رەسەي-قازاقستان-قىتاي ۇشتىگى: مەملەكەت مۇددەسىن قورعاۋ وڭاي ەمەس
ەۋروپاعا شىعۋ ءۇشىن تەرىسكەيدەگى كورشىنىڭ كوڭىلىن تابۋ قاجەت. ال ۇلكەن مۇحيتقا جەتۋ ءۇشىن قىتايدىڭ دا ءتىلىن تابا بىلگەن ءجون. ءبىر جاققا قاراي ىعىسىپ كەتۋگە دە بولمايدى. سەبەبى ونىڭ ارتى ساياسي بايلانىستارعا عانا ەمەس، ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناسقا دا كەرى اسەرىن تيگىزۋى ابدەن مۇمكىن.
وسى ورايدا ءبىراز سۇراقتار دا تۋىندايدى. قازاقستان مەن قىتايدىڭ قازىرگى ورتاق جوبالارىنا كورشى رەسەي قالاي قارايدى؟ قىتاي ءۇشىن قازاقستان ءتيىمدى مە، رەسەي مە؟ ال رەسەي ءۇشىن شە؟ كۇنشىعىس ەلىنىڭ قارجىسىن تارتامىز دەپ، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا مۇشە ەكى مەملەكەت ارىپتەس ەمەس، باسەكەلەس بولىپ كەتپەي مە؟ ەكونوميكادان بۇرىن قوعامنىڭ ساناسى قىتايلىق وندىرىستەردىڭ اشىلۋىنا دايىن با؟ قازاقستان عانا ەمەس، رەسەيدىڭ ءوزى «قىتايلىق قاتەر» پسيحولوگياسىنان ارىلا الا ما؟
«قازاقستان - رەسەي» ساراپشىلار فورۋمىنا كەلگەن ماماندار وسى ماسەلەلەردىڭ توڭىرەگىندە وي قوزعاعان ەدى.
قازاقستان قىتايلىق مەندجمەنتتى مەڭگەرسە - ۇتىلمايدى
اشىعىن ايتۋ كەرەك، بۇگىندە قازاقستان مەن قىتاي اراسىندا ساياسي ديالوگ قانا ەمەس، ەكونوميكالىق بايلانىستار دا كۇشەيىپ كەلەدى.
ءسوز جوق، وعان «نۇرلى جول» باعدارلاماسىن قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ - ءبىر جول» باستاماسىمەن شەبەر ۇشتاستىرا ءبىلۋىمىز دە ءوز ىقپالىن تيگىزدى. وسىنىڭ ارقاسىندا ورتاق جوبالار قولعا الىنىپ، الپاۋىت مەملەكەتتىڭ قىرۋار قارجىسىن ەل ەكونوميكاسىنا تارتۋعا مۇمكىندىك تۋدى.
«بىلايشا ايتقاندا، ورتاق جۇمىستىڭ يدەولوگيالىق ءبىر ءمانى پايدا بولدى. جۇمىس تا جاقسى ءجۇرىپ كەتتى. ءبىراز ماسەلەلەر ورتاق مۇددە تۇرعىسىنان شەشىلە باستادى. ماسەلەن، استاناداعى LRT جوباسىنىڭ ءوزى ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىقتىڭ ءبىر كورىنىسىنە اينالدى. اتالعان جوبانىڭ قۇرىلىسىنا قىتايلىق كومپانيا اتسالىسىپ جاتىر. قىتايدا مونورەلسپەن جۇرەتىن ونداي قوعامدىق كولىكتەر كوپ. وسى سالاداعى ۇلكەن تاجىريبە بىزگە دە پايدالى بولادى»، - دەيدى قازاق-قىتاي ىنتىماقتاستىعى جونىندەگى «China Center» حالىقارالىق ورتالىعىنىڭ باس ديرەكتورى ءادىل كاۋكەنوۆ.
