قازاق كينوسى نەگە ءداستۇردى ۇلىقتاي المايدى؟
كونەدەن كونەرمەي جەتكەن مادەنيەتى، ونەردىڭ قاي تۇرىنەن دە الەمدىك وركەنيەتكە قوسار قوماقتى ۇلەسى بار، باي تاريحتى، جەر جۇزىندەگى جادىگەرلەر بەسىگىنىڭ ءبىرى ءۇندىستانعا تابان تىرەگەندە تاڭدانارلىق قايشىلىققا تاپ بولعانبىز.
سەنىڭ ساناڭدا قالىپتاسقان باي مادەنيەت، وركەنيەت، ەجەلگى داستۇرىنە سىزات تۇسپەگەن عاجايىپ الەمگە كەرەعار تىرشىلىك - قاعاز جاشىكتەردەن ءۇي جاساپ، كوشەدە تۋىپ، كوشەدە تۇرىپ جاتقان حالىق مەنمۇندالاپ الدىمىزدان شىققان.
ءتىلىم وكشە ەرەسەك، كىر قوجالاق بالا، قول جايعان قايىرشىدان اياق الىپ جۇرە المايسىز.
ال كينوسىن كورسەڭ ودان باي، ودان داستۇرىنە بەرىك، ودان مادەنيەتى ساقتالعان مەملەكەت جوق سياقتى. ءتىپتى، بىزدەگى مادەنيەت ءمينيسترىنىڭ ول جاقتاعى ارىپتەسى دە مادەنيەت جانە كەدەيشىلىكپەن كۇرەس ءمينيسترى دەپ اتالادى ەكەن.
جوعارىداعى تۇسىنىكتى ساناڭا قالىپتاستىرىپ، ءۇندىستاننىڭ قيالىڭداعى عاجايىپ كەلبەتىن جاساپ بەرگەن تاريحتان وقىپ بىلگەنىڭمەن قاتار ءۇندى كينولارى دەسەم كەلىسەتىن بولارسىزدار. سودان وتىرىپ وسى ۇندىلىكتەردىڭ سەريالدارىن جامانداي بەرگەنشە نەگە ولاردىڭ جاقسىسىن المايمىز دەگەن وي كەلگەن. وسى سەريالداردا ولار وزدەرىنىڭ ادەت- عۇرىپتارىن قالاي جىمداستىرىپ، ادەمى كورسەتەدى.
قازىر قازاق بالاسى «ديۆالي» «راكشاباندحان» سىندى مەرەكەلەردىڭ قالاي تويلاناتىنىن، «راكشاباندحاندا» قارىنداسىنىڭ اعاسىن جىن-پالەكەتتەن ساقتا دەپ بىلەگىنە ءجىپ بىلەزىك- راكحا تاعاتىنىن، ال اعاسىنىڭ ءومىر بويى قارىنداسىما قورعان بولىپ جۇرەمىن دەگەن ۋادەسىمەن بىرگە سىي تارتاتىنىن، كەلىننىڭ بوساعا اتتاعاندا قالاي قىزىل تابانعا بويالاتىنىن، قالاي پۇتقا جالبارىناتىنىن جادىنا توقىدى.
ءۇندىنىڭ «ءجاليبي»، «روتي» سىندى تاماقتارىنىڭ اتىن ءبىلىپ، اق ءتۇستى ءساريدى كىم كيەتىنىن، كىم تاعىم تاعىپ، كىم تاقپايتىنىن (جەسىرلەرگە اشەكەي تاعىنۋعا، ءتۇرلى- ءتۇستى ساري ورانۋعا بولمايدى) ءبىلىپ الدى.
ال بىزدە جوق پا ەكەن وزگەگە كورسەتەتىن تاماشا عۇرىپتار؟ كۇنى بۇگىن ەگەر دە قازاق ءداستۇرى ەكرانعا جولداما الا قالسا، ول ەتنوگرافيالىق سيپاتتاعى تانىمدىق دەرەكتى فيلمدەرمەن عانا شەكتەلەدى. سوندا دەيمىن-اۋ، قازاق ءوزىنىڭ سوناۋ اتا-باباسىنان بۇگىنگە جەتكەن وزىندىك ءبىتىمى مەن مادەنيەتىن كورسەتەتىن داستۇرلەرىن تۇرمىسىنان ىسىرىپ تاستاپ پا؟ جوق.
