ق. شاماحاي ۇلى: التاي شىڭىنداعى وشپەس ءىز
امال نەشىك، تاعدىردىڭ جازعانى وسىلاي. ءبىراق، ارتىندا وشپەس مۇرالارى مەن ولەڭ- جىرلارى قالدى. «بارام اپا، كوكتەمدە» دەگەن ءانى «شالقار» مەن قازاق راديوسىنىڭ ەفيرىندە ۇنەمى شىرقالىپ ءجۇر. وقىرمان ءۇشىن بۇل دا كوڭىلگە مەدەۋ.
قايماعى بۇزىلماعان قازاقى ورتادان شالعايدا، تۋعان جەردەن جىراقتا ءوستىم. ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسكەن كەزدەن باستاپ قانا جەرلەستەرىممەن ەتەنە ارالاسا باستاعان جايىم بار. ول تۇستا ەل استاناسىنا بايان- ولگيدەن اقىن، جازۋشىلار ءجيى كەلىپ تۇراتىن. ءارتۇرلى مادەني ءىس شارالار، جيىن- مەرەكە اتاۋلى كوپ. جازۋشىلار وداعىنىڭ سيەزى، پلەنۋمى سەكىلدى جيىندار بولعان كەزدە جىر سۇيەر ستۋدەنتتەر ءۇشىن ناعىز توي. ءار وڭىردەن جينالعان ەسىمدەرى ەلگە ايگىلى اقىن، جازۋشىلارمەن كەزدەسىپ ارقا- جارقا بولىپ جاتامىز.
1982 -جىلى وتكەن جازۋشىلار جيىنىندا كاكەي اقىندى العاش رەت كورگەنىم بار. ول تۇستا ستۋدەنتتەرمەن ەتەنە ارالاساتىن جالعىز اقىن بولدى. ول - تويلىباي قۇرماندولدين اعامىز. جيىننىڭ ۇزىلىسىندە تويلەكەڭ ءبىزدى كاكەي اعامەن تانىستىردى. مونعوليا جازۋشىلار وداعىنىڭ بايان- ولگيدەگى قازاق ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، «شۇعىلا» ادەبي باسىلىمىنىڭ باس رەداكتورى بولىپ جاڭادان تاعايىندالعان بەتى سول بولاتىن. ورتا بويلى، اق سارى ءوڭدى بايسالدىلاۋ كەيىپتەگى كىسى كورىندى. ءبىر توپ ستۋدەنتپىز، جاپىرىلا بارىپ قۇتتىقتاپ قولىن الدىق.
قايسىبىرىمىزدى اڭعاردى دەيسىڭ. تويلەكەڭ ارامىزداعى جازاتىن- سىزاتىن، ءبىرلى- ەكىلى اڭگىمە، كوركەم اۋدارمالارى جارىق كورگەن ءارى جۋرناليستيكا ماماندىعى بويىنشا ءبىلىم الىپ جاتقان جاس رەتىندە ماعان ەرەكشە ەكپىن بەرىپ، اتاپ كورسەتكەن بولدى. ءبىراق، كاكەي اعانى وداق باسشىسى شاقىرتىپ اكەتكەندىكتەن اڭگىمەمىز سول ارادان ءۇزىلىپ قالدى. ول كىسى تۋرالى ارى قاراي تويلىباي اقىننان ەستىپ بىلدىك. الماتىدا اباي اتىنداعى قازپي- دە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ماماندىعى بويىنشا ءبىلىم الىپ، 1971 -جىلى ءبىتىرىپ كەلگەنىن ەستىگەندە ىشتەي «شىركىن- اي، نە ارمانى بار ەكەن! قازاقتىڭ استاناسىندا، ۇلى ابايدىڭ اتىمەن اتالاتىن ينستيتۋتتا ءبىلىم الۋ نەتكەن باقىت!»، - دەپ ويلاعانىم ەسىمدە.
ءبىر جىلدان كەيىن ۋنيۆەرسيتەت ءبىتىرىپ، ەردەنەتتەگى قالالىق گازەتكە جولداما الدىم. قالاداعى جازۋشىلار ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ت. دارجاا دەگەن اتاقتى جازۋشى بار ەدى. ول كىسى ۇلانباتىردا وتكەن وداقتىڭ پلەنۋمىنان ورالعاندا كاكەي اعانىڭ سالەمىن الا كەلدى. «شۇعىلا» جۋرنالىنىڭ بىرنەشە ساندارىن، جاڭا جىر جيناقتارىن بەرىپ جىبەرىپتى. كىتابىنىڭ ىشكى بەتىنە «قۋاندىق! قالامىڭ ۇشتالا بەرسىن! زور ىلتيپاتپەن، اعاڭ كاكەي» دەپ قول قويىپتى. بارىنەن بۇرىن مەنى قاناتتاندىرعانى دارجاا اقساقالدىڭ دەمەۋ سوزدەرى مەن كاكەي اعانىڭ ىستىق سالەمى بولدى.