ال ءىرى جوبالاردىڭ ىشىندە ليانيۋنگان پورتىنداعى قازاقستاندىق تەرمينال، «قورعاس» حالىقارالىق ورتالىعى جانە تاعى باسقا ورتاق باستامالار بار. «ەندىگى ماسەلە، قوعامنىڭ ءوزى وسىنداي تىعىز بايلانىستارعا دايىن با؟ سەبەبى قوعامنىڭ ءبىر بولىگى قىتايعا ساقتىقپەن قاراسا، ەكىنشى جاعى مۇلدەم باسقاشا ويلايدى. ماسەلەن، وسىنداي وتىرىستاردا ءسوز سويلەيتىن ساراپشىلار گەوساياسات پەن سان الۋان سىن-قاتەرلەر جايىندا ءجيى ايتىپ، حالىقتىڭ ۇرەيىن كۇشەيتىپ وتىرادى. ال بيزنەس وكىلدەرى وندايعا باس قاتىرمايدى.
ولار ناقتى ينۆەستيتسيالار تۋرالى ايتادى، ونى قىتايدان تارتۋ قاجەتتىگى جونىندە سويلەيدى. سوندىقتان ساراپشىلارعا ءبىر ءوتىنىش بار، اۋانى قارپىپ، جوق جەردەن پروبلەما ىزدەمەي، ناقتى قازاقستان ەكونوميكاسىنا قاجەتتى نارسەلەر جايىندا ايتقان دۇرىس»، - دەپ اتاپ كورسەتتى كاۋكەنوۆ.
ساراپشىنىڭ ويىنشا، قازاقستان قىتايلىق وندىرىستەردى اشۋعا دايىن بولۋى قاجەت. قوعامدىق كوزقاراس جاعىنان عانا ەمەس، تەحنيكالىق، ءتىپتى مامان جاعىنان دايىن بولعان ءجون. سەبەبى نارىقتىق زامانعا بەيىمدەلگەن قىتايلىق مەنەدجمەنتتىڭ تالاپتارى مۇلدەم باسقا. ال ونىڭ قىر-سىرىن مەڭگەرگەندەر كوشتەن قالمايدى.
«شىنى كەرەك، قوعامنىڭ قازىرگى كوزقاراسىن ەسكەرسەك، الداعى ۋاقىتتا قىتايلىق وندىرىستەردى كوشىرۋ جۇمىسى قانشالىقتى تابىستى وتەتىنىن ەشكىم ءدوپ باسىپ، ايتا المايدى. سەبەبى زاۋىتتاردى كوشىرۋ، ول جاي ستانوكتاردى كوشىرە سالۋ عانا ەمەس. ونىمەن بىرگە ماماندار، توپ-مەنەدجەرلەر دە كەلەدى. ال جەرگىلىكتى حالىق وعان دايىن با؟ ءيا، ءبىز ءوندىرىستىڭ ەۋروپالىق ۇلگىسىنە ۇيرەنىپ قالدىق.
رەسەي دە ءوز دوسىمىز. ەندى، قىتايلىق وندىرىسكە بەيىمدەلە الامىز با؟ ماسەلە سوندا. ەندىگى ءبىر ماسەلە، قازاقستان مەن رەسەيدىڭ بايلانىستارى قالاي ءوربيدى؟ ويتكەنى مىنا جاقتان ەۋروپاعا تىكەلەي جول اشىلسا، رەسەي جەرىندەگى ترانسسىبىر ماگيسترالى قالىپ قويماي ما دەگەن قاۋىپ بار.
مەنىڭشە، ءبىز ءبىر وداققا كىرگەننەن كەيىن بىرگە جۇمىس جاساۋىمىز قاجەت. بىزگە ورتاق كوزقاراس كەرەك. بىرلەسكەن جوبالار مەن سونىڭ بارلىعىن ىسكە اسىرۋدىڭ ناقتى جوسپارىن قابىلداساق تا، ارتىق ەتپەيدى»، - دەيدى كاۋكەنوۆ.
