قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى: ءبىز كوك تۇرىكتەردىڭ تىكەلەي ۇرپاعىمىز

استانا. قازاقپارات - ءبىزدىڭ تۇركولوگتار نە ىستەپ جاتىر؟! تۇرىك تەكتەس ەلدەردىڭ عالىمدارى بىلاي تۇرسىن، الەم ارحەولوگتارى كونە تۇرىك دۇنيەسىن جانتالاسىپ زەرتتەۋدە.

 اقيقاتىن ايتقاندا، تۇركولوگيا سالاسىندا شىن ەڭبەك ەتىپ جاتقان ەلىمىزدە ساناۋلى عانا عالىم بار. سولاردىڭ ءبىرى، ءتىپتى بىرەگەيى - قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى.  قارجەكەڭ قازىر استاناداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 2001 -جىلدان بەرى ەپيگرافيكا زەرتحاناسىن باسقارادى.

«رۋنيكا جازۋىنىڭ كىلتىن اشقان - تومسەن»

 - كونە تۇرىك دۇنيەسىن ەڭ اۋەلى باتىستىڭ عالىمدارى زەرتتەدى. سودان كەيىن عانا ءوزىمىز قولعا الدىق. ءوز اتا- بابامىزدىڭ دۇنيەسىن نەگە ءوزىمىز ءبىرىنشى بولىپ زەرتتەمەدىك دەگەن سۇراق تۋادى؟

 - باتىستىڭ عالىمدارى تۇرىك دۇنيەسىن زەرتتەي قويايىن دەگەن جوق. ولار وعان كەزدەيسوق كەزدەستى. باتىستىڭ عالىمدارى كونە تۇركى جازۋىن العاش رەت 1723 -جىلى سىبىردەن ۇشىراتتى. اڭ- تاڭ بولدى، بۇل نەعىلعان جازۋ، كىمدىكى دەپ باس قاتىردى. بۇل جازۋعا ورىستار، گوتتار، يراندىقتار، سلاۆياندار، فيندەر تالاسىپ اركىم وزدەرىنىڭ اتا- باباسىنىڭ قالدىرعان مۇراسى ەتىپ دالەلدەۋگە كىرىستى. بۇل - 200 جىل بويى ەشكىمگە قۇپياسىن اشپاعان رۋنيكا جازۋى.

 فينليانديادا فينوۋگور قوعامى دەگەن بولعان. ولار الگى جازۋدى ءوز اتا- بابالارىنىڭ جازۋى دەپ ويلادى. ويتكەنى، فيندەر تەگىندە سىبىردە ءومىر سۇرگەن. ولار كوشىپ- كوشىپ موسكۆادا تۇرعان. «موسكۆا» ءسوزى فين تىلىندە وزەن دەگەن ماعانانى بەرەدى. ولار قازىرگى فينلياندياعا موسكۆادان بارعان. وسى سەبەپتى فينوۋگور قوعامى ءسىبىر جازۋىن زەرتتەۋگە كەرەمەت ات سالىستى. 200 جىل بويى قۇپياسىن اشپاي كەلگەن سىبىردەگى رۋنيكا جازۋىن 1889 -جىلى اتلاس ەتىپ شىعارعان. سونداي اق، سىبىردەگى ۇلكەن ءسىبىرتانۋشى عالىم ن. يادرينتسيەۆ موڭعولياعا ەكسپەديتسياعا شىعادى. ونىڭ ويى بۇل جازۋدى تابۋ ەمەس، شىڭعىسحاننىڭ بۇرىنعى استاناسى حاراحورىم قالاسىن زەرتتەۋ ەدى.

 ول حاراحورىم قالاسىنىڭ سولتۇستىگىنە قاراي 44 شاقىرىم جەردە جاتقان قارابالىق دەگەن قالانىڭ ورنىنا كەلەدى. قالانىڭ نەگىزگى اتى وردابالىق. ول - كونە تۇرىكتەردىڭ استاناسى بولعان. قالا ماڭىندا وتە كوپ ەسكەرتكىش سىنىقتارى جاتادى. قاراسا، عالىمداردى تاڭعالدىرىپ 200 جىل بويى قۇپياسىن اشپاي كەلگەن، ءارى ءوزى سىبىردە كورگەن جازۋ سو قالپىندا تۇرادى. ەسكەرتكىشتىڭ ەكىنشى جاعىندا قىتاي جازۋى. كوزى شىراداي جانادى. ن. يادرينتسيەۆ ولاردىڭ ءبارىنىڭ ەستامپاجىن (قالىبىن) جاساپ الادى. مۇنداي جازۋ ەندى قايدا بار دەپ تۇرعىن حالىقتان سۇرايدى. جەرگىلىكتى تۇرعىندار ورحون وزەنىنىڭ شىعىس جاعىندا شامامەن 20 شاقىرىم جەردە ۇلكەن ەسكەرتكىشتىڭ تۇرعانىن ايتادى. ولار ورحون وزەنىنەن تۋرا ءوتىپ كەتە المايدى. اتپەن، اربامەن جۇرگەن.

- بۇل قاي جىلى؟

 - 1889 -جىلى. ولار ءجۇرىپ وتىرىپ 45 شاقىرىم جەردەگى حاراحورىمعا بارادى. حاراحورىمنىڭ ورنى تومپاق بولىپ سىلەمى عانا قالعان. ودان ەش ناتيجە شىعارا المايدى. سوسىن ەردەنەزۋ شىركەۋىنە بارادى. ونداعى ەسكەرتكىشتەر سايراپ تۇر. ەردەنەزۋدىڭ التىنداعان ءجۇز توعىز مۇناراسى كۇنمەن شاعىلىسىپ وسى كۇنگە دەيىن جارقىراپ تۇر. بارساڭ ءوزىڭ تاڭعالاسىڭ. ونى مۇقيات حاتتاپ العان سوڭ، الگى تۇرعىندار ايتقان ەسكەرتكىشتەرگە بەت بۇرادى. الىپ ۇستىن الىستان كوز تارتادى. ول كەزدە ونىڭ كۇلتەگىن ەكەنىن بىلمەيدى عوي. باتىستىڭ عالىمدارى تاڭعالىپ جۇرگەن رۋنيكا ارىپتەرى ۇستىن بەتىندە ايپاراداي تۇر. ءبىر جاعىندا تاعى دا قىتاي جازۋى. قاتتى قۋانادى. نەگە؟ قىتاي جازۋى تۇر دەگەن ءسوز ونىڭ كىلتىنىڭ تابىلۋى وڭاي دەگەن ءسوز. بارلىق جازۋلار مەن ەسكەرتكىشتەردىڭ ەستامپاجىن جاساپ الىپ ەلىنە قايتادى.