«سەنىڭ قازاقستاننىڭ باس ادەبي گازەتىندە جاريالانعان كوركەم اۋدارماڭدى كاكەي اقىن ماقتادى. مەن سەنى مونعولشا عانا جازاتىن شىعار دەپ ويلاۋشى ەدىم. ءوز انا تىلىڭدە دە جازاتىنىڭا ريزا بولدىم. ەكى تىلدە جازاتىن قالامگەر قوس ارعىماقپەن ساپارعا شىققان جولاۋشى سەكىلدى. اتىڭنىڭ ءبىرىن تىنىقتىرىپ، ەكىنشىسىنە ءمىنىپ دەگەندەي، الماستىرىپ وتىرساڭ الىسقا شاباسىڭ عوي»، - دەگەن ەدى. ءدۇيىم جۇرتقا ەسىمدەرى ءمالىم ءبىرى مونعول، ەكىنشىسى قازاق ەكى بىردەي اتاقتى اقىن- جازۋشىنىڭ مەنسىنىپ، ءتىپتى، اجەپتاۋىر قالامگەر رەتىندە مويىنداۋلارىنان اسقان باقىت ول تۇستا مەن ءۇشىن جوق ەدى.
ءبىر جارىم جىلدان كەيىن ورتالىق ۇكىمەتتىڭ شەشىمىمەن «جاڭا ءومىر» گازەتىنىڭ مونعول شىعارىلىمىنىڭ رەداكتورلىعىنا تاعايىندالىپ، ولگي قالاسىنا اۋىستىم. وسىلايشا، 1984-1993 -جىلدار ارالىعىندا كاكەي اعامەن شىعارماشىلىق تىعىز قارىم- قاتىناستا بولدىم. ايماقتاعى ءبىر گازەت، ەكى جۋرنال، راديو رەداكسيا قىزمەتكەرلەرى ءبىر ۇجىمداي ارالاسىپ، رەسمي، بەيرەسمي جيىن تويلاردى بىرگە وتكىزەتىنبىز. جازۋشىلاردىڭ دەنى مەنەن 14-15 جاس ۇلكەن، كوبى كاكەي اعامەن قۇرداس. اراسىندا ماعاۋيا سۇلتانين، ارعىنباي جۇماجان ۇلى، دانيال دىكەي ۇلى، قاۋيا ارىسباي ۇلى سىندى اقساقالدار، دايان قالاۋباي ۇلى، يماشحان بايباتىر ۇلى، ەلەۋسىز مۇقامادي ۇلى، ياكي ءىلياس ۇلى، شىناي راحمەت ۇلى سەكىلدى وت ءتىلدى، وراق اۋىز ورتا بۋىن اعالار دا بار. جاس جاعىنان كەلگەندە ەڭ كىشىسى ەكەندىگىمە قاراماستان سول التىن اعالارىم ەرەكشە سىي- قۇرمەت كورسەتىپ، ءاردايىم ورتالارىنان ويىپ تۇرىپ ورىن بەرۋشى ەدى. «اقىل جاستان عوي، سەن ايتشى» دەپ ءار جيىندار مەن ادەبي تالقىلاۋلاردا ارنايى ءسوز بەرىپ جاتاتىن. ەندى، ويلاسام، سونىڭ ءبارى ومىرلىك ۇلكەن مەكتەپ ەكەن عوي.
حوش، سونىمەن كاكەي اعامەن اينالاسى ونشاقتى جىلدىڭ ىشىندە تالاي ءىسساپارلارعا بىرگە شىعىپ، ءبىر ۇجىمدا يىقتاسا تەر توگىپ، قالامداس ارىپتەس رەتىندە دامدەس- تۇزداس، ارالاس- قۇرالاس تا بولدىق. ول كىسىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى - تىكەلەي مىندەتىن ايتپاعاندا، كەز كەلگەن قوعامدىق جۇمىستارعا بار ىنتاسىمەن بەرىلىپ كىرىسەتىن وتە ىسكەر ادام بولاتىن. ۇكىمەتتىڭ كەزەكتى ءبىر ساياسي ناۋقاندارىنىڭ وزىندە ارنايى دايىندالاتىن بيلبوردتاردىڭ ەسكيزدەرىن، باسپادان شىعارىلاتىن پاراقشالاردىڭ كاريكاتۋرالىق سۋرەتتەرىن ءوزى بوياۋىن قانىقتىرا اسقان شەبەرلىكپەن سالىپ اكەلىپ، يدەيالارىن ايتىپ ماعان مونعولشا ماتىندەرىن جازدىرىپ اكەتىپ جۇرگەنى.