ەكونوميكالىق وداق اياسىندا كەمسىتۋشىلىككە جول بەرىلمەۋى كەرەك
راسىندا ساراپشىنىڭ ءسوزىن جوققا شىعارا المايمىز. ويتكەنى قازىرگى كەزدە «باتىس ەۋروپا - باتىس قىتاي» ءدالىزى تولىعىمەن ىسكە قوسىلسا، رەسەيدىڭ ترانسسىبىر تەمىرجول ماگيسترالى بويىندا جۇك اينالىمى باسەڭدەيدى» دەيتىن بولجامشىلار از ەمەس.
بۇنى ءتىپتى تەرىسكەيدەگى كورشىلەردىڭ وسى اۆتوجولدىڭ ءوز جاعىنداعى بولىگىن اياقتاۋعا اسىقپاۋىمەن دە تۇسىندىرۋگە بولاتىن ءتارىزدى. شىنىمەن، ولارعا بۇل نەگە كەرەك؟ بۇل عانا ەمەس، باقساق رەسەيدە ىسپەتتى ماسەلەلەر از ەمەس سەكىلدى.
ماسەلەن، رەسەيدىڭ تەڭىز پورتتارىندا قازاقستاندىق كاسىپكەرلەرگە قاتىستى ديسكريميناتسيا ءالى دە بار. ول جەردە قازاقستاننان كەلەتىن جۇكتەردى ۇزاق ۇستايدى. كەدەن قىزمەتكەرلەرى بولسا، الدىمەن ءوز جۇكتەرىن، ياعني رەسەيلىك ونىمدەردى تيەپ جاتادى. قازاق كاسىپكەرىنىڭ «ءبىز ءبىر وداقتانبىز، ەرەجە بارىمىزگە ورتاق ەمەس پە؟» دەپ جالىنعانىنان باسقا قولىنان كەلەر قايران دا جوق.
مۇندايعا رەسەيلىك كەدەنشى: «ەندى، ءبىز الدىمەن ءوز جۇكتەرىمىزدى جىبەرۋىمىز كەرەك قوي»، - دەپ، اشىق ايتاتىن كورىنەدى. سوعان قاراعاندا، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق اياسىنداعى ەكونوميكالىق ينتەگراتسيا جوعارى جاقتا ۇلكەن قولداۋعا يە بولسا دا، جەرگىلىكتى جەردە كوپتەگەن كەدەرگىلەرگە تاپ بولىپ جاتادى.
سونىڭ ىشىندە پسيحولوگيالىق كەدەرگى - بۇرىنعى تاپتاۋرىن پىكىر، كەڭەستىك كوزقاراس تا ءوز اسەرىن تيگىزىپ وتىر. بىرەۋلەر بۇرىنعى زاماندى اڭساپ، بولاشاققا جاڭا كوزقاراسپەن قاراي الماسا، ەكىنشىسى وتكەن-كەتكەندى ءالى كۇنگە دەيىن رەنىشپەن ەسكە الادى. سونىڭ بارلىعى ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناسقا، ەكونوميكالىق بايلانىستارعا اسەر ەتپەي قويمايدى. ەندى، نە ىستەۋ كەرەك؟
ق ر تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ قورى جانىنداعى الەمدىك ەكونوميكا مەن ساياسات ينستيتۋتىنىڭ مامانى اسقار نۇرشانىڭ ايتۋىنشا، وسى تىعىرىقتان شىعۋدىڭ كومپروميستى جولى بار. ونى مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ تا ۇنەمى مەڭزەپ وتىرادى.
«ماسەلەن، قازىرگى كەزدە XX عاسىرعا قاتىستى ەكىجاقتى تاريحي كوزقاراس بار. ءبىر تاراپ ونى «كولونياليزم ءداۋىرى - اشارشىلىق پەن ۇلت قايماقتارىنىڭ قىرىلعان ۋاقىتى، سوسىن ەكولوگيالىق اپاتتاردىڭ كەزەڭى» دەسە، ەندى ءبىر توپ سول تۇستاعى يندۋستريالاندىرۋدى، تىڭ يگەرۋ مەن حالىقتار دوستىعىن العا تارتادى.
