تۇركيانىڭ التاي اۋىلىنداعى قازاقتاردىڭ بۇگىنگى تىنىس-تىرشىلىگى - فوتو
الىپ قوسارى جوق، جۇرەكپەن جازىلعان دۇنيەنى اۋدارىپ باستىق. سونىمەن...
ءبىر كەزدەرى انكارادان 350 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان التاي اۋىلى تۇركياداعى قازاق دياسپوراسى شوعىرلانعان ولكە بولاتىن. تۇرىك جەرىنەن پانا تاپقان قازاقتار ءدال وسى اراعا كەلىپ قونىس تەپكەن ەدى. قازىر بۇل اۋىلدان تاراعان قازاقتاردىڭ ءۇرىم-بۇتاعى شارتاراپقا شاشىراپ كەتتى. بىرەۋى ءبىلىم قۋىپ، ەۋروپاعا كەتسە، ەندى بىرەۋلەرى تاريحي وتانىنا ورالعان.
بىلمەۋىڭىز مۇمكىن. التاي اۋىلى - وتكەن عاسىردىڭ 50 -جىلدارىندا قۋعىن-سۇرگىن كورگەن كەرەي رۋىنىڭ قازاقتارى قونىس تەپكەن جەر.
بۇل اكىمشىلىگى جەرگىلىكتى قازاقتاردان سايلاناتىن تۇركياداعى جالعىز قازاق اۋىلى.
اۋىلدا قازىر 20 اق ءتۇتىن قالىپتى. اينالدىرعان 100 ادام. الايدا ولاردىڭ بۇل جەردەن كەتكىسى دە، كوشكىسى دە جوق.
التايعا تۇندەلەتىپ جەتتىك. زەكى اعا مەن قانيپا اپاي كۇتىپ الدى. تۇركيادا تۇراتىن قازاقتاردىڭ قوناقجايلىلىعى تاعى ءبىر تاقىرىپقا ارقاۋ بولار ەدى، انىعىندا. كەرەمەتتەي كۇتتى. داستارحانى جيىلعان جوق. سەبەبى، بىزبەن امانداسۋعا، حال سۇراسۋعا كەلگەن ادام اياعى ۇزىلمەدى. قازاقتىڭ «شاي ىشەيىگى» تاۋسىلسىن با؟ ءبىز توقتاعان ءۇيدىڭ بوساعاسىنان اتتاعان ادامنىڭ ەشبىرى داستارحاننان ءدام تاتپاي كەتكەن جوق.
بۇل جاقتا تۇراتىن قازاقتاردىڭ داستارحانى دا ەرەكشە بولادى ەكەن. قازاقتىڭ ءداستۇرلى اسىنان بولەك، تۇرىكتىڭ تىسكەباسار ءتاتتى تاعامدارىن دا الدىمىزعا توستى. ءبىز قوناق بولعان ۇيلەردىڭ بارلىعى قازاقتىڭ ويۋىمەن ورنەكتەلگەن تۇسكيىزدەر مەن تاريحي جادىگەرلەرگە تۇنىپ تۇر.
ارينە، اۋىلداعى اعا بۋىن تۋعان ءتىلىن ۇمىتپاعان. جاستار جاعىنىڭ دا قازاقشاسى ءتاۋىر. تەك كۇندەلىكتى ومىردە تۇرىك ءتىلىن ءجيى قولدانادى ەكەن.
«قازاقستاننان جۋرناليستەر كەلىپتى» دەگەندى ەستىگەن اۋىلداعى اقساقالدار ءبىز توقتاعان ۇيگە جينالدى. وتكەن تاريحتان سىر شەرتتى. جات جەردىڭ توپىراعى بۇيىرعان بابالاردىڭ باسىنا بارىپ، قۇران وقىدى.
قازاق اۋىلىنىڭ اكىمى
مۇستافا كوك 2004-2009 -جىلدارى وسى اۋىلدىڭ اكىمى بولعان.
- سول كەزدەرى قازاق مادەنيەتىن قولداۋعا ارنالعان قاۋىمداستىق قۇرىلعان. ءالى كۇنگە جۇمىس ىستەيدى. 2006 -جىلى اۋىلدىڭ 50 جىلدىعىن دۇركىرەتىپ وتكىزدىك. قازاقستانداعى باۋىرلاردى، قىتايداعى قانداستاردى شاقىردىق. ەلشىلىك وكىلدەرى دە بولدى.