اپتا سايىن جۇما كۇنى كەشكە ادەبيەت ۇيىرمەسىن ۇيىمداستىرىپ وتكىزەدى. ءوزى ءدارىس وقىپ، پىكىرسايىس ۇيىمداستىرادى. وعان زەينەتكەرلىككە شىققان اقىن، جازۋشىلاردان باستاپ، ورتا مەكتەپتەگى ولەڭ- جىرعا اۋەس جەتكىنشەكتەر دە قاتىسادى. ايماقتىق اكىمشىلىكتەگى، پارتيا جانە جاستار كوميتەتىندەگى، مادەنيەت سالاسىنداعى جوعارى لاۋازىم يەلەرى: زۇقاي ءشارىپاقىن ۇلى، اقىن الاقان ۇلى، بامان قۇرمانحان ۇلى، مۇرات بۇشاتاي ۇلى، مۇيىزدەرى قاراعايداي عالىم- پروفەسسورلار: قابيداش قالياسقار ۇلى، يسلام قابىش ۇلى جانە باتاي ماقابىل ۇلى سەكىلدى بىلدەي ءبىر مەكەمە باسشىلارىنىڭ ءوزى جازعان- سىزعاندارىن ورتاعا سالىپ، تالقىلاتىپ اقىل- كەڭەس الىپ جاتاتىن. كاكەيدىڭ الدىندا جاس تا، كارى دە، باستىق تا، بالا دا ءبىر ساپتاعى اقىن- جازۋشى رەتىندە ءبارىمىز تەڭ قۇقىلىمىز ءارى ادەبيەت اتتى قۇدىرەتتى كۇشكە ءسوزسىز باعىناتىن ەلگەزەك شاكىرتپىز. ناعىز ادىلدىك پەن دەموكراتيا سول ساتتە كاكەي اعانىڭ ات شاپتىرىم كەڭسەسىندە، سول ءبىر ەكى قابات شاعىن عيماراتتاعى جازۋشىلار بولىمىندە كەڭىنەن سالتانات قۇراتىن.
«شۇعىلا» جۋرنالىنا كەلىپ تۇسكەن تۋىندىلاردى دا وسى ۇيىرمەدە تانىستىرىپ، ولەڭدەردى اقىندارعا، اڭگىمە، پوۆەستەردى پروزايكتەرگە، ءازىل- سىقاقتاردى ساتيريكتەرگە تاراتىپ بەرىپ، مۇقيات وقىپ پىكىر ءبىلدىرۋدى ارنايى مەرزىم بەلگىلەپ تاپسىراتىن. جۋرنالدىڭ كەزەكتى سانى جارىققا شىققان سايىن لەزدەمە وتكىزىپ، الداعى ساننىڭ جوسپارىن بەكىتەتىن. جالپى، ءاربىر قادامىندا «كەلىسىپ پىشكەن تون كەلتە بولمايدى» دەگەن قاعيدانى قاتاڭ ۇستاناتىنداي كورىنەتىن، بىزگە. كاكەي اعا رەداكتورلىق ەتكەن جىلدارى «شۇعىلا» جۋرنالى 4200 دانا تارالىممەن ەلدىڭ قازاقتار ءومىر سۇرەتىن بارلىق قالا، ايماقتارىنا كەڭىنەن تارالدى. نەبارى 150 مىڭدى عانا قۇرايتىن ازعانا قازاق ءۇشىن بۇل دەگەنىڭىز ايتارلىقتاي ءىرى تيراج ەدى. جۋرنالدىڭ كولەمى التى باسپا تاباققا ۇلكەيىپ، مازمۇنى دا تەرەڭدەي ءتۇستى.