بىلايشا ايتقاندا، ءبىر جاعى - نەگاتيۆ، ەكىنشى جاعى - پوزيتيۆ. پرەزيدەنت بولسا، وتكەن تاريحقا قاراۋدىڭ كومپروميستى جولىن ۇسىنىپ وتىر. ەلباسىنىڭ ايتۋىنشا، تاريحتىڭ قاتەرلى تۇستارىن جوققا شىعارماي، وڭ تاجىريبەنىڭ بار ەكەنىن مويىنداۋىمىز قاجەت. قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاردا دا سونداي «فورمۋلا» بولۋى ءتيىس.
نەگىزى، رەسەيلىكتەر ونى جاقسى تۇسىنەدى. الايدا ەۋروپا مەن ۋكراينامەن قىزۋ پىكىرتالاسقا تۇسكەندە وتكەن-كەتكەن تاريحتى ءوز كوزقاراسىنا سالىپ، سونى تولىعىمەن قورعاپ شىعۋعا تىرىسادى.
تاريحتىڭ قاتەرلى بەتتەرىن مويىنداۋ قاجەت. ودان ەۋروپانىڭ دەرجاۆالارى دا ءوتتى. ايتپەسە، تاريحتىڭ سول ءبىر قاتەرلى تۇستارى ءبارىمىزدى تىعىرىققا تىرەپ، اشىق قارىم-قاتىناسقا تۇسۋگە ۇنەمى كەدەرگى جاساپ وتىرادى»، - دەيدى نۇرشا.
الىپ كورشىلەر نەنى اڭديدى؟
سونىمەن، قازاقستان مەن رەسەي كەدەندىك شەكارالاردى الىپ تاستاسا دا، جەرگىلىكتى جەردەگى مەنتاليتەتتى، ودان تۋىنداپ جاتقان كەدەرگىلەردى، ەڭ باستىسى، ورتاق تاريحقا قاتىستى پسيحولوگيالىق توسقاۋىلداردى ءالى ەڭسەرگەن جوق. ونسىز تولىققاندى ينتەگراتسيانىڭ ىسكە اسۋى ەكىتالاي.
ال سول ينتەگراتسياعا قىتاي ارالاسسا، قالاي بولادى؟ رەسەيدىڭ «ءبىر بەلدەۋ - ءبىر جول» اتتى قىتايلىق باستاماعا كوزقاراسى قانداي؟ ب ر ي ك س-تى زەرتتەۋ جونىندەگى ۇلتتىق كوميتەتتىنىڭ ديرەكتورى، ازياداعى رەسەيلىك ستراتەگيا ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى گەورگي تولورايدىڭ ايتۋىنشا، رەسەي دە ەۋرازيالىق ينتەگراتسياعا ۇلكەن سەنىم ارتىپ وتىر. وسى ورايدا ول «ءبىر بەلدەۋ - ءبىر جول» (اعىلشىنشا - Belt and Road Initiative، ساراپشىلار ورتاسىندا قىسقاشا «BR» دەپ اتايدى - اۆت.) باستاماسىنا سول ينتەگراتسيانى ىسكە اسىرۋدىڭ ءبىر جولى رەتىندە قارايدى.
«ەندى، اتالعان باستامادا قىتايدىڭ ءوز مۇددەسى بار. ءسوز جوق، نەگىزگى ماقسات - قىتايلىق بيزنەستى دامىتۋ. ارينە، سونىڭ ارقاسىندا قىتايدىڭ ەكونوميكاسى دا وسەدى. شىنى كەرەك، ءبىز ءۇشىن بۇل باستاما كۇتپەگەن جاعداي بولدى. سوسىن ونى ەۋرازيالىق ينتەرگراتسيامەن ۇندەستىرۋ ۇسىنىسى اسىعىس جاسالدى دەپ ويلايمىز.
