تەگىنە تارتقان تەرەڭدىك نەمەسە زۋقا باتىردىڭ نەمەرەسى استانادا تۇرادى - فوتو
ءبىراق، ونىڭ كوبى سول وقيعادان ءبىرشاما كەيىن جازىلدى. ال «National Geographic» جۋرنالىنا ميلتون دج. كلارك ەسىمدى امەريكالىق 1954 -جىلى اعىلشىن تىلىندە ماقالا جاريالاپتى. اۆتور ماقالاسىن «كاشميردەگى اتاقتى شريناگارعا كەلگەن بوسقىنداردىڭ اراسىندا ءبىر جىلىمدى وتكىزدىم» دەپ باستايدى.
وسى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ول قازاق ءتىلىن ۇيرەنەدى. قازاقتارمەن بىرگە شريناگاردا ءومىر ءسۇرىپ، تىنىس- تىرشىلىگىن ابدەن زەرتتەپ العان سوڭ الگى ماقالانى جاريالايدى. وعان قوسا رۋ كوسەمدەرىنىڭ سۋرەتتەرىنەن تارتىپ قىز- كەلىنشەكتەردىڭ، جاس سابيلەردىڭ ءوزى تۇسىرگەن ونشاقتى سۋرەتىن قوسا شىعارادى.
وتكەن جىلى وسى «National Geograhpic» جۋرنالى تۇڭعىش رەت قازاق تىلىندە جارىق كورگەن بولاتىن. جۋرنال جوعارىدا اتاپ وتكەن ماقالانى قازاق تىلىنە اۋدارىپ باستى. وسىدان سوڭ ءبىز الگى سۋرەتتەردە بەينەلەنگەن جاس قىزداردىڭ ءبىرى، بۇگىندە سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىققان فازيلا جانالتايدىڭ قازىر استانادا تۇرىپ جاتقانىن ءبىلىپ، ۇيىنە ىزدەپ باردىق.
1954 -جىلعى سۋرەتتە ءبۇيىرىن تايانىپ تۇرعان جاس قىز حيكمەتكە تولى عۇمىرىنىڭ بارلىق اۋىرتپالىعىن ارتقا تاستاپ، بۇگىندە ۇل- قىزدارىنىڭ، نەمەرە- شوبەرەلەرىنىڭ اراسىندا جايقالعان اجەگە اينالعان. زەرەكتىگى، سوزگە شەشەندىگى بىردەن بايقالدى. باسىنان قانداي جاعداي وتسە دە جاسىماعان، قايتا شىڭدالا تۇسكەن سياقتى. اڭگىمەلەسە كەلە بۇل كىسىنىڭ شىنجاڭنىڭ التاي ايماعىنداعى (قازىرگى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ شىنجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانى - اۆتور) قارۋلى كوتەرىلىستى باسقارعان اتاقتى زۋقا باتىردىڭ نەمەرەسى فازيلا جانالتاي ەكەنىن بىلدىك. ءوز اكەسىنىڭ اتى - سۇلتانشارىپ. ءبىز تاريحتان شىنجاڭدى مەكەندەگەن قازاقتاردىڭ سول كەزدەگى جەرگىلىكتى ۇكىمەتتەن (گومينداڭ ۇكىمەتى) قىسىم كورىپ، ءۇندىستانعا قاراي ەكى رەت ۇدەرە كوشكەنىن بىلەمىز. ءبىرىنشى كوش ەلىسحان جانە زايىپ باتىرلاردىڭ جەتەكشىلىگىمەن 1938 -جىلى باستالىپ، ولار قاشا ءجۇرىپ قىتاي اسكەرلەرىمەن شايقاسىپ، تيبەت، گيمالايدى اسىپ، ءۇش جىلدىڭ بەدەرىندە ءۇندىستانعا جەتكەن. بۇل تۋرالى جازۋشى ج. شاكەن ۇلىنىڭ «قارالى كوش» رومانىندا جان- جاقتى باياندالعان.
ال ەكىنشى كوشكە قاليبەك حاكىم، قۇسايىن ءتايجى، سۇلتانشارىپ زۋقا ۇلى، دالەلحان جانالتاي ەسىمدى بەدەلدى ادامدار باسشىلىق جاساعان. بۇلار باستاعان كوش 1949 -جىلى ەلدەن شىعىپ، 1951 -جىلى كاشميرگە جەتكەن. مىنە، وسى ەكىنشى كوشتە 15 مىڭ ادامنىڭ ىشىندە ون بەس جاستاعى فازيلا دا بار بولاتىن.