ۇلكەن سەنساتسيا بولدى. الەم عالىمدارى تاڭعالىسادى. 1890 -جىلى قاڭتار ايىندا سانك- پەتەربۋرگتەگى رەسەي يمپەراتورلىق اكادەمياسىندا ارحەولوگتاردىڭ سەگىزىنشى حالىقارالىق كونفەرەنسياسى وتەدى. وندا يادرينتسيەۆ بايانداما جاسايدى. كونفەرەنسياعا و. گەيكەل باستاعان فيننىڭ بىرنەشە عالىمدارى قاتىسقان. گەيكەل يادرينتسيەۆپەن جۇزدەسىپ، ءمان- جايدىڭ ءبارىن سۇراپ ءبىلىپ الادى دا، ەرتە كوكتەمدە موڭعولياعا اتتانادى.

 1890 -جىلدىڭ ماۋسىم- شىلدە ايىندا موڭعولياعا جەتەدى. كۇلتەگىن، بىلگە قاعان ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ەستامپاجىن الىپ، سۋرەتكە تۇسىرەدى، ءبارىن ەگجەي- تەگجەي جازىپ سىزىپ الادى. ەلىنە بارادى دا ولاردى ۇلكەن اتلاس ەتىپ شىعارىپ جىبەرەدى. مىنە، وسى كۇننەن باستاپ رەسەي مەن فينليانديانىڭ اراسىندا باسەكەلەستىك باستالادى. قىزعانىش تۋادى. ورىستىڭ عالىمدارى ۆ. ۆ. رادلوۆ (ونىڭ شىعۋ تەگى نەمىس قوي - ق. س.) پەن و. دوننەر جازۋدىڭ كىلتىن تابۋعا جاعالاسادى.

وسى كەزدە فينليانديانىڭ عالىمى ۆ. تومسەن دا قۇپيا جازۋمەن شۇعىلدانادى. ول - ءتىل جاعىنان وتە ءبىلىمدى تەورەتيك. اقىرى ۆ. تومسەن جاعالاسىپ ءجۇرىپ، 1891 -جىلى 25 - قاراشا كۇنى قۇپيا جازۋدىڭ كىلتىن اشادى. ول اۋەلى گەيكەلدىڭ قىتايداعى ورىس ەلشىسىنىڭ كومەكشىسى، اۋدارماشى پ. پوپوۆكا جىبەرىپ، وقىتىپ العان قىتاي ءماتىننىڭ العاشقى تولىق ەمەس اۋدارماسىن پايدالانادى. پوپوۆ قىتاي ءتىلىن جاقسى بىلگەن. ءبىراق، ول كونە ءماتىندى دۇرىس وقي الماعان. تۋكيۋ دەگەن ءسوزدى انىقتايدى. تۋكيۋ دەگەن ءسوز- «تۇرىك» دەگەن ءسوز ەكەن عوي دەپ ۇعادى. كۇلتەگىندى كۋيۋتەلە دەپ وقىعان.

 وسىلار تومسەننىڭ قولىنا كەلىپ تۇسەدى. «تۇرىك»، «كۇلتەگىن» دەگەن ەكى ءسوزدى اشادى دا قۇپيا جازۋدىڭ كىلتىن اشادى. قۋانعانى سونشالىق، ول كەزدە باتىستىڭ عالىمدارى وتە اق كوڭىل، ادال بولعان. دەرەۋ ۆ. رادلوۆقا حات جازىپ، مەن كىلتىن تاپتىم، مىناۋ مىناداي ەكەن دەپ ءار تاڭبانىڭ ءمانىن تاپقان سايىن جىبەرىپ وتىرعان. جاڭالىقتى اشقان تومسەن. ال رادلوۆتىڭ قىزعانىشى سونشالىق، تومسەننىڭ اشقان جاڭالىعىن پايدالانىپ، كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنىڭ ءماتىنىن تومسەننىڭ رۇقساتىنسىز ءوز اتىنان جاريالاپ جىبەرەدى. وسىعان قاتتى رەنجىگەن تومسەن اۋىرىپ قالادى. 1,5 جىل اۋرۋحانادا جاتىپتى. ساۋىققاسىن رادلوۆتىڭ الگى ەڭبەگىن مۇقيات قايتا قاراپ، ورەسكەل قاتەلىكتەر جىبەرگەنىن كورەدى.

وسىدان سوڭ تومسەن جاڭا وقىلىمىن جاساپ، رادلوۆتىڭ قاتەلىكتەرىن كورسەتىپ بايىرعى تۇرىك ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىن قوسا جاساپ قايتا جاريالاعان. ونى كورگەن رادلوۆ شوشىپ كەتەدى. ەندى باسقاشا ارەكەتكە كوشەدى. قازاق، قىرعىز تىلدەرىن جاقسى بىلگەن پ. م. مەليورانسكي دەگەن جاس عالىممەن بىرىگىپ ىسكە كىرىسەدى. ەكەۋى بىرىگىپ 1897 -جىلى ەكىنشى باسىلىمىن جاريالايدى. مەليورانسكي ۇستازى رادلوۆپەن كەلىسپەي قالسا كەرەك. مەليورانسكي ءوزى بولەك 1899 -جىلى كۇلتەگىن ءماتىنىنىڭ وقىلۋىن ءۇشىنشى رەت كىتاپ ەتىپ باستىرادى. وسىمەن 4-5 جىلدىڭ ىشىندە كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى تۋرالى ەڭبەك 4 رەت جاريالانىپ كەتەدى. ولاردىڭ ءبارى دە گەيكەل، رادلوۆ تۇسىرگەن تۇپنۇسقامەن جۇمىس جاساعان. ودان كەيىن ەشكىم تۇپنۇسقامەن جۇمىس ىستەگەن جوق. ال، بۇل كەز 1892-1899 -جىلدار. ءسويتىپ بايىرعى تۇركى جازۋىن زەرتتەۋ ارقىلى تۇركولوگيانىڭ ىرگەتاسى قالاندى.