سەبەبى «BR» رەسەيدىڭ ستراتەگيالىق ماقساتتارىنا سايكەس كەلە مە، جوق پا، ول جاعى ءالى بەلگىسىز. سودان بولار، بەيجىڭدە وتكەن سوڭعى فورۋمدا پۋتين «ۇلكەن ەۋرازيالىق ارىپتەستىك» تۋرالى ايتتى.
ال قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ - ءبىر جول» باستاماسى سول ارىپتەستىكتىڭ ءبىر بولىگى بولۋى قاجەت سياقتى»، - دەيدى تولوراي.
سوعان قاراعاندا، رەسەي «BR» - ءدى ينتەگراتسيانىڭ نەگىزگى جولى رەتىندە مويىنداعىسى كەلمەي، ونى «ۇلكەن ەۋرازيالىق ارىپتەستىكتىڭ» ءبىر بولىگى رەتىندە عانا قاراستىرۋعا دايىن.
بايقاۋىمىزشا، اتالعان باستامانىڭ ارعى جاعىندا شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى مەن ازيانىڭ وڭتۇستىك- باتىس ەلدەرىنىڭ قاۋىمداستىعى (اسەان) اراسىندا بايلانىس ورناتىپ، قازىرگى ەۋرازيالىق ارىپتەستىكتى تىنىق مۇحيتىنا دەيىن جەتكىزۋ يدەياسى جاتىر.
ال وعان قىتايدان تومەن وتىرعان مەملەكەتتەر كەلىسە مە؟ سوسىن قىتايدىڭ ءوزى تىنىق مۇحيت ايماعىنداعى ساياسي-ەكونوميكالىق ىقپالىن ساقتاۋعا تىرىساتىنى بەلگىلى. رەسەيدىڭ دە ۇستانىمى انىق، ول ەكونوميكالىق بايلانىستاردىڭ ءبىر جاقتى بولعانىن قالامايدى. سەبەبى «BR» ارقىلى قىتايدىڭ ەكونوميكالىق ەكسپانسياسى باستالادى دەگەن قاۋىپ بار.
وسىلايشا، قىتاي ءوز باستاماسىن ۇسىنسا، رەسەي ودان دا اۋقىمدى يدەيانى كوتەرىپ، ورتالىق ازيادا ءوز ىقپالىن ساقتاۋدى كوزدەيتىن ءتارىزدى. ەكى دەرجاۆانىڭ اراسىندا ساياسي سەنىمسىزدىك تە جوق ەمەس. دەگەنمەن، رەسەي «ءبىر بەلدەۋ - ءبىر جول» باستاماسىنىڭ ەۋرازيالىق ينتەگراتسيانى كۇشەيتە تۇسەتىنىن جاقسى تۇسىنەدى.
سەبەبى ونىڭ اياسىندا جوبالار قولعا الىنىپ، ناقتى ىسكە اسىپ جاتىر. ال «ۇلكەن ەۋرازيالىق ارىپتەستىك» يدەياسى ءالى دە شيكى كۇيىندە قالىپ وتىر.
رەسەي مەن قىتايعا ءوز تاۋارىمىزدى ساتا ءبىلۋىمىز كەرەك
رەسەي ءوز ماقسات-مىندەتتەرىن «ءبىر بەلدەۋ - ءبىر جولمەن» ۇشتاستىرا الماي جاتقاندا قازاقستان «نۇرلى جول» باعدارلاماسىن قىتايلىق يدەيامەن بىردەن ۇندەستىرە ءبىلدى.
ەندى سونىڭ بارلىعى تەرىسكەيدەگى كورشىنىڭ سەنىمسىزدىگىنە تىرەلىپ قالماسا بولعانى. ارينە، قازاقستان ارقىلى وتەتىن جۇكتەردىڭ ەكونوميكالىق پايداسى زور. الايدا سول اينالىم ارقىلى ءوز تاۋارلارىمىزدى دا ەكى دەرجاۆاعا شىعارا الۋىمىز قاجەت.