«ادەبيەت ماسەلەلەرى»، «پروزا»، «پوەزيا»، «وچەرك»، «ادەبي مۇرا»، «ءازىل- وسپاق»، «اۋدارما»، «ءسوز مارجانى» دەگەن جۋرنالدىڭ تۇراقتى ايدارلارى بولدى. بۇل تۋرالى كورنەكتى اقىننىڭ ءوزى مەرەيتويلىق ەسەپتىك بايانداماسىندا: «وتىز جىل ىشىندە جۋرنال وتىزداي ايدارلار بويىنشا ماتەريال جاريالاپ، 400-دەن استام اۆتوردىڭ تۋىندىسىن ۇسىنىپ، ادەبيەتىمىزگە بىرنەشە بۋىن وكىلدەرىن اكەلدى، ولاردى تاربيەلەپ ءوسىردى» («شۇعىلا» جۋرنالى، №3, 1985 ج) - دەگەنى تاريحي شىندىق. سوۆەت ەلىنىڭ، اسىرەسە، قازاقستاننىڭ جانە مونعوليا جازۋشىلارىنىڭ ەلدى ەلەڭ ەتكىزگەن تىڭ شىعارمالارىمەن دەر كەزىندە سۋسىنداپ وتىرۋدى جولعا قويعان ەدى. 1985 -جىلعى «پەرەسترويكا» ءبىزدىڭ جازۋشىلار ءبولىمىنىڭ جۇمىسىن ودان ءارى جانداندىرا تۇسكەندەي بولىپ ەدى. ستالين زامانىندا ادەبيەت الەمىنەن الاستاتىلعان بوريس پاستەرناكتىڭ ولەڭدەرى، اناتولي رىباكوۆتىڭ «دەتي ارباتا» سەكىلدى روماندار، شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى، ماعجان جۇماباي ۇلى، احمەت بايتۇرسىن ۇلى سەكىلدى الاش زيالىلارىنىڭ شىعارمالارى دا كاكەي اعانىڭ باسشىلىعىمەن وتەتىن جيىنداردا نازاردان تىس قالمايتىن. سول تۇستا اقىت قاجى ءۇلىمجى ۇلى، ءدوڭتاي قوجامبەت ۇلى سىندى ساياسي جالامەن اتىلعان ارىستارىمىز اقتالىپ، ولاردىڭ ادەبي مۇرالارى «شۇعىلا» جۋرنالى، «جاڭا ءومىر» گازەتى، بايان- ولگي قازاق راديوحابارى ارقىلى جەرلەستەرىمەن قاۋىشتى.
ەجەلگى مادەنيەتىمىزبەن، ادەبي مۇرالارىمىزبەن ءجىتى تانىستىرۋدى كوزدەگەن كاكەي اعا تاعى ءبىر ۇيىرمە اشىپ، ادەبيەتشىلەر مەن اۋەسقويلارعا اراب جازۋىن ۇيرەتە باستاعان بولاتىن. كەيىن سول ۇيىرمە مەدرەسە بولىپ ۇلعايتىلدى. توقسانىنشى جىلداردان باستاپ ەلدە قۇرىلعان «مونعوليا مۇسىلماندار قوعامىنىڭ» باس ۋاعىزشىسى بولعان، ادەبي تۋىندىلارىندا دا، بىلايعى ومىردە دە يماندىلىقتى، يسلام قاعيدالارىن ناسيحاتتاپ كەلگەن كاكەي اعا قازاق ءتىلىنىڭ شىنايى جاناشىرى دا بولدى. ءتىلدىڭ تازالىعىن ساقتاۋدى، قايماعىن بۇزباۋدى ايتۋمەن شەكتەلمەي ءوزىنىڭ تالاي وچەركتەرىمەن، فەلەتوندارىمەن ءىس جۇزىندە كورسەتىپ ۇلگى- ونەگە بولا ءبىلدى. پۋبليتسيست رەتىندە گازەت بەتىندە ءجيى كورىنۋمەن قاتار رۋحاني نارگە باي عيبراتتى اڭگىمەلەرىمەن ايماقتىڭ راديوحابارىندا دا ءجيى ءسوز الىپ جۇرەتىن.
سونىمەن قاتار، جازۋشىلار ءبولىمىنىڭ جانىنان «مۇراگەر» اتتى ەتنو توپ قۇرىپ، حالىق اندەرىن، ايتىس ونەرىن دە قولعا الدى. ايماقتاعى 12 سۇمىندى (اۋدان) تۇگەل ارالاپ، سۋىرىپسالما اقىنداردىڭ باسىن قوسىپ، ايتىس ۇيىمداستىردى. قازاقتار كوپ شوعىرلانعان نالايح، باگانۋۋر، چانداگان قالالارىنا دا جەتكەن كەزدەرى بولدى. ونداي كەزەكتى ساپارلاردا رەتى كەلسە ءبىزدى ەرتە جۇرەدى. جينالعان جۇرتقا اتا سالتتى، يگى ءداستۇردى ناسيحاتتايتىن تارتىمدى اڭگىمەلەر وتكىزەدى. وعان جۇرتتىڭ ىقىلاسى ەرەكشە بولۋشى ەدى. ول تۇستا قازاق ايماعىنان تىسقارى ەلدى مەكەندەردەگى قانداستارىمىز ءتىل مەن داستۇردەن ازداپ بولسا دا ايىرىلا باستاعان بولاتىن. ۇلتىن جانىنداي سۇيەتىن اقىندى وسى جاي قاتتى الاڭداتسا كەرەك.