 ول كەزدە قازاق دەگەن حالىق كىم ەدى؟ كونە دۇنيەنى زەرتتەيتىن ۇلكەن عالىمدار جوقتىڭ قاسى ەدى عوي. شىنى كەرە، الەمدىك دەڭگەيدە ءسوز ايتاتىن ينتەلليگەنتسيا بولمادى ەمەس پە. ريەۆوليۋتسيادان بۇرىن دا، كەيىن دە احمەت بايتۇرسىنوۆ سياقتى عالىمدار بولدى. اقاڭ قازاق ۇلتىنىڭ جازۋ گرافيكاسىنا رەفورما جاسادى. بارىنە دە ۇلگەرۋ قيىن عوي. ولاردىڭ العا قويعان باسقا دا ماقساتتارى بولدى. ودان كەيىن سوعىس باستالدى. سوعىستان كەيىن ورىستىڭ شوۆينيستىك كوزقاراسى كۇشەيىپ كەتتى. ك س ر و دەگەن ەلدە تەك ورىس ءتىلى بولۋى كەرەك دەگەن يدەولوگيا بەلەڭ الدى. ورىستان باسقا ۇلتتا ۇلتتىق ماقتانىش بولماۋى كەرەك. توبەدەن ۇرىپ كەپ، ۇرىپ كەپ وتىردى. بايىرعى كونە تۇرىك مۇراسىن زەرتتەۋگە تالپىنعانداردى قىسپاققا الىپ وتىردى. كونە تۇرىك جازۋىن زەرتتەۋگە قازاقستاننان بىردە- ءبىر عالىم موڭعولياعا بارا المادى.

 1982 -جىلى العاش رەت قازاقستانعا كەلىپ ع. ايداروۆ اقساقالمەن تانىستىم. بىردە موڭعولدىڭ بەلگىلى عالىمى چوي لۋۆسانجاۆ ەلىمىزدەگى تاريحي ەسكەرتكىشتەر موڭعولدىكى ەمەس، سەنىڭ مۇراڭ! يەسى سەنسىڭ. بۇل سەنىڭ اتا- باباڭنىڭ دۇنيەسى، وسىمەن اينالىسساڭ قايتەدى، - دەدى. بۇل 1968 - جىلى مامىر ايىنىڭ 17- كۇنى بولاتىن. ەرتەسىندە ۋاعدالاسقان ساعاتتا باردىم. ۇستەلىن كىتاپقا تولتىرىپ قويىپتى. ىشىندە 1951, 1952, 1957-جىلدارى شىققان س. ە. مالوۆتىڭ كىتاپتارى بار، رادلوۆتىكى بار، كونە تۇرىك سوزدىگى بار 5-6 كىتاپ. وسىلاردىڭ ءبارىن ال دا «كەلەر جىلى ءدال وسى ۋاقىتتا كەلىپ ەميحان تاپسىر» دەپ الگى كىتاپتاردى قۇشاقتاسىپ بولمەسىنەن شىعارىپ سالدى.

كىتاپتىڭ ءبارى ورىسشا، مەن ورىسشا بىلمەيمىن. ەڭ ءبىرىنشى ورىس ءتىلىن ۇيرەنۋ كەرەك بولدى. كۇندىز- ءتۇنى وتىردىم. 6 ايدىڭ ىشىندە ورىس تىلىندەگى كىتاپتى وقي الاتىن دارەجەگە جەتتىم. ودان كەيىن كونە تۇرىك جازۋىن ۇيرەنۋگە كىرىستىم، ايتەۋىر ارىپتەرىن بىلەمىن. تاعى التى ايداي ۋاقىت مۇعالىم بەرگەن كىتاپتاردى تۇگەل قوتارىپ، ءمۇجىپ، 8 داپتەرگە كوشىرىپ شىقتىم. ءبىر جىل ءوتتى. ءدال سول ايتقان كۇنى، ايتقان ساعاتتا باردىم.

جاقسى قابىلدادى، ەمتيحان الاتىن سىناي تانىتتى. بۇل ەندى ۇلكەن عالىم، بىلمەي قالسام ۇيات بولادى- اي دەپ قوبالجي باستادىم. قولىنا كىتاپتى الدى دا كۇلتەگىننىڭ تۇرىكشەسىن، ياعني رۋنيكاسىن وقى دەدى. ءوزى ترانسكريپتسياسىن قاراپ وتىردى. زىرىلداتىپ وقىپ بەردىم. سويتسەم، ۇلكەن عالىمىم كونە تۇرىك جازۋىن بىلمەيدى ەكەن. ابدەن وقىتقىزىپ الدى دا، ەندى مىنا سويلەمدى موڭعول تىلىنە اۋدار دەدى. ءوزى ونىڭ ورىسشاسىن قاراپ وتىردى. اۋدارىپ بەردىم. مۇقيات تىڭداپ الدى دا، ءجا، ساعان بەرەتىن مەنىڭ تۇرىك ءتىلىم وسىمەن اياقتالدى. مەن كونە تۇرىك ءتىلىن بىلمەيمىن. مەنىڭ ماقساتىم سەنى دايىنداۋ كەرەك بولاتىن، سەن مەنىڭ ويىمنان شىقتىڭ، ەندى وسىنىڭ سوڭىنان ءتۇس. قانداي كىتاپتار پايدالانۋ كەرەك ەكەنىن ۇقتىڭ عوي دەدى. مەنى كىتاپحانا باستىعىنا ەرتىپ اپاردى دا، الگى كىتاپتاردىڭ ءبارىن مەنىڭ اتىما جازدىرتىپ، كىتاپتاردى ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەنگە دەيىن سۇراماۋىن ءوتىندى.  ونىڭ ۇستىنە قالالىق ورتالىق كىتاپحاناعا بارىپ جۇرەتىنمىن. وندا دا وسى كىتاپتار بار ەكەن. 3 ايدا ءبىرازىن ۇيگە تاسىدىم. ءسويتىپ ءجۇرىپ كونە تۇرىك جازۋىن يگەرىپ كەتتىم.