سەبەبى قازىرگى قازاقستاندىق تاۋار اينالىمى كوڭىل كونشىتەرلىك ەمەس. «بۇگىندە قازاقستان مەن ەۋروپا اراسىنداعى ساۋدا-ساتتىق رەسەيمەن اراداعى الىس-بەرىستەن ەكى ەسە ارتىق بولىپ تۇر. وسى ءبىر ماسەلەنى ۇمىتپاۋ قاجەت. سوندىقتان «قازاقستاننىڭ 1№ ارىپتەسى كىم؟» دەگەندە كورشى رەسەيدى ايتساق تا، ەۋروپانىڭ ۇلەسى باسىم ەكەنىن ەستەن شىعارعان دۇرىس ەمەس»، - دەيدى اسقار نۇرشا.
ماسەلەن، ەۋروپا ەلدەرىن ءبىر مەملەكەت رەتىندە قاراستىراتىن بولساق، قازاقستان ەكسپورتىنىڭ 50 پروتسەنتى ەۋروپاعا تيەسىلى. ال قازاقستانعا كەلەتىن ەۋروپالىق تاۋارلاردىڭ ۇلەس سالماعى دا 57 پروتسەنتتى قۇراپ وتىر. «دەمەك، ءبىزدىڭ ەۋروپامەن اراداعى ساۋدا-ساتتىعىمىز تەڭ، ءارى كورشى رەسەي مەن قىتايدى بىرگە قوسقانداعى الىس-بەرىستەن ارتىق. قازىرگى كەزدە قازاقستاننىڭ ەكسپورتىندا رەسەيدىڭ ۇلەسى 10-اق پروتسەنتتى قۇرايدى.
قىتاي دا سولاي. سوسىن ەكى جاقتى ساۋدا-ساتتىقتا تەپە-تەڭدىك جوق. ماسەلەن، رەسەي بىزدەن ساتىپ العان تاۋارلارمەن سالىستىرعاندا، ءوز ونىمدەرىن 6 ميلليارد دوللارعا ارتىق ساتىپ وتىر.
مىنە، وسىنداي ماسەلەلەر ءوزارا ينتەگراتسياعا دا كەرى اسەرىن تيگىزەدى»، - دەيدى ساراپشى اسقار نۇرشا.
ال مۇنداي جاعدايدا نە ىستەۋ كەرەك؟ بۇل رەتتە ساراپشى «رەسەي قازاقستاندىق تاۋارلار ءۇشىن ءوز نارىعىن كەڭىرەك اشىپ، قازىرگى تەپە-تەڭسىزدىكتى قالپىنا كەلتىرسە، ەۋرازيالىق ينتەگراتسيا دا كۇشەيە تۇسەدى» دەگەن پىكىردى ۇستانادى.
راسىندا دا، بۇل سولاي سەكىلدى. ويتكەنى، ساۋدا-ساتتىق - بۇل ينتەگراتسيانىڭ قوزعاۋشى كۇشى. ەندەشە ەكونوميكالىق وداقتا ول ءبىرجاقتى بولماۋى، ەكىنشىدەن، باسقا قاتىسۋشى ارىپتەستەردى كەمسىتۋشىلىككە ۇشىراتپاۋى شارت. ينتەگراتسيا بارلىعىنا بىردەي ءتيىمدى بولعانى ءجون.
تۇيىندەي ايتساق، رەسەي بۇگىنگى احۋالدى وزىنشە ساراپتان وتكىزىپ، وزگەرۋگە، سونىڭ ىشىندە جاقسى جاعىنان وزگەرۋگە ءتيىس سەكىلدى. بۇل ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا دا ءبىرىنشى كەزەكتە قاتىستى دۇنيە.
اۆتور: ارمان اسقاروۆ