فازيلا اپا سول كەزدەگى وقيعالاردى كۇنى كەشە بولعانداي باياندايدى. ەشتەڭەنى ۇمىتپاعان. «ءبىز ول كەزدە بالامىز. ءبىراق سول كوش بارىسىنداعى ءتۇرلى وقيعالار ەرتە ەسەيتىپ جىبەردى. سۋىقتان، اشتىقتان، سوڭىمىزدان قۋعان اسكەرلەرمەن بولعان شايقاستاردا كوپتەگەن ادام قايتىس بولىپ كەتتى. ساپ- ساۋ كەلە جاتقان ادامدار تاۋ اۋرۋىنا شالدىعىپ، اجالدارى سودان جەتتى. كاشميرگە جەتكەنىمىزدە بىرگە ەرىپ شىققان ءوز تۋىستارىمىزدىڭ تەڭ جارتىسى جوق ەدى...»، دەيدى.
قازاق كوشى شريناگار قالاسىندا كوپ تۇراقتاماعان. فازيلا اپانىڭ ايتۋىنشا، بوسىپ جۇرگەن قازاقتاردىڭ وتىنىشىنەن كەيىن، سول كەزدە امەريكا قۇراما شتاتتارىنان، بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىنەن جانە تۇركيا تاراپىنان قازاقتاردى وزدەرىنە قابىلداۋ تۋرالى ۇسىنىستار تۇسكەن. رۋباسىلار، ءار اۋلەتتىڭ ۇلكەندەرى اقىلداسا كەلە، ءدىنى ءبىر، ءتۇبى ءبىر تۇرىكتەردىڭ ۇسىنىسىن قابىل الۋدى ءجون كورىپتى. سودان 1954 -جىلى ءۇندىستانداعى، كاشميردەگى قازاقتاردىڭ دەنى تۇركياعا كوشىپ كەتەدى. بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرمەن سول جەردە قالعان وتباسىلار دا بار. فازيلا اپايدىڭ وتباسى دا شريناگاردا قالعان. ول قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنداعى شىنجاڭ ولكەسىندەگى تانىمال قازاقتاردىڭ ءبىرى جانىمحان قاجىنىڭ ۇلى ابدۋلحاميتكە تۇرمىسقا شىعادى. جانىمحان قاجى قازاقتان شىققان تۇڭعىش قارجى ءمينيسترى رەتىندە دە تانىمال تۇلعا. ول شىنجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتىندە قارجى ءمينيسترى قىزمەتىن اتقارعان. ابدۋلحاميت پەن فازيلا ءتورت بالانىڭ اكە- شەشەسى اتانعاندا وتاعاسى جۇرەك تالماسىنان قايتىس بولىپ، وتىزدىڭ ىشىندە جەسىر قالعان كەلىنشەكتىڭ موينىندا بالا- شاعانى اسىراۋ مىندەتى تۇردى. 1969 -جىلى فازيلا دا بالالارىمەن بىرگە تۇركياعا كوشەدى. ول جاقتا بىلعارىدان كيىم تىگۋمەن اينالىسادى. تۇركيادا وزدەرىنىڭ كىشىگىرىم فابريكالارىن اشىپ، ءناپاقاسىن ساۋدادان تابادى. ءتورت بالاسىنا دا جوعارى ءبىلىم اپەرەدى. بۇگىندە ۇلكەنى زىليحا ەلوردادا. ودان كەيىنگى بەشىر لوندوندا تۇرادى. بريتانيالىق ايگىلى تەلەراديوكورپوراتسيا bbc-دەن زەينەتكە شىققان. احمەتى مەن تاحيراسى تۇركيادا. ولار دا ءبىرى ينجەنەر، ەكىنشىسى اعىلشىن ءتىلى ءپانىنىڭ مۇعالىمى قىزمەتىن ابىرويمەن اتقارىپ ءجۇر.
كەيىپكەرىمىزگە ەكىنشى بالاسىنا اياعى اۋىر كەزدە، ياعني كاشميردە جۇرگەندە جارىمەن بىرگە مەككەگە بارۋ ءناسىپ بولعان ەكەن. سودان بەرى يسلامنىڭ قاينارىنان قانىپ ءىشىپ، اتا- بابا جولىن ۇلىقتاۋمەن كەلەدى. «جازمىشتان وزمىش جوق» دەيتىن فازيلا اپا بەس ۋاقىت نامازىن وقىپ، ورازاسىن ۇستاپ، ەلورداداعى ەڭسەلى شاڭىراعىندا باقىتتى ءومىر سۇرۋدە.
ايگۇل سەيىلوۆا، «ەگەمەن قازاقستان»