«ت م د ەلدەرىندە ءبىرىنشى رەت بىزدە «جازۋ تاريحى مۇراجايى» اشىلدى»

- كونە تۇرىك جازۋىن ءتۇپنۇسقادان وقيتىن نەشە ادام بارسىزدار؟

- تۋرا تاستان، ياعني ءتۇپنۇسقادان وقيتىن الەمدە 6 اق ادام بارمىز. بىرەۋى مەنىڭ ۇستازىم - س. كلياشتورنىي سانكت- پەتەربۋرگتە، سوسىن ماسكەۋدە دميتري ۆاسيليەۆ دەگەن جىگىت بار. انگليادا تۇراتىن امەريكاندىق عالىم گ. كلوسون، تۇركيادا ت. تەكين، و. سەرتكايا، قازاقستاندىق التاي امانجولوۆ پەن مەن بارمىن، بولدى. سوسىن كونە ۇيعىر جازۋىن بىلەتىن 10 ادام بارمىز. ونى ۇيرەنۋ ماعان قيىن بولعان جوق. ءبىر- اق ايدىڭ ىشىندە يگەرىپ الدىم. ال، كونە مانيحەي جازۋىن وقيتىن دۇنيەجۇزىندە ەكى- اق ادامبىز. ءبىرى - بەرلين ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى پەتر تسيما. ءبىزدىڭ تۇرىكتەكتى ەتنوس بۇكىل تاريحىندا 16 ءتۇرلى جازۋ ۇلگىسىن پايدالانعان. سونىڭ باسىن قوسىپ رەكتورىمىز م. جولداسبەكوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «جازۋ تاريحى مۇراجايىن» ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە اشتىق، كورىڭىزدەر تۇركى الەمى ەلدەرى ىشىندە ءبىرىنشى رەت اشىلىپ وتىر.

- ەلىمىزدە بايىرعى تۇرىك جازۋىمەن، تىلىمەن اينالىسىپ جۇرگەن جاستار بار ما؟ بار بولسا، قانداي دارەجەدە؟

- شىعىس تانۋ ينستيتۋتىندا ءناپىل بازىلحان ۇلى اينالىسادى. ونىڭ دايىندىعى جاقسى. جاپون، مانجۋر، تۇرىك تىلدەرىن جاقسى مەڭگەرگەن. مەن ويلايمىن، بۇل جىگىت التايتانۋمەن شۇعىلدانسا تىم ۇزاققا بارار ەدى. ويتكەنى، قازاقستاندا التايتانۋشى جوق. الەمدە از.

- ءسىزدى قازاقستانعا كىم شاقىردى؟

 - مەن موڭعوليانىڭ عىلىم اكادەمياسىندا 21 جىل قىزمەت ەتتىم. ستامبۋل، انكارا، بەرلين، توكيو، ماسكەۋ، تومسكىدە ۇلكەن- ۇلكەن حالىقارالىق كونفەرەنسيالارعا قاتىسىپ، باياندامالار جاسادىم. قازاقستانداعى عالىمدار مەنى جاقسى بىلەدى. بايان- ولگەي ايماعىنداعى عىلىمي ورتالىقتى باسقاراتىنمىن. ءبىر كۇنى استانادان اقسەلەۋ سەيدىمبەك تەلەفون شالدى. امان- ساۋلىقتان كەيىن ول كىسى پرەمەر ءمينيستردىڭ ورىنباسارى ي. تاسماعانبەتوۆ پەن ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى م. جولداسبەكوۆتىڭ تاپسىرماسىمەن تەلەفون شالىپ وتىرعانىن ايتتى. استاناعا شاقىردى. وسىلايشا ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە كەلدىم.

«جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت، نۇرى تاسىسىن» دەگەندەي، بۇل ءۇش ازامات قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتىن، تاريحىن وزىنە قايتارۋ ءۇشىن جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي جۇرگەن ۇلكەن عالىمدار عوي. مەنى ءتۇۋ موڭعوليادان بەكەر شاقىرعان جوق، ۇلت مادەنيەتىنە پايداسىن تيگىزسىن دەپ وتىر عوي. جاعدايىمدى جاسادى. مەن كەلگەن سوڭ ۇكىمەت كۇلتەگىننىڭ كوشىرمەسىن اكەلۋگە، تاپسىرىس بەرىپ، بارلىق ماسەلەنى شەشىپتى. ءبىز ەندى ۇلكەن عىلىمي كونفەرەنسياعا دايىندىقتى باستاپ كەتتىك...

- كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىن ۋنيۆەرسيتەتكە تىقپالاماي، ەل كورەتىن ۇكىمەت ءۇيىنىڭ الدىنا قويسا قايتەدى؟

 - ونى پرەزيدەنت مادەنيەت ورتالىعىنا دا قويۋعا بولادى. ءبىراق، ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەت تە عىلىمي ورتا عوي. سوندىقتان دا ول عىلىمي ورتادا تۇرۋى كەرەك. ويتكەنى، ونى تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن قارايمىز. ستۋدەنتتەرگە ۇيرەتۋ كەرەك. جاستاردى عىلىمعا تارتۋدا كۇلتەگىننىڭ اسەرى ەرەكشە. ال، كورمە زالىندا تۇرسا ەل كورەدە دە كەتە بارادى. كەزىندە جىگىتتەرگە مىناداي وي ايتقان ەدىم. كۇلتەگىن، بىلىگە قاعان، تۇي- ۇقۇق، (تونىكوك) كۇۇلى- چور، تەركىن، تەس، مشۋ سياقتى توعىز ەسكەرتكىشتىڭ كوشىرمەلەرىن الىپ، استاناداعى جاڭا الاڭعا اكەلۋ كەرەك دەپ. سوسىن وعان ۇلكەن مونۋمەنت ورناتىپ قويسا. ۇيلەنگەن جاستار سوعان بارىپ تاعزىم ەتسە، قانداي عانيبەت! ءبىراق، ول ورىندالعان جوق. بولاشاقتا ىستەلەتىن شىعار. ونى قولعا الۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، كونە تۇرىك - ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ ىرگەتاسى.

 دۇنيەجۇزىندە تۇرىك- تەكتەس 38 ۇلت بار. 10 ۇلتتىڭ ءتىلى جويىلىپ كەتتى. ءبىز بۇعان ەرەكشە قۇرمەتپەن قاراماساق، ءوز تاريحىمىز الدىندا قىلمىس جاساعان بولامىز. كونە تۇرىك دۇنيەسىن جاقسى زەرتتەۋ كەرەك. ونى جاقسى يگەرۋ ارقىلى وعان دەيىنگى ساق، سكيفتەردى جاقسى يگەرەتىن بولامىز. بەر جاعىنداعى قازاق حاندىعىنا دەيىنگى اشىق كەڭىستىك جاتىر عوي، سونىڭ قۇپيالارىن اشاتىن بولامىز. تانىمدىق، سالت- داستۇرلىك قۇندىلىقتارىمىز بايىرعى تۇرىك مۇرالارىندا جاتىر.

«كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىن العاش كورگەندە، جۇرەگىم لۇپىلدەپ، ەرەكشە قۋانىشقا بولەندىم»

- كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىن العاش رەت قاشان كوردىڭىز؟ سو كەزدە قانداي سەزىمدە بولدىڭىز؟


- 1975 -جىلى ماۋسىم ايىنىڭ سوڭىنا تامان كوردىم. موڭعول- سوۆەت بىرىككەن ەكسپەديتسياسىنىڭ موڭعول جاعىن باسقاردىم. ەكى ەل بىرىككەن بۇل ەكسپەديتسيا وسى جىلدان باستاپ 1990 -جىلعا دەيىن ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەدى. كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. 1975 -جىلى ماۋسىمدا ءۇش ادام كۇلتەگىنگە بەت الدىق. عاجاپ! الىستان كوز تارتادى كەڭ جازيرا! ۇزاقتان ماناۋراپ ۇلكەن مونۋمەنت تۇر. جاقىنداعان سايىن كوگىلدىرلەنىپ كورىنەدى ەكەن. جۇرەگىم لۇپىلدەپ ەرەكشە ءبىر قۋانىشقا بولەندىم. بۇل قۇدىرەت قوي! قۇدىرەت. مەنىڭ اتا- بابامنىڭ 1370 جىل بۇرىنعى ءسوزى، ارمان- ماقساتى، كوز جاسى، قايعى- قۋانىشى ءبارى- ءبارىن پاش ەتىپ تۇر عوي. بارىپ تاستى ءسۇيدىم. تاستى ءسۇيىپ جاتسام، س. گ. كلياشتورنىي:

«ءاي، قازاق، ساعان بۇنىڭ نە كەرەگى بار. بۇل كوك تۇرىكتەر، قازاققا ءۇش قايناسادا سورپاسى قوسىلمايدى» دەيدى. ۇندەگەن جوقپىن. كوزىمنەن جاس شىعىپ كەتتى. ءوز مۇراڭنان ءوزىڭدى جاتسىندىرىپ، بابا مۇراسىن يەسىزدەندىرۋدى ابدەن شەبەر مەڭگەرگەن كوممۋنيستەردىڭ قىلىعى ەدى. ءبارىن فوتوعا ءتۇسىرىپ، جەكەلەگەن مۇسىندەردىڭ سۋرەتتەرىن سىزىپ الدىم. كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى دەگەنىمىز كەشەندى دۇنيە. ونىڭ ىشىندە توعىز تاس ءمۇسىن بار. تاساتتىق تاسى بار. ەكى قوي تاس بار. سۋ قۇيىپ قويعان ناۋا تاس بار. سول سۋعا قولىڭدى جۋىپ بارىپ مۇسىندەردى ۇستاۋ كەرەك. وسىنىڭ ءبارىنىڭ سۋرەتىن سىزدىم. كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنىڭ ءبىرىنشى بەتىن كوشىردىم.

كلياشتورنىي: «كوشىرمەي- اق قوي، ونى رادلوۆتار، گەيكەلدەر كوشىرىپ كەتكەن، قايتەسىڭ» دەيدى. وعان كونبەدىم. ۇلى بابا مۇراسىن ۇستاعان سايىن، قاراعان سايىن رۋحتاناسىڭ، كوڭىلىڭ وسەدى. ماقتانىش سەزىم بيلەيدى. كۇلتەگىنگە جىل سايىن بارىپ تۇردىم. ونداعى تاس مۇسىندەردىڭ ءبىرازى قيراعان. باسى سىندىرىلعان. كۇلتەگىننىڭ دە، قاتىنىنىڭ دا (ايەلىنىڭ) مۇسىندەرى قيراعان. كۇلتەگىننىڭ باس ءمۇسىنى 1957 -جىلى چەح موڭعول ەكسپەديتسياسى جەر استىنان تاپقان عوي. ول دا قيراعان. بۇلار نەگە قيرادى؟ ءالى كۇنگە دەيىن تاڭعالامىن.

كلياشتورنىي سياقتى ورىستىڭ عالىمدارى بۇنى ءۇشىنشى تۇرىك قاعاناتى، ياعني ۇيعىر قاعاناتىنىڭ ادامدارى قيراتقان دەگەن جالعان دەرەكتەر تاراتتى. بۇل پىكىردى ل. ن. گۋميليەۆ قولدادى. ەش ۋاقىتتا ونداي بولعان جوق. ويتكەنى، 1255 -جىلى موڭعوليا جەرىنە قاراقورىمعا كەلىپ، كۇلتەگىننىڭ ەسكەرتكىشىن كورگەن پارسىنىڭ تاريحشىسى اتا مالىك جۋۆەيننىڭ «الەمدى يەلەنۋشى جاھانگەردىڭ تاريحى» دەگەن ەكى تومدىق كىتابى بار. سوندا ول اشىق جازعان. «مەن كونە تۇرىكتەردىڭ قالدىرعان ەسكەرتكىشتەرىنە باردىم. بارسام، باسىندا كۇزەت تۇر ەكەن» دەيدى. «ادامداردىڭ ءمۇسىنى بار ەكەن» دەيدى. مىنە 1258 - جىلعا دەيىن بۇلاردى ەشكىم سىندىرماعان. ال، كۇلتەگىن جازۋىندا بىلاي دەلىنگەن:

«كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىن ورناتقاننان كەيىن بۇعان بىلىگە قاعان جارلىعىمەن كۇزەت قويدىق. كۇزەت ساقشىلارىنىڭ باسشىلارىنا ياعون- تارحان دەگەن اتاق بەردىك» دەيدى. بۇل قازاق ۇعىمىنداعى شىراقشىلار. مىنە، 732 -جىلى قويىلعان كۇزەت 500 جىل بويى قانشاما قاعانات اۋىسسا دا، بۇكىل ءبۇتىن ۇلت كوشىپ كەتسە دە، 1259 -جىلعا دەيىن ۇرپاقتان- ۇرپاققا امان- ەسەن جالعاسىپ كەلگەن. بابا ارۋاعىن سىيلاۋ دەگەن وسىنداي بولار. بۇعان ۇقساس سالت بار ما؟

ماسەلەن، شىڭعىسحان تيبەتتە قايتىس بولدى، سولاي ما؟ ونىڭ سۇيەگىن اربامەن اكەلە جاتقان كەزدە دوڭعالاعى سىنىپ ىشكى موڭعولدار جەرىنە كەلگەندە تۇنەۋگە ءماجبۇر بولادى. ءتارتىپ بويىنشا جولدا ايالداۋعا ءتيىس ەمەس ەدى. ولار ءبىر كۇن ەمەس بىرنەشە كۇن ايالداعان سياقتى. سول قونعان جەرگە شىركەۋ ورناتىپ، ماڭايىنا كۇزەت قويعان. بۇل ءداستۇر كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتىر. شىڭعىس حان مەن كونە تۇرىكتەردىڭ اراسىندا 500 جىلدىق تاريح بار. ول ۇمىتىلماعان. كوشپەندىلەردىڭ سالتىندا وسىنداي قايتالاۋ مولداپ كەزدەسەدى. تۇرىكتەر ارۋاقتارىن قورلاتپايدى.