قىتاي ەلشىلىگى بىرنەشە جىل بۇرىن اۋىلعا سۋ جۇرگىزدى. تارتۋ رەتىندە كيىز ءۇي سىيلادى. ۇنەمى قولداپ وتىرادى. سەبەبى، ءبىر كەزدەگى تالقاندالعان تاعدىرىمىز ءۇشىن وزدەرىن ايىپتى سانايدى. راس قوي، قانشاما قازاقتىڭ ەرجۇرەك ۇلدارى قىتاي جەرىنىڭ قويناۋىندا قالدى. ءبىرجولاتا. ماڭگىلىككە...، - دەيدى مۇستافا اعا.
ول ءوزىن الاشتىڭ بالاسىمىن دەيدى.
- جۇرتىمدى ساعىنامىن. قازاقتى ساعىنامىن. كوز جاسىڭا ەرىك بەرەسىڭ سوندايدا. اتاقونىستان الىستا جۇرگەندىكتەن با، قازاققا قاتىستى بارلىق دۇنيە الابوتەن ىستىق. بالالارىما دا ايتىپ وتىرام. «تامىرىڭدى جوعالتپا. تۋرا جولمەن ءجۇر. اداسپا. ۇساقتالما. قازاق بولىپ كەلدىك، قازاق بولىپ وتەمىز. ءيا، تۇرىك بىزگە باۋىر. تۇرىكتىڭ جاقسىلىعىن، قامقورلىعىن كوردىك. ءبىراق، بۇل ءبىزدىڭ تۇرىككە اينالاتىنىمىزدى بىلدىرمەيدى»، - دەيمىن. ءيا، بالا- شاعانىڭ تۇرىكشەسى بىزگە قاراعاندا، الدەقايدا جاقسى. ءيا، قازاقشاسى شورقاقتاۋ. سوعان قاراماي، ءداستۇر- سالتىمىزدى ساقتاپ وتىرمىز. ارامىزدا بالالارىن قازاقستانعا جىبەرىپ جاتقان وتباسىلار بارشىلىق، - دەيدى ول.
التايداعى از عانا ءتۇتىننىڭ تۇرمىسى ءتۇزۋ. وسى اراعا كوشىپ كەلگەلى بەرى ءتورت بۋىن الماسىپتى. العاشقىدا اۋىر بولعان، ارينە. مۇستافا اعانىڭ اكەلەرى ۇلدارىن وقۋعا تۇسىرە الماي قينالىپتى.
- ءيا، سولاي بولدى. ول تۇستارى تۇركيا ەكونوميكاسى اقساپ تۇرعان. جوعارى وقۋ ورىندارىنا ءبىز تۇرماق، تۇرىكتەردىڭ ءوزى ازەر تۇسەتىن. قازىر، قۇدايعا شۇكىر، كەڭشىلىك زامان. بالالارىمىز تۇركيانى قويىپ، شەتەلدە وقىپ ءجۇر. ۇرپاعىمىزعا جامان تاربيە بەرمەدىك. ءتورت بالامنىڭ دا جوعارى ءبىلىمى بار. ۇلكەن قىزىم ستامبۇل ۋنيۆەرسيتەتىن ءتامامدادى، قازىر مەكتەپتە ساباق بەرەدى. ۇلىم پوليتسەي. ەكىنشى قىزىم دا ۇستاز. كىشى ۇلىم قىتايدا وقيدى، - دەيدى مۇستافا كوك.
ايتۋىنشا، ەۋروپادا تۇراتىن قازىرگى قازاق دياسپوراسىنىڭ بارلىعى وسى التاي اۋىلىنان شىققان. 1963 -جىلى وسىنداعى قازاق جاستارىنىڭ ءبىر توبى گوللانديا، شۆەتسيا، فرانسيا جانە گەرمانياعا شەتەلدىك مامان رەتىندە قونىس اۋدارعان. قالىپ قويعان.