كەيىن شەكارادان تىس وڭىرلەردى دە ارالاۋعا كىرىستى. رەسەيدىڭ التاي ولكەسىنەن باستاپ، تۋۆا ەلىنىڭ قىزىل، حاكاستىڭ اباكان قالالارىنا دەيىن ساپارلاعان كەزدەرىمىز بولدى. ول ەلدەردە وزىمەن تانىس- ءبىلىس اقىن- جازۋشىلار، سۋرەتشى ونەر قايراتكەرلەرى دە تابىلىپ جاتاتىن. الىپ سوۆەتتىك- رەسەيدىڭ قۇرامىنداعى تۇركى تىلدەس از ۇلتتاردىڭ ءوز داستۇرىنەن، ءتىل- مادەنيەتىنەن اجىراپ جاتقانىن، «وگىزگە تۋعان كۇننىڭ بۇزاۋعا دا تۋاتىنىن» بىزگە ەسكەرتىپ جۇرەتىن. التاي، تۋۆا، حاكاس حالىقتارىنىڭ دا تالاي جىر- ەپوستارىنىڭ بولعانىن، كەيبىرى ءبىزدىڭ «الپامىس باتىر»، «قوبىلاندى باتىر» سەكىلدى تۋىندىلارىمىزبەن ۇندەسەتىنىن تىلگە تيەك ەتۋشى ەدى.
جالپى، بىرگە ءجۇرىپ، ەل، جەر ارالاعان ۇزاق جولداردا ۇزەڭگى جولداس بولعان ساتتەرىمدە مەن ول كىسىنىڭ ءتىل، ادەبيەت، تاريح، ەتنوگرافيا، ونەر سالاسىنداعى ءبىلىمىنىڭ تەلەگەي تەڭىز تەرەڭدىگىنە سان مارتە ءتانتى بولعان ەدىم. ءبىر ءوزى دەربەس ءبىر ونەر ينستيتۋتى دەرسىڭ. كاكەي اعانىڭ ىقپالى بولعان شىعار، كەيىن رەسەي قۇرامىنداعى تاۋلى التاي ولكەسىنىڭ قوساعاش (قوش- اعاش) اۋدانىنداعى قازاق باۋىرلارىمىز «ءشۇي نۇرى» اتتى قازاق گازەتىن شىعارۋدى قولعا العان تۇعىن. ول تۇستا تاۋلى التاي ولكەسىندە 15 مىڭداي قازاق تۇراتىن. ولاردىڭ باسىم كوبى، ياعني، 10 مىڭى مونعوليامەن شەكارالاساتىن قوساعاش اۋدانىندا قونىس تەپكەن. شىعىس قازاقستان وبلىسى، سەمەي ءوڭىرىنىڭ تۇرعىندارى ولاردى ەجەلدەن «التاي قازاقتارى»، «ءشۇي نايماندارى» دەپ اتاپ كەلگەن.
ءشۇي دالاسى - رەسەي، قىتاي، قازاق، مونعول ءتورت مەملەكەتتىڭ تۇيىسكەن جەرى. بۇل ولكە 1880 -جىلعا دەيىن ەشبىر ەلدىڭ ەنشىسىندە بولماعان. كوشپەلى حالىقتاردىڭ (قازاق، مونعول- ۇرانقاي، تۋۆا، تولوڭگىت- التاي) جايلاپ- كۇزەپ جۇرەتىن ورتاق مەكەنى بولعان دەسەدى. ⅩⅨ عاسىردىڭ اياعىندا رەسەي يمپەرياسى قىتايمەن جەر بولىسكەندە شۇيدەگى قازاقتار مەن جەرگىلىكتى تۇركى تەكتەس التايلار تۇمەن گۋبەرنياسىنا قاراتىلعان. قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن كەڭەستىك جۇيە ءامىرىن جۇرگىزىپ، ورىستاردى اكەلىپ، قونىستاندىرا باستاعان. جەرگىلىكتى قازاقتار مەن التايلاردى جاپپاي ورىسشا وقىتىپ، اسسيميلياتسيالاۋعا كىرىسكەن. سوعان قاراماستان، حالىقتىڭ انا ءتىلىن قايماعىن بۇزباي ساقتاۋىنا ءار كەزدە ولكەلىك ۇكىمەت ورىندارىندا باسشى بولعان قازاق ازاماتتارىنىڭ ىقپالى مول بولعان. وبلىس باسقارعان ەل اعالارى قازاقستاننان ۇستازدار شاقىرتىپ قوساعاش مەكتەپتەرىنە جىبەرىپ، قازاق تىلىنەن ءدارىس وقىتىپ تۇرعان ەكەن.