كۇلتەگىندەردىڭ سۇيەگى الگى ەسكەرتكىشتەر تۇرعان جەردە جوق. ەسكەرتكىشتەردىڭ الدىڭعى جاعىنداعى تاۋدىڭ ۇستىنە جەرلەنگەن. كۇنى بۇگىنگە دەيىن عالىمدار كۇلتەگىننىڭ كەشەندى ەسكەرتكىشتەرى تۇرعان جەردى ادامداردىڭ بەيىتى، زيراتى دەپ ءتۇسىنىپ ءجۇر. ول مۇلدە قاتە تۇسىنىك. ول كەشەندە كۇلتەگىن مەن ايەلىنىڭ ءمۇسىنى بار. ءتاۋ ەتەتىن ورىن عوي.

- ءسىز كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنىڭ تاسىن قاي جەردەن العانىن بىلەسىز بە؟

 - ەسكەرتكىشتىڭ اينالاسىندا ءدال سونداي تاس جوق. ونى قايدان اكەلگەنىن مەن ىزدەدىم. ماڭايىنداعى اۋىل اقساقالدارىنان سۇرادىم. مۇنداي تاستىڭ قايدا بارىن ولار ايتىپ بەردى. ەسكەرتكىش كەشەن تۇرعان جەردەن 60 شاقىرىمداي قاشىقتىقتاعى تاۋدان تاسىن دايىنداعان ەكەن. 50 شاقىرىم ماشينامەن، قالعان جەردى اتپەن ءجۇرىپ ءوتتىم. تاۋدىڭ تۇمسىعى كوك جارتاس ەكەن. سودان كەسىپ دايىنداعانى بەلگىلى بولدى. وزەن بويىندا كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىندەي ەكى ۇلكەن تاس جاتتى. ءبىرى كولدەنەڭىنەن، ءبىرى ۇزىنىنان سىنىپتى. ولاردى تاستاپ جاڭادان قايتا تاس دايىنداپ الىپ 60 شاقىرىم وڭىرگە اكەلگەن.

 - وسىنشا الىس جەرگە تاستى قالاي جەتكىزگەن؟

- ونى ماعان سول وڭىردەگى ءبىر ادام ايتتى. قىستا ورحون وزەنىمەن جەتكىزگەن بولار دەيدى. تاستىڭ استىنا قابىعى تازالانعان سىرعاۋىلدى قويىپ وتىرىپ، سۇيمەنمەن يتەرۋ ارقىلى جەتكىزگەن ەكەن. مىنە، ءبىزدىڭ اتا- بابالارىمىز كەيىنگى ۇرپاعىنا وسيەت قالدىرۋ ءۇشىن 60 شاقىرىم جەردەن وزەن بۇرىلىستارىن قوسا ەسەپتەسەك 100 شاقىرىمداي جەردەن مۇز ۇستىمەن سىرعىتىپ 3,15 م. بيىك تاس اكەلگەن. سوندا قانشالىق كۇش جۇمساپ وتىر. جالعىز كۇلتەگىننىڭ تاسى ەمەس، توعىز تاس ءمۇسىن: ەكى قوي تاس، ناۋا تاس، تاساتتىق بەرەتىن ۇلكەن ءبىر تاس - كولدەنەڭى 2,20 م. ەنى 2 م. بيىكتىگى 1,10 م. ول - ءنان تاس. سالماعى 10-12 توننا. بۇل نە دەگەن ەڭبەك! قانداي ازاپ دەسەڭىزشى. ۇرپاققا وسيەت ءسوز، بابا تاريحتى قالدىرۋ دەگەنىڭىز نەتكەن قيىندىقپەن جولعا قويىلعان دەسەڭىزشى. ءيا، ءبارىن دە بۇگىنگى بىزدەر ءۇشىن جاساعان عوي. سودان بەرى مىنە، 1370 جىل ءوتتى. ءبىز ونىڭ قۇندىلىعىن باعالاي الماي وتىرمىز.

«كۇلتەگىن مۇسىندەرى گرەك- ريم مۇسىندەرىنەن كەم ەمەس»

- تاسقا جازۋدى قالاي جازعانى تۋرالى ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇر. بىرەۋلەر قاشاۋمەن قاشاعان دەيدى، ەرىتىندى قولدانعان دەگەن دە پىكىر بار؟ سىزدىڭشە قايسىسى دۇرىس؟

- تاستى تەگىستەپ الىپ، ءتۇزۋ سىزىقتار سىزعان دا قىلاۋىشپەن (قىل قالاممەن) جازۋ جازعان. سوسىن جازۋدىڭ ۇستىنە شوپتەن جاسالعان ەرىتىندىنى ءسىڭىرىپ قايتا جازىپ شىققان. سو كەزدە تاستاعى جازۋدىڭ ءىزى قۇمدانىپ ۇگىتىلىپ تۇسەدى. ونى وتكىر قاشاۋمەن ۇگىتىپ تۇسىرگەن. ارىپتەردىڭ بيىكتىگى 2-3 س م، ويىقتىڭ تەرەڭدىگى 2-3 م م. كۇلتەگىن مەن بىلىگە قاعاندى قىتايلار جاساعان. ال قالعاندارىن تۇرىكتەر وزدەرى ىستەگەن. جازۋ ەشتەڭە ەمەس سەن مۇسىندەردى كور. بۇل گرەك- ريم مۇسىندەرىنەن كەم ەمەس. كۇلتەگىننىڭ بەينەسىن، ايەلىنىڭ، بىلىگە قاعاننىڭ بەينەلەرىن شەبەر مۇسىندەگەن. ولاردىڭ بەينەسىن اق ءمارماردان جاساعان. ونىڭ وڭدەلۋىن كورىڭىزشى، كەرەمەت! گرەك- ريم مۇسىندەرى بۇنىڭ قاسىندا سالەم بەرە الماي قالادى.