«ولارعا «ورالساڭدارشى. مىنا جاقتاعى اتالارىڭنىڭ، اكە-شەشەلەرىڭنىڭ جامان ۇيلەرىن جاماپ- جاسقاپ قويىڭدار»، - دەيمىز. «پەنسياعا» شىققاندا قايتىپ كەلەمىز دەپ، ۋادە بەرگەن. كورەمىز. كۇتەلىك»، - دەيدى جۇزىنە كۇلكى ۇيىرىلگەن مۇستافا اعا.
تۇرىك بىزگە باۋىر، ال قازاقستان - اتاقونىس
اكىمنىڭ ايتۋىنشا، تۇرىك بيلىگى وسىنداعى قازاقتاردىڭ ەشبىر ءوتىنىشىن اياقسىز قالدىرعان ەمەس. تۇرىكتەر التايداعى از قازاقتى باۋىر سانايدى.
- قۇدايعا شۇكىر، ءتۇتىنىمىز ءتۇزۋ. بىلسەم، موڭعوليا مەن يرانداعى قازاقتار ءبىز سياقتى باقۋاتتى ءومىر كەشپەيدى. تۇركيا مەن قازاقستان دا قازىرگى كۇنى قويان- قولتىقتاسىپ قانشاما دۇنيەلەردى بىرگە اتقارىپ ءجۇر. دۇرىس. اعايىن ەلدەردىڭ الىس بەرىسى، بارىس كەلىسى ۇزىلمەۋى كەرەك. دۇرىس. دەگەنمەن دە، ءدال وسى بىزگە كەلگەندە، ءالى دە بولسا بەلگىسىزدىك بار...
قۇرىلتايدا بولدىم. «ورالمان قازاقتار نەگە الماتىنىڭ اينالاسىنان شىقپايدى؟ نەگە الماتىدان ءۇي سۇرايدى، جەر سۇرايدى؟» دەيدى. تۇسىنبەيدى. ءبىز جاقسى، جايلى ومىرگە ۇيرەنىپ قالدىق. مىنا جاقتا بىزدەردى ايدالاعا لاقتىرمايدى. قۇلا تۇزگە تىقپايدى. قازاق دياسپورالارى انكارا مەن ستامبۇلداعى ەڭ ۇزدىك اۋدانداردا ءومىر سۇرەدى.
ايتالىق، ستامبۇلدا زەيتىنبۇرنى دەگەن «كۆارتىل» بار. شوپينگتىڭ كوكەسى وسى جەردە. قازاقتاردىڭ ءۇيى، دۇكەنى، اتەلەسى مەن فابريكالارى وسى اۋداندا ورنالاسقان.
ءبىز باسى ارتىق دۇنيە سۇرامايمىز. قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنان اسقان باقىت جوق. ەلىمىز امان بولسىن. تۇركيادا تۇرساق تا، جۇرەگىمىز قازاقستان دەپ سوعادى. قايدا جۇرسەك تە قازاقپىز، - دەيدى مۇستافا اعا.
بابا جولى
ۇزاق سويلەستىك. مۇستافا اعانىڭ اڭگىمەسىن ۇيىپ تىڭداپپىز. ۇنادى. اعا دومبىرا شەرتتى. ءان ايتتى. قازاقستانداعى التايدان وسىنداعى التايعا قونىس اۋدارعان بابالارىنىڭ مۇڭ- زارىن دومبىرانىڭ ۇنىمەن جەتكىزدى.
ارتىنشا ەسكەرتكىش تاقتاعا الىپ باردى.
- تاقتانى وسىنداعى ءاربىر قازاق تۋعان- تۋىسقانىن جوعالتپاۋى ءۇشىن ورناتتىق. تۇركياعا تابان تىرەگەندە، تۇگەلگە دەرلىك تۇرىكتىڭ تەگىن (فاميلياسىن) بەردى. مىسالعا، ماعزۇم كوك. بۇل اراداعى «كوك» فاميلياسى اعاشتىڭ تامىرى دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ال يسلام ياۆاش - «ساق يسلام» دەگەن ءسوز، - دەيدى ول.
83 جاسار ومەر اتا وسى اراعا العاش تابان تىرەگەن جىلداردى ەسىنە الدى.