1985 -جىلى م. س. گورباچيەۆتىڭ قايتا قۇرۋى باستالعان كەزدە التاي قازاقتارى دا اينالاعا باسقاشا قاراپ، وزدەرىنىڭ سالت داستۇرلەرىن جاڭعىرتۋعا، ءتىل- مادەنيەتىن قاستەرلەۋگە كوشتى. ىرگەلەس كورشى مونعوليانىڭ بايان- ولگي ايماعىنداعى قانداستارىمەن بارىس- كەلىستى، ارالاسۋدى جيىلەتە ءتۇستى. وعان كاكەي اعانىڭ باسشىلىعىمەن ءوزىمىز دە بىرگە اتسالىستىق. مادەنيەت، ونەر قىزمەتكەرلەرى، كاسىپكەرلەر ءوزارا كەلىسىم- شارتتار جاساسىپ، بىرلەسكەن ءىس شارالار ۇيىمداستىراتىن بولدى. ەڭبەك شارتى بويىنشا مونعولياداعى قازاق قۇرىلىسشىلار وتباسى لەك- لەگىمەن اعىلىپ قوساعاش اۋدانىنا شەكارا اسىپ كوشىپ كەلە باستادى. وسىلايشا ەكى ەلدە ءبولىنىپ قالعان تۋىستار قاۋىشتى.
كاكەي اعا باستاعان زيالى اعالاردىڭ كۇشىمەن قوساعاش اۋداندىق «چۋيسكيە زوري» گازەتى مەن بايان- ولگيدەگى «جاڭا ءومىر» گازەتى اراسىندا ارىپتەستىك قارىم- قاتىناس ورنادى. قوساعاش گازەتى ورىس تىلىندە جارىق كورگەنىمەن، ونىڭ باس رەداكتورى انۋاربەك يسانوۆتان باستاپ، كۇللى جۋرناليست- قىزمەتكەرلەرى جەرگىلىكتى قازاق ازاماتتارى بولاتىن. رەداكسيا اۋدان ورتالىعىندا بولعانىمەن، گازەتتى گورنو- التايسك قالاسىنداعى باسپاحانادا باسىپ ازىرلەيتىن. مونعولياداعى قازاق گازەتىنىڭ رەداكسياسىمەن تۇراقتى قارىم- قاتىناس ورناتۋلارىنىڭ ارقاسىندا ولار ءوز اۋدانىندا قازاق گازەتىن اشۋعا بەلسەنە كىرىستى. ولاردىڭ باستامالارىن جەرگىلىكتى قازاق باسشىلار قولدادى. قوساعاشتىق جۋرناليستەر قازاق گازەتىن «ءشۇي نۇرى» دەپ اتاۋدى ءبىراۋىزدان ماقۇلداپ، العاشقى سانىن 1989 -جىلى كۇزدە بايان- ولگي ايماعىنىڭ «جاڭا ءومىر» گازەتىنىڭ باسپاحاناسىندا باستىرىپ، جارىققا شىعاردى. گازەت قوساعاشتا ازىرلەنىپ، بايان- ولگيدىڭ باسپاحاناسىندا لينوتيپپەن تەرىلىپ، وفسەتتىك ۇلگىمەن باسىلىپ تۇرعان. «ءشۇي نۇرى» گازەتىندە تاۋلى التاي قازاقتارىنىڭ ارعى- بەرگى تاريحىنان ماعلۇمات بەرەتىن ەستەلىكتەر، تانىمدىق ماتەريالدار، جەرگىلىكتى جاڭالىقتار مولىنان قامتىلىپ تۇردى. گازەت ۇزاق ءومىر سۇرگەن جوق. ونشاقتى سانى جارىق كورگەننەن كەيىن جابىلىپ قالدى.
وسىلايشا، زيالى اعالاردىڭ شاراپاتى ءبىر اۋماقپەن شەكتەلىپ قالماعانىن، ءوزىنىڭ نۇر شۋاعىنان بارىنە مولىنان شاشىپ، يگى ىقپال ەتكەنىن ءسوز اراسىندا ايتا كەتۋدى ءجون كوردىم. نەگە؟ ويلاپ كورەيىكشى. رەسەي فەدەراتسياسىندا ۇزىن سانى 1,5 ميلليونعا جەتەتىن قازاق ءومىر ءسۇردى. مونعوليانى مەكەندەگەن نەبارى 150 مىڭ عانا قازاقپەن سالىستىرعاندا ول دەگەنىڭىز الاپات زور كۇش. ءتىپتى، جەكە ءبىر رەسپۋبليكا دەرسىڭ. ءبىراق، سولاردىڭ اراسىنان تۋعان ءبىر اقىن- جازۋشىنى اتاپ بەرە الاسىز با؟ جوق، ارينە. مىنە، رۋحاني كۇش- قۋات پەن تەكتىلىكتىڭ ءتۇپ- توركىنى قايدا جاتىر. رەسەيلىك قانداس باۋىرلارىم ايىپقا بۇيىرماسىن، ءبىرتۇتاس قازاقتى بولە- جارعانىم دا ەمەس، اعايىندار مەنى مىڭ مارتە كەشىرسىن. ءبىراق، شىندىق سولاي. قاي زاماندا، قايدا بولسا دا، ەل- جۇرتتىڭ رۋحىن ولتىرمەيتىن، ولاردى العا جەتەلەيتىن باستى قوزعاۋشى كۇش - ونىڭ ءتول ادەبيەتى مەن مادەنيەتى بولسا كەرەك. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، مونعولياداعى ات توبەلىندەي عانا از قازاق رۋحاني مول بايلىق جاسادى. ارينە، كاكەي سىندى دارا تۋعان دارىندارىنىڭ ارقاسىندا.