 وسى مۇسىندەر ارقىلى كونە تۇرىكتەردىڭ بەت- بەينەسىن كورە الاسىڭ. مەن تاڭعالامىن. موڭعولدار ايەل ادامدى بۇسگۇي دەيدى. «بۇسگۇي» دەگەن ءسوز - بەلبەۋسىز دەگەن ءسوز. قازاق ايەلدەرى بەلبەۋ بۋىنباعان. كۇلتەگىن ەسكەرتكىشتەرىنە ايەلدەردىڭ مۇسىندەرى تۇر، بەلبەۋسىز. بۇل - كوشپەلىلەر الەمىنىڭ ايەلدەرىنە ءتان ءداستۇر. بولاشاقتا كونە تۇرىكتەردىڭ كيىمى تۋرالى بولەك كىتاپ شىعارعالى وتىرمىن.

قازاقستان عالىمدارى جەكە- جەكە ءجۇرىپ اتاق شىعارامىن دەگەندى قويۋ ءجون بولار. ولاردىڭ قولدارىندا بايىرعى تۇركى مۇرالارىنىڭ فوندى جوق. كونە تۇرىك جازبا مۇرالارىنىڭ قورى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىندە جاسالدى. ورحون ەسكەرتكىشتەرىن الەم عالىمدارى قاۋزاعالى 110 جىل وتسە دە كۇنى بۇگىنگە دەيىن تولىق سيپاتتاماسى بولماعان ەدى. سول سيپاتتامانى ءبىز جاساپ شىعاردىق. «ورحون ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تولىق اتلاسىن» دايىندادىق. ۇستىندارداعى جازىلعان ماتىندەردى و. گەيكەل، ۆ. رادلوۆتاردان كەيىن ءبىر دە ءبىر زەرتتەۋشى قايتا قاراپ تەكسەرمەگەن. ءبىز 18 جىل، 18 توقسان بويى تۇركى كەشەندەرىندەگى ءار ءبىر مۇرانى قولمەن ۇستاپ، كوزبەن كورىپ ولشەپ، ۇستىنداعى ءماتىننىڭ ءاربىر گرافيكاسىنداعى ورنىن انىقتاپ، قايتالاپ كوشىرىپ، ەستامپاج جاساپ، كالكاعا، فوتوعا ءتۇسىرۋ ارقىلى ءوز ۆاريانتىمىزدى دايىندادىق. رەسپۋبليكا عالىمدارى بىرىككەن تۇردە ارنايى باعدارلاما جاساپ جۇمىس ىستەۋىمىز قاجەت. قازاق تانۋشىلاردىڭ ءبارى تۇركولوگ بولا بەرمەيدى. التاي امانجولوۆ اعامىز سياقتى ماماندانعان عالىمدار قاجەت- اق.

- كۇلتەگىننىڭ كەشەندى ەسكەرتكىشىنىڭ بۇگىنگى جاعدايى قالاي؟ موڭعول ۇكىمەتىنىڭ قاراماعىندا عوي؟

 - موڭعول مەملەكەتى عانا ەمەس يۋنەسكو- نىڭ قاراۋىندا. سىرتىنان تەمىر قورشاۋ ورناتقان. ءبىراق ولار ءوز اتا- بابالارىمىز دەپ قارامايدى عوي. ال ءبىز قانىمىز، جانىمىز دەپ قارايمىز.

- وسىعان ءبىزدىڭ ۇكىمەت كوڭىل ءبولدى مە؟

 - بەلگىلى ارحەولوگ زەينوللا ساماشيەۆ ەكەۋمىز موڭعول جەرىندەگى وردابالىق قالاسىن زەرتتەۋگە ۇسىنىس جاساپ وتىرمىز. حارحورىمنىڭ جانىندا وردابالىق دەگەن قالا بار. موڭعولدار حاربالتاس دەيدى. وتىراردان دا ۇلكەن قالا، 25 شارشى ك م. ول العاشقى ەكىنشى جانە ءۇشىنشى تۇرىك قاعاناتىنىڭ استاناسى بولعان.400 جىلدىق تاريحى بار. مۇندا وتە كوپ دۇنيە جاتىر. وردابالىق قالاسىن قازۋعا ارنالعان جوبا بايىرعا مۇرامىزدىڭ بىلگىرى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ باۋىرىمىزدىڭ الدىندا جاتىر.

- تۇرىكتەكتەس ەلدەر كوپ قوي، ولار موڭعول جەرىندەگى اتا مۇرالار تۋرالى قانداي پىكىردە؟

 - تۇرىكتەكتەس ەلدەر بايىرعى تۇركىنى ءتۇپ قازىعىمىز دەپ باعالايدى. بارىنە ورتاق مۇرا دەپ كورەدى. قازىر موڭعوليادا وسى مۇرالاردى امەريكانىڭ، انگليانىڭ، جاپونيانىڭ، كورەيانىڭ، ورىستىڭ، نەمىستىڭ، تۇرىكتەر سىندى توعىز ەلدىڭ ارحەولوگ- عالىمدارى باسەكەلەسىپ جانتالاسىپ زەرتتەۋدە.

- ءبىز نەگە قول قۋسىرىپ وتىرمىز؟

- قۇدايعا شۇكىر، ۇكىمەتىمىزدە اقشا بار، قازاقستاندا تۇرىك ءتىلىن زەرتتەيىك دەگەن نيەت جاقسى. «تۇركولوگيا» جۋرنالىن تۇركىستانداعى قازاق- تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى شىعارىپ وتىر. ءبىزدىڭ بايلانىسىمىز ازداۋ. بارلىق قور ءبىزدىڭ قولىمىزدا. كونە تۇرىك، مانيحەي، كونە ۇيعىر تىلىندەگى قۇجاتتار مەنىڭ قولىمدا تۇر. ىزەپ جۇرگەن زەرتتەۋشىلەردى كورمەدىم. عالىمداردىڭ ورتاسىندا بىرلىك، ىنتىماق از- اۋ دەيمىن.

- بىزدە كونە تۇرىك ءتىلىن ۇيرەتەتىن ارنايى ءبولىم نەمەسە كۋرس جوق پا؟

 - ازىرگە جوق.