- 1955 -جىلدىڭ 7-مامىرىندا كەلدىك بۇل اراعا. ول كەزدەگى سانىمىز 800 دەي ەدى. ءبىر جىلدىڭ ىشىندە 165 تام تۇرعىزدىق. ءوز قولىمىزبەن. جەرگىلىكتى بيلىك تە بارىنشا كومەكتەستى. العاش رەت ارقامىز كەڭىپ ەڭبەك ەتتىك، الدى ارتىمىزعا الاڭداماي ناماز وقىدىق. باستاپقىدا اۋىلدىڭ اتىن «ورال» دەپ قويعانبىز، كەيىن اقىلداسا كەلە، التاي دەپ وزگەرتتىك.
بيلىك اۋىلدىڭ ءار تۇرعىنىنا 30 گەكتار جەر ءبولدى. 55 -جىلى وتباسىڭدا بەس ادام بولسا، ساعان 150 گەكتار جەر تيەسىلى بولاتىن. اۋىلعا جاپسارلاس جاتقان 20 مىڭ گەكتار جەر قازاق دياسپوراسىنا تيەسىلى. جارتىسى جايىلىم جەر، قالعانىنا باۋ- باقشا ەگەمىز.
- مەن سىزگە مىنانى ايتايىن. تۇرىكتەر تالاي ۇلتتىڭ وكىلىن باۋىرىنا باسقان. ءبىراق، سولاردىڭ اراسىندا ەڭ سىيىمدىسى دا، سىيلىسى دا قازاقتار دەپ ەسەپتەيدى. ءبىز تۇركياداعى ەڭ سىيلى دياسپورامىز. ەشكىمگە زيانىمىزدى تيگىزبەيمىز، سەبەبى. اقكوڭىلمىز. قوناقجايمىز. قوناقجايلىعىمىزدىڭ ارقاسىندا قۇرمەتتىمىز. ەسىگىمىز اشىق، كوڭىلىمىز كەڭ، - دەيدى ومەر اتا.
كەرەي
ومەر سەيسىگۇزال - وسىندا قوي شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى. جانىندا اۋعانستاننان كەلگەن بىرنەشە كومەكشى شوپانى بار.
-بۇل بالا كەرەيدىڭ ىشىندەگى - قاراقاس. اكەسىنىڭ اتى ءجۇسىپ. اتاسىنىڭ اتى ابدۋللا. ءيا، ءتۇرى تۇرىكتەن اۋمايدى. قانى قازاق، ءبىراق. تۇركياعا جەتەر جولدا اتاسىنىڭ ءتورت ايەلى دە كوز جۇمعان عوي. وسىندا جەتكەسىن تۇرىك ايەل العان... - دەيدى اۋىل اكىمى مۇستافا كوك.
ومەر دە ءۇنسىز قالعان جوق:
- قازاقستان ەگەمەندىك العاندا وسىنداعى قازاقتاردىڭ كوپشىلىگى تۋعان جەرگە قونىس اۋداردى. اتا قونىستاعى اعايىنمەن قايتا قاۋىشارىنا قۋاندى. ءبىراق، ءىس جۇزىندە ءبارى ءبىز ويلاعانداي بولعان جوق. ەشتەڭە جوق. ەشنارسە دامىماعان. بيزنەستى مۇلدەم جۇرگىزە المايسىڭ. ونىڭ ۇستىنە، ءبىزدى اندا- مىندا ءبولىپ تاستادى. وتىرىك ۋادە بەرۋ، سانسىز سىلتاۋ ايتۋ، الداپ- ارباۋ دا كوپ بولدى. بيزنەستى بىرىگىپ جۇرگىزۋگە ۇيرەنىپ قالعان بىزگە سول كەزگى قازاقستاننىڭ ءومىر داعدىسىنا بەيىمدەلۋ قيىنعا سوقتى. سودان دا شىعار، كوشىپ كەتكەندەردىڭ تەڭ جارتىسى قايتىپ ورالدى.