«تانىماساڭ تانىپ ال، مەن قازاقپىن،
جاعام جايلاۋ، كوڭىلىم كەڭ قازاقپىن.
ۇلىسىم باي، ىرگەلى ەل قازاقپىن،
ىرىسىم ساي، نۇر جەرى كەڭ قازاقپىن.
مەن ەمەسپىن كەشەگى وشكەن قازاق،
قۇبا جوندا تەنتىرەپ كوشكەن قازاق،
مەن بولامىن قويناۋعا قوي قاپتاتىپ،
قالا سالىپ، ءبىلىم الىپ وسكەن قازاق!
قازاقپىن، تەگىڭ كىم دەپ تەكتەمەگەن،
ەرە كەلگەن يتكە دە كەت دەمەگەن،
پەيىلى تۇسسە ءبىر اتىن ءتۇسىپ بەرىپ،
ءبىر اتىم ناسىبايعا وكپەلەگەن.
قازاقپىن، تۇنەمەگەن تورىنە ءتۇن،
بار سىرى دومبىرادا توگىلەتىن.
اڭقىلداعان اق كوڭىل ەل بولامىن،
اۋزىن اشسا جۇرەگى كورىنەتىن.
قازاقپىن، قاز موينى ويناقتاعان،
وي دا باققان ءبىر وڭكەي قوي باقپاعان.
ەر ەلدىگىم ەشكىمدى جاتسىنباعان،
تەرەڭدىگىم ەشكىمدى بويلاتپاعان.
قوبىلاندى قازاقپىن باتىر ەلمىن،
قوزىبايان قازاقپىن تاتۋ ەلمىن.
قوجاناسىر قازاقپىن اڭقاۋ ەلمىن،
اباي تۋعان قازاقپىن اقىن ەلمىن» - دەپ، جىرلاعان كاكەي اقىن بار بولمىسىمەن شىن قازاق بولا ءبىلدى.
العاشقى ولەڭىن 1963 -جىلى ءوزى وقيتىن ورتا مەكتەپتىڭ قابىرعا گازەتىنە جاريالاپ، اۋىزعا ىلىككەن اقىننىڭ تۇڭعىش ولەڭدەر جيناعى - «جاۋقازىن» دەگەن اتپەن 1979 -جىلى جارىق كوردى. كەيىن «ماۋسىم»، «جەبە»، «قوش، كوكتەم» جىر جيناقتارىن وقىرماندارعا ۇسىندى. مونعول تىلىندە «يارگۋي دەلگەرەح تساگاار» (بايشەشەك اتقان ماۋسىمدا)، «ديۆااجيند زالاراحىن نۋۋتس» (ۇجىماققا جەتۋدىڭ قۇپياسى) دەگەن جىر جيناقتارىن شىعاردى.
ول كەزەكتى ءبىر ساپارىمەن ۇلانباتىرعا جول تارتقان ەدى. ماقساتى، «قۇران وقۋدىڭ الىپپەسى» مەن «تاجۋيد ءىلىمىنىڭ» قازاق تىلىندەگى اۋدارماسىن باسپادان جارىققا شىعارۋ بولاتىن. كىتاپتى باسۋدىڭ الدىندا كەيبىر تەحنيكالىق جانە مازمۇندىق ماتىندەردى جەتىلدىرۋدىڭ قاجەتتىلىگى تۋىندايدى. سول سەبەپتەن شۇعىل تۇردە كەرى قايتۋعا بيلەت الادى. الايدا، ءدال سول 1993 -جىلى 23 - ءساۋىر كۇنى تاڭسارىدە التايدىڭ باتىسىنا بەت العان ۇشاق ءىزىم- عايىم جوعالىپ كەتتى. اپتا بويى سابىلىپ ىزدەپ ءجۇرىپ، التاي تاۋىنىڭ ۇزىننان ۇزاق سوزىلعان سىلەمدەرىنىڭ ءبىر بيىك شىڭىنا سوعىلىپ، ۇشكە ءبولىنىپ اپاتقا ۇشىراعان ۇشاقتى تابادى.
