تۋىندىسىنىڭ ەجەلگى ويۋ- ورنەك تۋىندىسىنان قالاي دامىعاندىعى جونىندە تۇسىنىك بەرىلدى.
ۇشىنشىدەن، وقىرمان مەن ويۋ- ورنەك اۋەسكەرلەرىنە ءتىپتى دە تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن وسى كىتاپتاعى بارلىق ويۋ- ورنەكتىڭ ءبىر- بىرىنە ۇقساماۋى جانە ونداعى پارىق ماتەماتيكالىق جولمەن اشالاپ دالەلدەندى ءارى ءتۇسىندىرىلدى.
تورتىنشىدەن، قازاق ويۋ- ورنەكتەرىندەگى قولدانىلىپ كەلە جاتقان كونە جانە جاڭا ۇلگىلەردە بۇرىن بايقالماعان تىڭ ورنەك ۇلگىلەرىن قوسىپ، ونى 13 توپقا ءبولىپ، ءار توپتاعى ورنەكتىڭ ءوز ەرەكشەلىگىنە قاراي ايشىقتاپ كورسەتىلدى. ءارقايسى ورنەك ۇلگىلەرىندەگى قورشاۋ ورنەگىن بۇرۋ جانە بۇرىشتىق سيممەتريالى وسپەن بۇرۋ، ۇزارتۋ، جالعاپ بۇرۋ سەكىلدى ەكى ءتۇرلى ءتاسىل وسى كىتاپتىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن ۇقساماعان ماتەماتيكالىق عىلىمي ۇلگىمەن بەرىلدى.
- قازاق ويۋ- ورنەگىنىڭ ماتەماتيكالىق عىلىمي دالەلدەرىن ءتىپتى دە تەرەڭدەي زەرتتەۋ جونىندە الدا قانداي جوسپار- جوبالار ازىرلەپ وتىرسىز؟
- ويۋ- ورنەك مادەنيەتى عىلىميلىقتى ءوز بويىنا سىڭىرگەن مادەنيەت. مەن ويۋ- ورنەكتى جيناي، رەتتەي ءجۇرىپ مۇنداعى ماتەماتيكالىق زاڭدىلىقتى بايقادىم. وسىنداي شەتسىز دە شەكسىز ويۋ- ورنەك ءورىسى ارقىلى قازاق حالقىنىڭ عىلىمعا قانشالىق جاۋاپكەرشىلىكپەن، قانشالىق ەڭبەككەرلىكپەن قارايتىنىن تەرەڭ ءتۇسىندىم. ەگەر دارىندى جاستارىمىز ويۋ- ورنەك ءورىسى جانە ول قامتيتىن مازمۇن جونىندە ىشكەرىلەي زەرتتەپ، زەردەلەۋگە مويىن بۇرار بولسا، ويۋ- ورنەك ورىسىندەگى تاعى دا اشىلماي جاتقان عىلىمي زاڭدىلىقتاردى اشاتىندىعىنا سەنەمىن. ءبىز وسىنداي ورايلى ساتتە مادەنيەتىمىزدىڭ ءبىر سالاسى بولعان ويۋ- ورنەك مادەنيەتىمىزدىڭ وركەنيەت ساحناسىندا جارقىراپ تۇرۋىنا تامشىداي بولسا دا ۇلەس قوسۋىمىز كەرەك. وسى «وركەنيەت ورىسىندەگى قازاق ويۋ- ورنەكتەرى» دەپ ات قويىپ كىتاپ ەتىپ قۇراستىرىپ، دايىنداپ زەرتتەگەن ەڭبەگىم ەل كادەسىنە جاراسا ەكەن دەپ تىلەيمىن.
سايتقا دايىنداعان باقىتجول كاكەش