بۇل 90-- جىلدار تۇعىن. ودان بەرى ءبىراز دۇنيە وزگەردى. اعام ءازىر اتىراۋدا تۇرادى. 15 جىل بولدى. تەرەزە جاسايتىن كومپانيادا جۇمىس ىستەيدى. مەن دە باعىمدى سىناپ كورگەم. قازاق- تۇرىك قورى ارقىلى تۋعان جەرگە كەشىپ كەلۋ ءۇشىن وتباسىممەن بىرگە قۇجات وتكىزدىم. «2007 -جىلدىڭ مامىر ايىندا قازاقستانعا كوشەسىڭدەر» دەگەن. ءبىراق، كۇتكەن قۇجاتى قاراشادا كەلدى. بۇل ۋاقتا بىزدە قىسقى كيىمدەردىڭ ماۋسىمى باستالاتىن. ول تۇستارى ستامبۇلدا تۇراتىنمىن. تون تىگەتىن سەحىم بار ەدى. ادەتتە، ماۋسىمنىڭ قىزعان شاعىندا ءبىز ءبىر جىلعا جەتەرلىك تابىس تاباتىنبىز. قاراشادا كوشىپ كەتەر بولساق، تابىسسىز قالار ەدىك.
مىنە، وسىلاي ءۇش جىل بويى قايتالاندى. 2007, 2008, 2009...قۇجات تاپسىرامىن. كوكتەمدە كەلەدى دەپ ۋادە بەرەدى. ونىسى قىستا جەتەدى. قۇجات دەر كەزىندە راسىمدەلمەيتىن، - دەيدى ومەر سەيسىگۇزال
ۇزاق جىل تەرى ونىمدەرىمەن جۇمىس ىستەگەننەن كەيىن ومەر رەۆماتيزم اۋرۋىنا شالدىققان. وسىدان ەكى جىل بۇرىن نەسيە الىپ مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسا باستاعان.
قازىر قوراسىندا 200 قويى، 50 ەشكىسى مەن 13 جىلقىسى بار.
تۇركيادا اۋىل شارۋاشىلىعىنا قولداۋ كۇشتى. مال جۇقپالى دەرتكە شالدىقسا بىردەن ينسپەكتور كەلەدى دە، باعاسىن وتەيدى. نەسيە الساڭ دا، سالماعىن سالمايدى. وسى ءىسىمىزدى ءبىز قازاقستاندا دا وركەندەتە الار ەدىك. تەك سوعان ساي جاعداي جاسالسا...»، - دەيدى ول.
گيمالايدا قالعان قازاقتار...
ەرلەر جاعى نامازعا كەتىپ، قانيپا اپا باستاعان ايەلدەر تۇسكى اس ازىرلەۋگە كوشتى.
وسى ءساتتى پايدالانىپ ومەر اتانى تاعى دا اڭگىمەگە تارتتىق. اقساقالدىڭ اتا- باباسى الدىمەن التايدان قىتايعا قاشىپتى، بۇل جاقتان پانا تاپپاي ءۇندىستانعا اۋعان. اقىرى تۇركياعا تابان تىرەگەن.
- اتام مارقۇم گيمالاي تاۋلارىندا ءولدى. 70 تەن اسقان شاعى ەدى. كارىلىك جەڭدى. قۋعىن- سۇرگىندى كوتەرە المادى. ولەر الدىندا ءوزىن كەز-كەلگەن مۇسىلمان ەلىنە اپارىپ جەرلەۋدى وتىنگەن بولاتىن. بۇكىل تۋعان- تۋىس باس قوسىپ اقىلداستىق. جول بولسا، ۇزاق. ءۇندىستانعا جەتۋ ءۇشىن 4 ايى بويى تىنباي ءجۇرۋىمىز كەرەك. نە كەرەك، توبىمىزدىڭ ەرەسەكتەر جاعى وت جاقتى. تۇنىمەن جاقتىق. تاڭ اتا وت قىزۋىمەن جۇمسارعان جەردىڭ استىن قازا باستادىق. ونبەدى. تاۋ ەمەس پە؟ سىرەسكەن تاس. كەلەسى كۇنى دە ماندىتىپ قازا المادىق. وسىلاي 4 كۇن جۇردىك. بەسىنشى كۇن دەگەندە قازدىق-اۋ اقىرى. انىعى، جول بويى كوز جۇمعانداردى كومەتىن ورىندى وسىلاي دايىندادىق. مارقۇمداردى جەر قوينىنا تاپسىرعاسىن قابىردىڭ بەتىن ادام بايقامايتىنداي جاسىرعان بولدىق. ايتپەسە، تيبەتتىكتەر جاس قابىردى ارشىپ الىپ، ولگەن دەنەنى يتتەرىنە بەرەتىن. وسى ارادان قۇران وقىپ، ءارى قاراي ءجۇرىپ كەتتىك. مەن ول كەزدە بالا ەدىم. تۇسىنبەيمىن عوي. اپامنان: «اتامدى ەندى قاشان كورەمىن؟» دەپ سۇراي بەرەتىنگە ۇقسايمىن. مىنە، ءبىزدىڭ ءومىر وسىلاي ءوتتى. قارا جەردىڭ توپىراعى دا بۇيىرماي كومۋسىز قالعاندار قانشاما...