كاكەي اعا «قوش كوكتەم» كىتابىنداعى «تاۋ ۇلىمىن، تاۋدا ءوستىم، تاۋدا ولەمىن» دەگەن ولەڭ جولدارىنداعىداي تۇپ- تۋرا تاۋ شىڭىندا كوز جۇمدى. كىتابىنىڭ اتىمەن اتالعان ولەڭىندەگىدەي كوگىلدىر كوكتەمنىڭ مۇنار تارتقان كوك اسپانىندا ومىرگە قوش ايتتى. الىس ساپاردا اپات ساپارىنان مەرت بولىپ، سوڭعى جيناعىنىڭ اتاۋىنداي شەيىت كەتىپ بەينە ءبىر ۇجىماققا جول تارتقانداي بولدى. عۇمىرى تىم قىسقا ەلۋدى ەڭسەرمەسە دە قازاق دياسپوراسى ادەبيەتىنىڭ ماڭگى سونبەس شوق جۇلدىزى كاكەي اقىن ارتىندا «ءولدى دەۋگە كەلمەيتىن وشپەيتۇعىن ءسوز دە ءىس تە قالدىرعان» بىرەگەي تۇلعا.
بۇگىندە ءوزى نەگىزىن قالاپ كەتكەن مەدرەسەسى، ءوزى وقىعان، كەيىن ديرەكتورى بولعان «بارام اپا كوكتەمدە، جاڭبىر سەۋىپ وتكەندە. التاي القا تاققاندا، بۇلعىن سىلدىر قاققاندا» دەپ جىرلاعان بۇلعىنداعى ورتا مەكتەپ كاكەي اتىمەن اتالادى. وتە ءبىلىمدى ءارى دارىندى قالامگەر 1982-1993 -جىلى مونعولياداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ جاڭا سيپاتتا دامىپ، قالىپتاسۋىنا ولشەۋسىز زور ۇلەس قوستى. سوناۋ جىلداردا ادەبيەت اۋىلىنا بەت بۇرعان كوپتەگەن جاستاردىڭ ىشىندە كاكەي جاڭجۇڭ ۇلىنىڭ تاربيەسىن كورمەگەنى كەم دە كەم. ول قالامىنىڭ جەلى بار تالاي جاستى ادەبيەت دەگەن كيەلى الەمگە تارتىپ، ونىڭ قىر سىرىنا باۋلىعان ەدى. سولاردىڭ ءبىرى رەتىندە مەن كاكەي اعانى كوركەم ادەبيەتتىڭ ساتيرا سالاسىنداعى ءوزىمنىڭ ۇلاعاتتى ۇستازىم دەپ بىلەمىن. كاكەي جاڭجۇڭ ۇلى مەنىڭ عانا ەمەس، سونداعى ازعانا قازاق ءۇشىن ۇلت ۇستازى ىسپەتتى ەدى. سەبەبى، ماماندىعى فيلولوگ كاكەي اعا موڭعولياداعى قازاق ورتا مەكتەپتەرىنە ارناپ ادەبيەت وقۋلىعىن دايىنداعان ادىسكەر عالىم دا ەدى.
جوعارىدا اتاپ وتكەنىمدەي، تۋىپ- وسكەن جەرىندە ايتىس ونەرىنىڭ قانات جايۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوستى، ەتنو ءان ونەرىنىڭ توبىن قۇرىپ، حالىققا ناسيحاتتادى. قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن، اسىل قازىناسىن جيناپ، بىرنەشە كىتاپ ەتىپ جارىققا شىعاردى. ءوز قالامىنان تۋعان ونشاقتى جىر جيناقتارى مەن ءازىل- سىقاق اڭگىمەلەرى قازاق جانە مونعول تىلدەرىندە جاريالاندى. وسى ءبىر اسا تالانتتى اقىن ءارى ۇلاعاتتى ۇستازدىڭ «قاسقىر» اتتى شاعىن پوۆەسى مەن بىرنەشە اڭگىمەلەرىن مونعول تىلىنە اۋدارىپ، ورتالىق ادەبي- كوركەم «تسوگ»، ساتيرالىق «تونشۋۋل» جۋرنالدارىنا مارقۇمنىڭ كوزى تىرىسىندە جارىققا شىعارىپ، باتاسىن العانىمدى ءوز باسىم ءاردايىم ماقتانىش ەتەمىن. تىنىمسىز ەڭبەكتەن قولى بوسامايتىن قارىمدى قالامگەر، ءبىرتۋار تالانتتى اقىن ادال دا كىرشىكسىز تازا ۇستاز رەتىندە ول ونداعان شاكىرتتەرىنىڭ جۇرەگىندە ماڭگىلىك ساقتالىپ، قازىر دە ءوزى وشپەس ءىزىن قالدىرعان التاي تاۋىنىڭ بيىك شىڭدارىنان كوز سالىپ، رۋح سىيلاپ تۇرعانداي سەزىلەدى.
قۋاندىق شاماحاي ۇلى، ق ر مادەنيەت قايراتكەرى
http://adebiportal.kz/kz/news/view/3182