ومىرگە بوبەك كەلسە شىلدەحاناسى، ايەلگە بەرەر قالجاسى، بالانىڭ مويىنى قاتايسىن دەپ مويىن ءمۇجىپ، ونى ءىلىپ قوياتىنى، بالانى بەسىككە سالۋى، تۇساۋىن كەسۋى، ءتىلاشار وتكىزىپ، توقىمقاعار جاساۋى، سۇندەتكە وتىرعىزۋى مەن كەلىن ءتۇسىرىپ، قىز ۇزاتۋى سىندى كوپتەگەن ءداستۇرلى شارالارمەن قاتار، ءومىر بار جەردە ءولىم بار دەگەندەي جانازانى وتكەرۋىنىڭ ءوزى حالىقتىڭ مادەنيەتىنىڭ كورىنىسى ىسپەتتى ەمەس پە؟!
ەگەر دە وسىلاردىڭ بارلىعى قازاق كينوسىندا ورىن السا، گازەتىمىزدىڭ كولۋمنيسى، كينوتانۋشى ءنازيرا راحمان قىزى: «كەيدە «مىنا فيلمنىڭ كينوتىلى كەرەمەت ەكەن» دەگەن پىكىردى ءجيى ەستيمىن. ال سول فيلمدى كورسەڭىز، وندا تاركوۆسكي دە، فەلليني دە، تارانتينو دا، ت. ب. ءبارى ءجۇرۋى مۇمكىن. تەك قازاق جوق. جو- و- ق، كەيىپكەرلەرى - قازاق، وقيعالارى قازاق ەلىندە ءوتىپ جاتادى.
ءبىراق، كەيىپكەرلەرىنىڭ ەسىمىن دجون، دجەسسيكا، ەلەنا، ەگور، باربارا دەپ وزگەرتسە دە، جاڭاعى فيلم اسا وزگەرىسكە ۇشىراي قويمايدى. سەبەبى، سەرىك نەمەسە ايگۇلدىڭ دجون نەمەسە دجەسسيكادان ەرەكشەلەنىپ تۇراتىن قاسيەتىن، ءىس-ارەكەتىن كورە قويمايسىز. ءتىپتى، ول كەيىپكەر دجون دا، دجەسسيكا دا ەمەس. ءبىراق، قازاق تا ەمەس. نە جەردە، نە اسپاندا جوق، ايتەۋىر «قالىقتاپ جۇرگەن» تۇسىنىكسىز بىرەۋ...
قىسقاسى، «الەمدى شارلاپ بارىپ»، سودان سوڭ عانا قازاققا ورالعىسى كەلەدى... قازىرگى وتاندىق كينونىڭ، اسىرەسە، جاستار كينوسىنىڭ باستى «دەرتى» دە وسىندا بولۋى كەرەك»، دەپ جازباعان بولار ەدى.
كولۋمنيس ەش قاتەسى جوق، قوس قولىڭدى بىردەي كوتەرىپ قولدايتىن پىكىردى جەتكىزدى. وزبەك رەجيسسەرىنىڭ «31-ارنادا» «سۋپەر كەلىن» اتتى فيلمى كورسەتىلدى. بۇگىنگى زامانداعى قالادا وسكەن جاستاردىڭ بوۋلينگ ويىنىنداعى باسىنەن باستالىپ، اياعى ەكى جاستىڭ ۇيلەنۋىنە ۇلاسقان فيلمىندەگى كەيىپكەرلەردى باسقا ۇلتتىڭ بالاسىمەن ەش شاتىستىرمايسىز. ولاردا دا بەتاشار ءداستۇرى بار ەكەن، ولاردا دا كەلىن مەيمانعا سالەم سالادى، ءبىراق ءسىز ودان وزبەك ءداستۇرىن كورەسىز. بازارىنداعى ساۋداسى، اۋلاسىنىڭ ەرتەمەن سىپىرىلۋى ت. س. س. ءوزاعامنىڭ وزىنە ءتان ءبىتىمى ازىلمەن ءورىلىپ، داستۇرمەن قيۋلاسىپ تاماشا كورسەتىلگەن. بىزدە دە كەلىن جايلى فيلم ءتۇسىرىلدى. ءبىراق ونى بەتتى باسپاي كورە الامىز با؟ بۇل كەلىننىڭ بويىنان ۇلتتىق قاسيەتتى دە، كەلىن اتاۋىمەن قوسا ءجۇرىپ قادىرلەگەن قۇندىلىقتى دا كورمەيسىز. كەلىننىڭ اق جەلەگىمەن اق بوساعانى اتتاعانداعى اق نيەتتىڭ كۇل پارشاسى شىققان. سوندا وزگەنىڭ كينوداعى كەلىنى «سۋپەر كەلىن»، ءبىزدىڭ «كەلىن» قانداي كەلىن؟ قازاق كينوسى داستۇرگە جاتتىعىنان قاشان ارىلادى؟ ءداستۇر مادەنيەتىن كينو تىلىندە سويلەتۋگە نەگە سامارقاۋمىز؟
انار تولەۋحان قىزى، «ەگەمەن قازاقستان»