تيبەت پەن گيمالايدىڭ، پاكىستان مەن ءۇندىستاننىڭ ارالىعىنداعى ءبىتىپ بولماس ۇزاق جولعا تالايى توزە المادى. بۇعان اشتىق مەن اۋرۋ- سىرقاۋدى تاعى قوسىڭىز. ايتالىق، وتباسىدا 7 ادام بولسا، اراسى ءبىر اپتانىڭ ىشىندە ءبىر وتباسى تۇگەل قىرىلىپ قالاتىن. وسىلايشا، ءبۇتىن ءبىر ءۇرىم- بۇتاق ۇزىلەتىن. ءتىپتى، ءتىرى قالعانداردىڭ وزدەرى ەسىنەن اداساتىن...
گيمالايدا توبەمىزدەن بومبىلادى. سامولەتتىڭ گۋىلى مەن بالالارىنان كوز جازىپ قالعان ايەلدەردىڭ ايعايى ەسىمدە قالىپتى. قۋعىننان قۇتىلدىق پا دەگەندە بەلگىسىز اۋرۋ پايدا بولدى. ادامداردىڭ دەنەسى ءىسىنىپ كەتەتىن. ءتىپتى، ات ارقالاي المايتىن ولاردى. مۇندايلاردى جانىنا شاپانى مەن ءبىر شولمەك سۋىن قالدىرىپ جارتاسقا جانتايتىپ كەتەتىن. ولار وسىلاي ءولدى...
بۇل ايتقانعا عانا وڭاي. وزىڭمەن بالا جاستان بىرگە وسكەن ادامىڭ: «مەنى تاستاي كورمە!» دەپ ايعايلاعاندا، جانىڭدى قويارعا جەر تاپپايسىڭ. امال جوق، ول ءۇشىن كوشتى توقتاتىپ قويۋعا قويمايدى. العا جىلجۋ كەرەك. مۇنى كورگەن كەيبىرەۋلەر ەسىنەن اداسا باستادى. كاشميرگە جەتە بەرە مۇندايلاردىڭ ءبىر توبىن تەرەڭ ور قازىپ، ىشىنە ءتۇسىردى. سۋى مەن ازىعىن بەردى. ءبىراق، سىرتقا شىعارعان جوق. سەبەبى، ورتاسىنا قاۋىپتى بولاتىن. ءوزىن نە وزگەنى ءولتىرىپ تىنار ەدى. ءۇندىستاننىڭ مۇزافاراباد، پاكىستاننىڭ تىرناۆا قالالارىنىڭ ارالىعىندا تالاي قازاقتىڭ قابىرى بار. التايدان شىققاندا 5 مىڭ قازاق ەدىك، تۇركياعا جەتكەندە ۇشتەن ءبىرىمىز عانا قالدى. بۇل 1941-42 -جىلدار تۇعىن...، - دەيدى كوز جاسىنا ەرىك بەرگەن ومەر اقساقال.
ءۇنسىز تىڭدادىق. تۇسىنە بىلگەنگە مۇنىڭ استارىندا قازاقتىڭ شىنايى تاريحى جاتىر- اۋ. زورلىق- زومبىلىق پەن قۋعىن- سۇرگىننەن كوز اشپاعان حالىقتىڭ تاعدىرى. مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن...
بۇل اۋىلدا بىرنەشە كۇن ايالدادىق.
(جالعاسى بار)
سايتقا ازىرلەگەن بەيسەن سۇلتان ۇلى
اۋدارعان، دۋمان بىقاي
سۋرەتتەردى تۇسىرگەن ۆلاديمير ترەتياكوۆ