 - وندا بابا مۇرالارىن قالاي زەرتتەيتىن بولامىز؟

 - وسى ماسەلەمەن مەن ءبىراز جاعالاسىپ ەدىم، بولمادى. ەندى، بيىلدان باستاپ ماگيسترانتتاردان، اسپيرانتتاردان دايىنداپ جاتىرمىز. ارينە، ءبارى عالىم بولا بەرمەيدى عوي. كىرىسەمىن دەۋشىلەر بابا مۇراسىنا قىزىعا عاشىق بولعانداي بولىپ كەلۋ كەرەك. ونداي فاناتيكتەر ازىرگە كوپ ەمەس. كونە تۇرىك جازۋىن زەرتتەۋ ءۇشىن تەك ءتىلىن ءبىلۋ از. تاريحىن، ەتنوگرافياسىن، دۇنيە تانىمىن، ارحەولوگياسىن ءبىلۋ كەرەك. وسىنداي دايىندىقپەن كەلگەندە عانا قۇپيانى اشۋعا بولادى. قانداي دا ءبىر حالىق ءوزىنىڭ وتكەن ءومىرىن ماقتان تۇتادى. شىققان تەگىن جاقسى بىلمەگەن ۇرپاق كەلەشەگىنە سەنىممەن قاراي المايدى. سوندىقتان، ۇرپاققا تاريحىن، مادەنيەتىن، ءتىلىن ساناسىنا ءسىڭىرىپ، شىققان تەگى اسىل ەكەنىن قۇلاعىنا قۇيىپ وتىرساق، ول ۇلتىن سۇيەدى. ۇلتىن سۇيگەن ۇرپاق ەلىن جەرگە قاراتپايدى. بۇگىنگى ءوز قاعىنان ءوزى جەرىپ جۇرگەن «قارا ورىستارمىز» - ءوز تاريحىنان، مادەني قۇندىلىعىنان ماقۇرىم وسكەن ادامدار. مىنە، وسى جاعىنان الىپ قاراساق، بايىرعى تۇرىك مادەنيەتى ۇلتتىق يدەولوگيامىزدىڭ فۋندامەنتى بولار ەدى.

 - بايىرعى تۇركى مۇرالارىندا قازاققا بايلانىستى دەرەك قانشالىقتى؟

 - قارعام- اۋ، بۇگىنگى قازاقتاردىڭ مىنەز- قۇلقى، دۇنيەتانىمى، ويۋ- ورنەكتەرى، ءتىلىن، ءدىنىن ت. ت. س. س ءبارى- ءبارىن سودان تاباسىڭ. قازاقتىڭ قىپشاق، كەرەي، نايمان، شەكتى، ءالىم، جەتىرۋ، ارعىن، اداي ت. ب. تايپالارىنىڭ اتاۋلارى تاس بەتىنە قاشالعان. تۇرىكتەكتەس حالىقتاردىڭ ىشىندە تەك بىزگە - قازاققا تىكەلەي قاتىستى. قازاق حالقىن قۇراعان تايپالاردىڭ تىكەلەي اتا- باباسى. وعان ەشكىم تالاسا المايدى. قىرعىزداردىڭ بايىرعى قىرعىزى بار. ال، ستامبۋل تۇرىكتەرى - قازار (كاسپي) تەڭىزىنىڭ جاعاسىنان كەتكەن سەلجۋكتەردىڭ، ودان بۇرىنعى وتىز- وعىزدىڭ ۇرپاقتارى. التايلار مەن تۇبالار - تۇركىلەر باتىسقا قونىس اۋدارعاندا جولدا قالعان ۇرپاقتارى. قزبەكتەردىڭ نەگىزگى تايپالارى قازاق قۇرامىنان بارعان تايپالار، سوسىن قارلۇقتار. مىنە، بىزدەن باسقا كىم بايىرعى تۇرىكتەرگە تالاسپاق؟ ەشكىم دە تالاسا المايدى. قازاقتار - كوك تۇرىكتەردىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى.

 - ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىندەگى كۇلتەگىن - پلاستماسسا. ونى سول ءوڭىردىڭ تاسىنان قاشاپ جاساۋعا بولمادى ما؟

 - بولادى. بۇل تۋرالى جىگىتتەرگە ايتىلعان. كۇلتەگىننىڭ تاسىن العان جەرىن دە بىلەمىز. كۇلتەگىن مەن بىلىگە قاعاننىڭ عانا تاستارى بولەكشە. باسقالارىنىڭ تاستارىن قازاقستاننان الىپ، تاس ۇقساتۋشى شەبەرلەرگە جاساتۋعا ابدەن بولادى.

 - ءسىزدىڭ ارمانىڭىز نە؟ ول ورىندالدى ما؟

 - اينالايىن- اي! ويلاعان، ارمانداعان ويىمنىڭ 10 پايىزىن دا ورىنداي الماي قينالۋدامىن. تاۋلىك 48 ساعات بولسا عوي، شىركىن! مىناۋ ورحون ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تولىق اتلاسىنىڭ 2 تومىن بەرسەم. ودان سوڭ ۇيعىر، مانيحەي گرافيكاسىمەن جازىلىپ قالعان شىعىس تۇركىستان، دۋنحۋان مۇرالارىنىڭ 6 تومىن باستىرسام، سونسوڭ بايىرعى تۇرىك كيىم ۇلگىلەرىن جاساپ ۇسىنسام، بايىرعى تۇرىك تاڭبالارىنىڭ تولىق جيناعىن بەرسەم... سوسىن عىلىمي اتاق ءۇشىن ەمەس، تازا عىلىم ءۇشىن ەڭبەك ەتەتىن، ۇلتىن سۇيەتىن شاكىرت دايىنداسام دەگەن ارمان بار. نە دەيىن، ءبىزدىڭ تاريحتىڭ شاڭى قالىڭداپ كەتكەن. بۇنى ەكسكوۆاتور شومىشىمەن تەرەڭدەپ قازىپ شىعارىپ، حالىقتىڭ وزىنە قايتارۋ كەرەك. ءبارى دە ۇلت ءۇشىن، قازاق دەگەن قايعىسى مەن قاسىرەتى كوپ حالىقتى قۇلدىق سانادان ازات ەتۋ ءۇشىن جاساۋعا ءتيىستى ەڭبەك قوي. اقشالى ازاماتتار بۇعان تىم- تىم اقىلمەن قاراپ، قارجىسىن ۇلت نامىسى ءۇشىن جۇمساۋ قاجەت- اق. كەجەگەسى كەرى كەتكەندەر مەن ۇلتىنان بەزگەندەردى كورىپ جۇرەگىم اۋىرادى.

 ەرەنعايىپ قۋاتاي ۇلى

 «اق جول قازاقستان»  №39(60) 26.09.03